Barok - charakterystyka epoki

Omów genezę nazwy, daty graniczne i charakter epoki baroku.
Barok to nazwa o szczególnym rodowodzie, pochodzi bowiem od nazwy klejnotu - perły ogromnie rzadkiej jakości, o dziwnych, oryginalnych kształtach, perły, którą w portugalskim języku nazwano barocco (dziwny). Epoka nazwana imieniem klejnotu trwała w Europie od końca XVI wieku - przez cały wiek XVII do początków w. XVIII. Oczywiście kształtowało się to rozmaicie w różnych państwach. Polska na przykład jak zwykle spóźniona wobec Zachodu, przeżywała barok w następujących fazach:
· koniec lat osiemdziesiątych XVI w. - po lata 20-te VII w. - prebarok (faza wstępna).
· lata 30-te XVII w. - po r. 1700 - rozkwit baroku.
· lata 1700 - po 1730 - schyłek epoki - czasy saskie.
Jak widać, w baroku mieści się cały wiek XVII, a nie były to czasy spokojne, lecz lata wojen politycznych i religijnych. W Polsce jest to i powstanie Chmielnickiego, i "potop" szwedzki, i wojna z Turcją. Czasy króla Jana Kazimierza były ogromnie niespokojne, z kolei czasy saskie (August II Mocny) - to epoka kryzysu. Było to więc stulecie pełne dramatów i napięć, pełne śmierci, pożarów i grozy. Rozpadł się harmonijny ład renesansu, ludzie stanęli wobec wewnętrznego dramatu: jaką postawę zająć wobec świata, który jest tak zmienny, kiedy życie trwa tak krótko? Czy zgodzić się z jego ulotnością? Czy może szukać tego co trwałe, czego czas nie narusza? I oto bohater nowej epoki to człowiek postawiony wobec przemijalności, poszukujący wartości trwałych i pewnych, dlatego zwrócony do religii, dlatego bliski ideałom wieków średnich. Zmiana światopoglądu znalazła swoje odbicie w wymowie sztuki i literatury.

Główne nurty w literaturze polskiego baroku.
W pewnym uproszczeniu mówimy, że w literaturze polskiego baroku zaistniały dwa ważne, podstawowe nurty. Pierwszy - nurt dworski - rozwijający się na dworach magnackich i królewskim; drugi to nurt ziemiański (sarmacki) -charakterystyczny dla szlacheckich dworków ziemiańskich, odległych od miast, tętniących własnych życiem, kultywującym własne tradycje. Nurt dworski reprezentują: Jan Andrzej Morsztyn i Daniel Naborowski. Ten typ literatury uprawiany był na wzór europejski, zwłaszcza modna stała się poezja włoskiego Marina, którego naśladowali także polscy poeci. Poezja dworska miała więc zaskakiwać odbiorcę, dowodzić mistrzostwa autora, wreszcie - bawić i uatrakcyjniać uczty i rozmaite dworskie spotkania. Był to nurt kosmopolityczny, czyli czerpiący z wzorów zachodnich, im składający uznanie, a z niechęcią odnoszący się do rodzimych, polskich tradycji.
Nurt ziemiański - sarmacki - opanował polskie szlacheckie dworki. Zwany jest także swojskim, bo ta właśnie literatura, odmiennie niż nurt dworski, przykładała ogromną wagę do rodzimych tradycji, wręcz tworzyła własną szlachecką ideologię i swój polski rodowód uznawała za najważniejszy. Twórcami tego nurtu są: Wacław Potocki, Jan Chryzostom Pasek. Nurt ten nazywa się także sarmackim od słynnej teorii o Sarmatach, bardzo rozpowszechnionej w XVII w. i oddziaływującej na późniejsze epoki.
Podział literatury baroku na dwa nurty jest wygodny, lecz nie jest pełny. Dwa nurty łatwo się pamięta - były bowiem dwory - więc dworski i były siedziby szlacheckie - więc ziemiański. Lecz były także miasta - rozwijał się zatem nurt literatury plebejskiej ze słynnym bohaterem Sowizdrzałem. Mówimy oględnie:
poezja dworska, lecz już Morsztyn i Naborowski są poetami, którzy znacznie się różnią - można więc mówić co najmniej o kilku nurtach poetyckich.


