Barok - literatura i sztuka.
Narodziny Baroku. Barok, którego nazwa pochodzi od włoskiego „barocco”, co oznacza – przesadny, dziwny, jako kierunek w sztuce narodził się w XVI w. We Włoszech. Jej początków historycy sztuki dopatrują się już w elementach bazyliki św. Piotra w Rzymie. Prawdziwy rozwój sztuki barokowej nastąpił jednak dopiero po soborze trydenckim, jako wyraz odnowy w życiu kościoła katolickiego. Barok był prądem kulturalnym na wskroś katolickim i dopiero jako swoista moda oddziaływał na inne kraje. Źródłem sztuki barokowej była propaganda wiary. Wzmożeniu uczuć religijnych w wiernych miały służyć monumentalne bryły kościołów i klasztorów, niezwykle bogato zdobione. Dla podkreślenia dekoracyjności zrezygnowano z prostoty linii renesansowych zastępują ją w budownictwie bogactwem krzywizn, kopuł, łuków i niszy. Zrezygnowano z intymności. Witraże zastąpiły okna dające dużo światła. Typowy kościół barokowy to hala, w której poszczególne nawy dzieli tylko rząd kolumn, zwykle o skaplikowanym, rzeźbionym kształcie. Przy ołtarzach znajdują się typowe dla baroku kolumny wężowe. Zamiast kaplic bocznych są tylko wnęki z ołtarzami. Platony, pomalowane freskami zawierającymi perspektywę, wrażenie wielkości budowli. Wszystko to razem miało przyciągać wiernych, przytłoczyć ich ogromem i olśnić bogactwem.
W rzeźbie i malarstwie barokowym jest pełen realizm. Zapełniające kościoły figury i obrazy świętych przypominają zwykłych zmęczonych ludzi. Wyraźnie stała się ich rola dydaktyczna. Z przedstawionych scen zaczerpniętych z żywotów świętych i Pisma Świętego można było wprost czerpać wskazania religijne i etyczne. Wszystko to miało przemówić do serc i uczuć. W poszukiwaniu inspiracji malarze i rzeźbiarze chętnie sięgali obok tematyki biblijnej do mitologii, pozwalającej na dużą śmiałość środków wyrazu i przedstawienie nagiego ciała ludzkiego. Mecenasi świeccy, książęta, królowie i magnaci umacniali ten nurt realistyczny w sztuce, szczególnie obecny w dziełach powstających w krajach protestanckich, gdzie sztuka barokowa zatraciła swój religijny charakter.
Wzorem dla architektury barokowej stał się kościół II Gesu (pod wezwaniem Jezusa), zbudowany przez jezuitów w Rzymie (1568-1594), który powielano potem w budowlach tego zakonu na całym świecie. W XVII w. barok zaczął upowszechniać się w sztuce świeckiej. W Rzymie budowano stare domy, zakładano place zwykle w kształcie elipsy, wokół których wznoszono pałace. Tam narodził się typ pałacu barokowego, będący budowlą o otwartym dziedzińcu, z reprezentacyjnym frontem i wspaniałymi oficynami.
Najświetniejsze osiągnięcia europejska kultura barokowa może odnotować w dziedzinie literatury i teatru, oraz muzyki. W Hiszpanii wysoki poziom artystyczny osiągały dramaty Lope de Vegi i Calderona. Nowością było pojawienie się stałych scen teatralnych podobnych do dzisiejszych, najpierw we Włoszech, a potem w całej Europie. Rozwinęła się scenografia i cała maszyneria teatralna, pozwalajaca na szybką zmianę dekoracji, zaczęto używać efektów oświetlanych i akustycznych. Popularność zdobywał nowy gatunek teatralny – opera, której pierwszym twórcą o światowym rozgłosie stał się Claudio Nonteveroli. Muzyka twórców doby baroku osiągnęła wartość dotąd nieprzemijającą w dziełach czołowych twórców: oratoriach o muzyce organowej Jan Sebastian Bach, Jerzego Fryderyka Haendla. Utwory ich grane są nadal nie tylko w salach koncertowych i kościołach, ale wiele ich motywów czasem bezwiednie pojawia się we współczesnej muzyce. Podobnie jak niezwykle popularne „Cztery pory roku” Antonio Vivaldiego, czy utwory Domaenico Scarlattiego. W przedstawianiu postaci ludzkiej posługiwano się ekspresją, wyrażano ruch. Zmienił się też kanon piękna. Barokowa kobieta to kobieta matka, taka, której brzuch nie jest płaski. Wybitnym malarzem przedstawiającym piękne kobiety był, Peter Paul Rubens – od jego nazwiska wzięło się określenie „rubensowskie kształty” dla kobiet przy kości. Postacie na barokowych obrazach zawsze są w ruchu, czasami są to pozy wręcz dziwaczne. Tak, jakby uchwycono i zatrzymano na moment najdziwniejszy ruch, nie do uchwycenia dla oka, gdy trwa.