Poezja Daniela Naborowskiego
Daniela Naborowskiego można śmiało nazwać poeta, który łączy barokową formę wiersza (z całym wymaganym w tej epoce wyrafinowaniem: konceptyzmem, kunsztem, zaskoczeniem) z istotną, poważną tematyką. I oto tematyka, którą podejmuje w utworach jest także na wskroś barokowa - typowa dla filozofii tego okresu. Ludzie baroku upodobali sobie bowiem następujący krąg tematów:
· człowiek - kim jest, czym jest ludzkie ciało a czym dusza?
· życie i jego cechy: przemijalność, nietrwałość, kruchość,
· czas - jego destrukcyjna, niszcząca siła.
Daniel Naborowski rozpatruje w swojej poezji tę problematykę, szuka najlepszej formy, by wyrazić przemyślenia, lecz prezentuje nie rozpacz, nie trwogę istnienia, lecz pogodzenie się z wyrokami Boga. Wystarczy szybki przegląd kilku wierszy, aby utwierdzić się w tym przekonaniu.
Krótkość żywota - to oryginalny wiersz, ukazujący nietrwałość ludzkiego życia. Przemijalność całych pokoleń człowieczych potrafi poeta ująć w trafnej syntezie: "Był przodek, byłeś ty sam ,potomek się rodzi". Utwór jest wart zapamiętania choćby przez definicję "żywota ludzkiego" złożoną z pojęć takich jak:
dźwięk, cień, dym, wiatr, głos, punkt - jak widać najbardziej ulotnych w naszej rzeczywistości. Czwarta część mgnienia miedzy Śmiercią a rodzeniem - oto życie. Jutro - coś dziś jest nie będziesz - przestrzega Naborowski i brzmi to jak nagrobkowe kim ty jesteś byłem, kim ja jestem będziesz. Wiersz przynosi chwilę refleksji nad sprawą, o której człowiek nie pamięta i nie chce sobie jej uświadamiać iż jest śmiertelny.
Cnota grunt wszystkiemu - "uderza" w odbiorcę rozbudowana anafora:
14 wersów rozpoczyna się od słów: nic to. Cóż jest niczym? Oczywiście "niczym" są różne ziemskie wartości, do których głupi człowiek przykłada wagę ( hehehe patrz dalej ) - kosztowny pałac, jadło pyszne, uroda kobiet ( tutaj patrz hehehe J ), bogactwo i metale szlachetne, popularność i błyskotliwość, stanowisko i poczucie szczęścia - wszystko to jest przemijalne i nietrwałe, wszystko to jest marnością. Nic to. Jakże obce są współczesnemu człowiekowi takie twierdzenia. Tym bardziej, że wg poety jest coś trwałego - sama cnota - czyli prawość w życiu i wierność Bogu. Tylko to zapewnia nieśmiertelność, potwierdza ów pogląd Naborowski także w krótkim utworku Marność:
Nad wszystko bać się Boga -
Tak fraszką śmierć i trwoga.

Sarmatyzm i ideał szlachcica Sarmaty
Literatura sarmacka jest "odwrotnością" dworskiej. Tamta - ulegająca modom z zagranicy, postulująca wielkie wymagania co do formy, magnacka, ta - swojska, zapatrzona we własną szlachecką tradycję, i wręcz niechętna wobec obcych wzorów, tworzy ideał Sarmaty. Twórcami sarmatyzmu nie tylko w literaturze, lecz w całości obyczajów, w sposobie życia była szlachta funkcjonująca w kręgu swojego wiejsko - sąsiedzkiego środowiska. Głosiła wolność jednostki szlacheckiej - aż do skrajnego liberum veto. Głosiła kult tradycji, włącznie z własnym tradycyjnym strojem - kontuszem. Wyznawała religię katolicką - bywało, że popadając w dewocję lub nietolerancję. I to właśnie stało się przyczyną faktu, iż ich następcy, ludzie oświecenia - kulturę sarmacka określili jako etap zacofania, dewocji i ciemnoty. Oczywiście "etykietka" tego typu wydaje się dziś jednostronna. Skąd wzięła się nazwa i cały mit sarmacki? Oto - wg Miechowity i Bielskiego, historyków XVI-wiecznych, polska szlachta wywodzić się miała od starożytnych Sarmatów - dzielnych wojowników spokrewnionych ze Scytami, którzy przybyli na brzeg Wisły, tu się osiedlili i dali początek rycerstwu polskiemu. Oczywiście "rodowód" tego typu przypadł szlachcie do gustu, stał się źródłem całej formacji kulturowej - od poczucia narodowej potęgi aż po strój "na styl wschodni":
Sarmatyzm był silną ideologią, oddziaływał nawet na epoki późniejsze np. romantyzm, a w literaturze baroku reprezentują ten nurt Jan Chryzostom Pasek) (Pamiętniki) i Wacław Potocki (poezja).
Najlepszym przykładem Sarmaty jest pan Onufry Zagłoba z Trylogii H. Sienkiewicza. Można przywołać także Rejenta i Cześnika z Zemsty Fredry, Sędziego czy Jacka Soplicę z Pana Tadeusza Mickiewicza. Konkretny przykład z epoki baroku to sam J.Ch. Pasek - autor i bohater "Pamiętników". Sarmata kojarzy się z postawnym szlachcicem, dumnym, walecznym, lecz kłótliwym, skłonnym do bójek i do miodu, kultywującym tradycję, przekonanym o świetności polskiego ustroju, "złotej szlacheckiej wolności". Wzór Sarmaty wrysowany jest w Pamiętniki Paska. Oczywiście należy podejrzewać autora o idealizowanie pewnych faktów. Na kartkach Pamiętników czytamy bowiem o prawym szlachcicu, walecznym w części o wojnach, a dobrym gospodarzu w części o życiu ziemiańskim. Ów Sarmata jawi się jako dzielny żołnierz, patriota, obrońca przywilejów szlacheckich i wiary katolickiej, wobec którego nawet król odczuwa szacunek. Tę idealną i świetlaną wizję przyćmiewa fakt, iż jest to również szlachcic chciwy łupów, dbały o własne wygody, fanatyk w kwestiach wolności szlacheckiej - negujący i krytykujący obce zwyczaje. Sam Pasek zresztą, co wiadomo z biografii, był awanturnikiem i prowadził wieczne procesy z sąsiadami, a dwukrotnie skazany został na banicję.
Pamiętnikarstwo i sztuka epistolarna baroku?
Pamiętnikarstwo to typ domorosłej literatury, bardzo popularny w siedemnastowiecznej Polsce. Pamiętniki J.Ch. Paska są tego najlepszym dowodem, a i najwybitniejszym zabytkiem lego rodzaju piśmiennictwa. Nie tylko Pasek pisał pamiętniki - stały się one "modą" baroku, szlachta prowadziła księgi domostw, notowano wydarzenia zarówno prowincjonalne jak i istotne dla całego kraju. Pamiętniki stały się źródłem wiedzy o obyczajowości szlachty polskiej, źródłem historycznym, a także informacją o ówczesnym języku - wykorzystaną później m.in. przez Sienkiewicza.
Wśród piśmiennictwa pamiętnikarskiego wyróżnić i zapamiętać trzeba:
1) diariusze (pisane codziennie),
2) zapisy gawędziarskie (gawędy, opowieści),
3) raptularze (kroniki rodzinne).