Sztuka baroku w Polsce Barok w Polsce pojawiła się prawie równocześnie z rozpowszechnieniem się we Włoszech. Jego propagatorami byli jezuici. Za panowania Wazów, z chwilą objęcia tronu przez Zygmunta III w (1587), ośrodkiem propagowania nowego stylu stał się dwór królewski. Jedną z pierwszych budowli barokowych w Polsce był kościół św. Piotra i Pawła wzniesiony przy ul. Grodzkiej w Krakowie na początku XVII w., wzorowany na rzymskim kościele II Gesa. Okazji do wprowadzenia nowego stylu dostarczył pożar komnat królewskich na Wawelu w 1595 r. Odbudowane wnętrza zmieniały wówczas swój charakter. W Gabinecie królewskim i w kaplicy zamiast balkonowych stropów pojawiły się sklepienia i dekoracje stiukowe ze złoceniami charakterystyczne dla baroku. Następnie król odbudował zamek królewski w Warszawie, który otrzymał skrzydło pałacowe od strony Wisły. Obok zamku warszawskiego Zygmunt III wzniósł sobie prywatną siedzibę w Ujazdowie. Król zmienił wystrój zamku, starannie dobraną kolekcję obrazów, znalazła się tu sala teatralna, gdzie zwykle grywały zespoły zagraniczne, utrzymywano też orkiestrę. Władysław IV kontynuował dzieło ojca, był pierwszym polskim miłośnikiem opery. W jego czasach pierwszy raz zapisano melodię mazura i poloneza. Melodia jednego z takich tańców, popularnych na dworze królewskim, zachowało się w kolędzie: „Bóg się rodzi”. Późniejsze wojny zahamowały rozwój mecenatu królewskiego. Nie wrócił do tych tradycji i dwór Jana III, którego siedziba w Wilanowie miała charakter typowego pałacu magnackiego.
Nieco odmienny typ budowli reprezentował kolegiat w Zamościu, czy kościół bernardynów na Bielanach pod Krakowem. Dość szybko zaczęto wprowadzać nowy styl do danych budowli gotyckich i renesansowych. Zwłaszcza po zniszczeniach wojennych, gdy odbudowa, lub remont pozwalały na całkowitą niekiedy zmianę wnętrza. W całym kraju pod koniec XVII w. i w pierwszej połowie XVIII w. pojawiło się setki takich budowli, do dziś będących świadectwem ówczesnego ruchu budowlanego.
Na ziemiach Rzeczpospolitej największym mecenasem stała się magnateria. Ambicją rosnących w potęgę rodów arystokratycznych stało się posiadanie nowoczesnych siedzib. Wystarczy wymienić Rytwany Opalińskich, Białą Podlaskę, Leszno Leszczyńskich, Łańcut Lubomirskich, czy Kielce biskupów krakowskich. Do najwspanialszych zaliczał się zamek Krzyżtopór w Wjeździe Ossolińskich. Podobnie, jak budowle współczesnych był pałacem wzniesionym wewnątrz nowoczesnej fortecy. Rzeźba i malarstwo polskie doby baroku miało przede wszystkim charakter użytkowy, służyły celom sakralnym (dekoracji świątyń), lub akcentowaniem świętości i bogactwem mecenasów. W malarstwie sakralnym widoczna była ścisła współpraca malarza i teologa. Niekiedy dodawano aktualne treści, wkraczające współczesnej postacie jako protektorów, lub wrogów wiary. Najbardziej znanymi twórcami epoki, byli Herman Han i pracujący dla dworu królewskiego Tomasz Dolabella. W sztuce świeckiej rozwijała się rzeźba nagroblowa, zamawiana przez magnatów duchowych i świeckich. Modne stało się posiadanie galerii obrazów przedstawiających przodków. Tu przodowali portreciści. Wyłącznie polskim gatunkiem malarstwa stał się portret trumienny, malowany zwykle pospiesznie z natury po śmierci szlachcica i przymocowany do trumny. Te amatorskie, zwykłe malarstwo uderza do dziś swoim tragicznym ostentatyzmem.
W wieku XVII literatura miała większe, niż poprzednio grono czytelników. Podwoiła się liczba wydanych książek, ale jednocześnie zapanowała cenzura religijna, która spowodowała upadek literatury plebejskiej. Najczęściej drukowanymi dziełami, były wszelkie książki o treści religijnej i panegiryki 587), na cześć znakomitych osób, lub wydarzeń, stanowiące jedną trzecią wszystkich wydawnictw. Popularnym gatunkiem stało się pamiętnikarstwo, rozwijała się epistologia. Do czołowych osiągnięć w tych gatunkach należą: Pamiętnik Jana Ch. Paska, prace hetmana Żółkiewicza o wojnie morskiej (1610), pisane po łacinie dzieje wojny chocimskiej (1621) Jakuba Sobieskiego i wiele innych. Po królu Janie III Sobieskim pozostały listy, codziennie pisane do żony, ze wszystkich wypraw wojennych w chwili rozstania. W poezji barokowej dominowały rozbudowane formy, kunsztowna budowa wiersza przy stosunkowo małej treści. Mimo to z historii literatury polskiej błyszczą nazwiska: Wacława Potockiego, Jana Andrzeja Morsztyna, Samuela Twardowskiego, czy też piszącego po łacinie i cieszącego się europejską sławą Macieja Sarbiewskiego, porównywanego z Wergiliuszem.