Omów sylwetkę twórczą Jana Chryzostoma Paska i zalety artystyczne Pamiętników.
Jan Chryzostom Pasek jest barwną postacią wśród szeregu twórców literatury polskiej. Żył lat 65 (1636-1701), pochodził z drobnej szlachty, służył w wojsku pod komendą Czarnieckiego (m.in. w Danii i tam właśnie dziwował się obyczajom, które to oczywiście potępiał, za jedynie słuszny uznając obyczaj polski). W 1667 r. Pasek zakończył wojenną tułaczkę i osiadł na gospodarstwie. Nie zaszył się jednak zupełnie w wiejskiej głuszy, wciąż aktywny uczestniczył w elekcji króla Korybuta Wiśniowieckiego, wszczynał kłótnie i awantury, wiódł procesy z sąsiadami i... pisał pamiętniki.
Otóż okazuje się, że mimo że fachowcy wysoko oceniają wartość artystyczną Pamiętników -jest to lektura traktowana już dziś z niechęcią. Trudno bowiem ' zagłębić się w Pamiętnikach Paska i brnąć przez makaronizmy z wielką przyjemnością. Tym niemniej, skoro zaistniały, proponuję zapamiętać, że:
· Obejmują ponad 30 lat życia autora (1656-88).
Pierwszą część można nazwać "wojenną", bo oddaje lata, gdy Pasek służył pod komendą Czarnieckiego. Część ta opisuje szereg przygód z życia wojskowego, np. walki ze Szwedami w Polsce i w Danii. Datki i łupy ściągane od ludności nie świadcząc skromności wojsk, a liczne przykłady męstwa i sławy Paska budzą podejrzenia. Druga część Pamiętników dotyczy życia na wsi, wzorca ziemiańskiego gospodarza (przypomina tu Reja Żywot człowieka poczciwego). Z tym, że poczciwość pana Olszówki jest dyskusyjna ujawniają się tu spory sąsiedzkie pycha, zrywania sejmów itp. Sympatycznie czyta się tu epizod poświęcony wydrze, ulubienicy Paska, odznaczającej się niebywałą mądrością i umiejętnościami, którą zresztą z żalem serca podarował królowi.
· Pamiętniki są dokumentem mentalności siedemnastowiecznego szlachcica Sarmaty, prezentują obyczajowość w wojsku i na wsi.
· Pamiętniki są także źródłem historycznym, wspominają o takich wydarzeniach historycznych jak: walka ze Szwedami, wojny z Moskwa, walki z Tatarami, a nawet odsiecz Wiednia. Wśród artystycznych zalet Pamiętników można wymienić:
- barwny, potoczny, czasem dosadny styl epizodów fabularnych,
- wyraźny talent gawędziarski autora,
- sprawne, żywe opisy batalistyczne,
- typ narracji zbliżony do powieściowego,
- liczne oracje, humor i ironię.

Sztuka epistolarna - Jest sztuką pisania listów lub literaturą opartą na listach, czy ułożoną w formie listów. (Od słowa epistoła - list). W baroku obrazem tej sztuki są listy samego najjaśniejszego króla Jana Sobieskiego do swej żony królowej Marysieńki - nawet z czasów, gdy jeszcze królem nie był. Słynny jest w naszej historii romans Sobieskiego i Marii d' Arquien, nic więc dziwnego, że głównym tematem ich korespondencji są wyznania miłosne. Ale nie tylko Sobieski porusza też ważne sprawy polityczne w listach oraz relacjonuje wydarzenia wojenne. Zgodnie z modą epoki listy te mają kunsztowną formę - wyszukane epitety, jakimi obdarza autor adresatkę, wymyślna, pełna inwersji składnia, wreszcie opis własnych uczuć, porównania do bohaterów mitologicznych. "Serca mego królewno" pisze Sobieski do ukochanej, zapewniając o stałości swoich uczuć.

Poezja Wacława Potockiego
Zamożny ziemianin z okolic Biecza pozostawił bogaty dorobek literacki, zaliczany do nurtu literatury sarmackiej. Twórczość Potockiego zyskała miano obywatelskiego sumienia narodu, choć poeta z powodzeniem stosował barokową metodę twórczą. Dążył do oryginalności formy, przerabiał na poezję wojskowe relacje, romanse zagraniczne, teksty łacińskie itp. Tytuł zbioru Moralia albo rzeczy do obyczajów, nauk i przestróg ukazuje, że był to twórca przejęty poczuciem odpowiedzialności pisarskiej. Morały i pouczenia, które głosił można następująco pogrupować:
l. Postulaty patriotyczne. Przykłady utworów to:
- Nierządem Polska słoi - wymierzony przeciw bałaganowi prawnemu, uciskowi biedniejszej szlachty i niesprawiedliwości.
- Pospolite ruszenie - utwór jest scenką satyryczną, która przedstawia jak to szlachta zrywa się do walki z nieprzyjacielem. Obóz wojskowy pogrążony we Śnie - ichmościów do wałów dobudzić się nie można. "Kto widział ludzi budzić w pierwospy!" Krytyce poddaje tu poeta poczucie szlacheckiej wolności -nie podlega bowiem wolny szlachcic nawet wojskowym rozkazom.
- Zbytki polskie - Potocki ubolewa nad wadami kleru i szlachty polskiej, myślącej o bogactwach i wygodach, o klejnotach i strojach, zabawach i rozrywkach, podczas gdy ojczyzna potrzebuje obrony i pieniędzy na wojsko. Słynny jest początek utworu:
O czymże Polska myśli i we dnie, i w nocy?
Zęby sześć zaprzęgano koni do karocy...
Do utworów patriotycznych można także zaliczyć epos pt Transakcja wojny chocimskiej, gdyż z opisu przebiegu bitwy pod Chocimem, wynikają dwa centralne uczucia autora - miłość do Boga i miłość do Polski.
2. Pouczenia w kwestiach społecznych.
a) Nierządem Polska stoi - można przywołać ten utwór również na dowód, że Potocki podejmuje temat społeczny.
b) Czuj! Stary pies szczeka.
c) Natura wszystkim jednaka.
3. Pouczenia o tolerancji wyznaniowej.
Potocki początkowo wyznawał naukę arian, lecz pod wpływem prześladowań przeszedł na katolicyzm. Znalazło to swoje odzwierciedlenie w wierszu Kto mocniejszy, ten lepszy. Potępia tu nietolerancję i podział na wiarę dobrą lub złą, protestuje przeciwko szykanom, np. zabieraniu majątków innowiercom.
Słynny jest także zbiór fraszek pt. Ogród, ale nie plewiony..., w którym zawarł poeta wiele krytyki pod adresem swoich współczesnych.


TEMATY PODEJMOWANE W LITERATURZE BAROKU.
1. Człowiek i jego kondycja we wszechświecie- próba poszukiwań wartości świata doczesnego. Istota ludzka wobec czasu i przemijania (Naborowski). Życie jako heroiczna walka z pokusami ziemskimi (Szarzyński)
2. Temat miłości- różne ujęcia. Miłość jako uczucie trwalsze niż przemijanie (Naborowski Do Anny). Miłość skierowana do Boga jako jedyna prawdziwa wartość (Szarzyński O nietrwałej miłości rzeczy świata tego). Miłość jako pożar zmysłów i gra wojenna (Morsztyn zbiór pt.: Lutnia m.in. Do Trupa). Wyrazem miłości są też listy do Marysieńki Sobieskiego.
3. Ojczyzna i troska o jej los. Problem ten podejmuje Wacław Potocki w wierszach: Nierządem Polska Stoi, Pospolite ruszenie, Zbytki polskie) a także w Transakcji wojny chocimskiej np. Chodkiewicz- wzór patrioty odwołuje się do uczuć żołnierzy, przywołuje sarmacki mit waleczności. Troskę o kraj można także odczytać w listach do Marysieńki Sobieskiego oraz w Pamiętnikach Paska. Głównymi tematami są: wołanie o reformy, krytyka istniejącej rzeczywistości, wskrzeszenie mitu sarmackiego.
4. Nierówność społeczna i nietolerancja wyznaniowa - temat ten podejmują autorzy anonimowi- twórcy literatury plebejskiej np.: Lament chłopski na pany, albo utwór Jana z Kijan Co ludzie robią na świecie. Brak tolerancji wyznaniowej porusza także Potocki w utworze Kto mocniejszy ten lepszy.
5. Wieś i ideał życia ziemiańskiego - duża część Pamiętników Paska i poezja ziemiańska np. :barokowe sielanki, czy Roksolanki Szymona Zimorowica.
6. Strefa zagadnień filozoficznych - człowiek i jego kondycja we wszechświecie, przemijalność istnienia, destrukcyjna siła czasu, życie po śmierci.

Nurty w literaturze:
-nurt dworski - J.A. Morsztyn
-nurt ziemiańsko- szlachecki - W. Potocki, Pasek
-nurt religijny - Szarzyński, Naborowski
-nurt plebejski (lub plebejsko- mieszczański) - głównie literatura anonimowa
Cechy literatury barokowej w Polsce
- długowieczność
- dwunurtowość (nurt dworski i sarmacki)
- brak programu, ukształtowanych zasad i poetyk
- rękopiśmienniczy charakter piśmiennictwa
(utwory powstawały jako rękopisy i nie ukazywały się w druku bo przestały funkcjonować drukarnie i zanikło zapotrzebowanie na utwory; szlachcic jeśli chciał mieć utwór to przepisywał go do „Silva Rerum”; były w nim przepisy kulinarne, receptury różnych mikstur, przemówienia pana domu, które wygłaszał na sejmikach, przemówienia przyjaciół, dzieła artystyczne - pisał je prawie każdy szlachcic ale tylko do prywatnego użytku)
Cechy stylu literatury barokowej
- bogactwo słownictwa i jego niezwykłość
- zawiły szyk
- skomplikowana składnia
- niezwykłość metafor i epitetów
- paradoks
- antytetyczność (przeciwstawność, posługiwanie się kontrastami, sprzecznościami)
Marinizm
Barok pomimo, że nie miał określonego programu poetyckiego odwoływał się do Włoskiego poety Gianbattisty Mariniego. Od jego nazwiska pochodzi nazwa nurtu poetyckiego - marinizmu (konceptualizmu).
Cechy:
- najważniejsza jest forma, która ma zadziwiać i zaskakiwać
- odwołania do własnej fantazji i natchnienia
- stosowanie niezwykłych środków stylistycznych
- każdy utwór miał opierać się na koncepcie, koncept powinien zawierać elementy niespodzianki
- utwory powinny mieć charakter sensualny (odbierany poprzez zmysły)
- odbiorcę należy zaszokować



PODZIAŁ POLSKIEJ LITERATURY BAROKOWEJ
METAFIZYCZNA DWORSKA SARMACKA
- śmierć, przemijanie- Bóg (średniowiecze + renesans)- kondycja człowieka w świecie- vanitas- dualizm natury- powaga- refleksyjność lżejsza, miłość, zabawa, salonowa, poezja kunsztowna pod względem artystycznyma) dworkowa, ziemiańskapochwała natury, życia na wsib) mieszczańska, plebejskanawiązujące do stosunków społecznych wyrażających skargę na brak odpowiednich przywilejów dla plebejuszy i mieszczan a) sarmatyzm rubasznymegalomania, ksenofobia (niechęć do obcych), dewocja , konserwatyzm (niechęć wobec zmian), prymitywizm intelektualny, zabawa, prywata, tradycjonalizmb) sarmatyzm szlachetnydemokratyzm, tolerancja, otwartość, liberalizm, patriotyzm
- Sęp Szarzyński- Naborowski - Morsztyna) Potockib) Jan z Kijan a) Pasekb) Potocki


PORÓWNAJ BAROK I RENESANS.

1. Sytuacja polityczna
Renesans - „złoty wiek”
- długotrwała koniunktura ekonomiczna stwarzała trwałe podstawy dobrobytu i stabilizacji
- zapewnienie bogatej szlachcie nie tylko rosnących dochodów, ale i poczucia bezpieczeństwa i niezmienności porządku świata
- ułatwienie szlachcie, zwłaszcza zamożnej, aktywności kulturalnej, zdobywania wykształcenia, udziału w polityce i w życiu społecznym
Barok
- osłabienie państwa za panowania dynastii Wettingów i stworzenie nieustannej sytuacji zagrożenia niepodległości
- wzmocnienie pozycji rywalizujących ze sobą rodów magnackich, których działalność wymykała się spod kontroli
- sejm nie może pełnić funkcji regulatora konfliktów sił, gdyż jego działalność paraliżowała zasada liberum veto
2. Prądy filozoficzne
Renesans
- humanizm - zainteresowanie człowiekiem i zaakcentowanie możliwości jego rozumu
- reformacja - dążenie do wprowadzenia reform w kościele katolickim w zakresie doktryny kultu, organizacji i obyczajów, rozłam w chrześcijaństwie, utworzenie nowych wyznań
-antropocentryzm
Barok
- kontrreformacja - prąd przeciw reformacji, ustalenie przez sobór trydencki ( 1545-1563 ), co należy uznać za katolickie w dziedzinie nauki, dyscypliny i zwyczajów kościelnych
-teocentryzm
3. Sztuka
Renesans
- zamiłowanie do harmonii, spokoju, statyczności, jasności konstrukcji, osiąganie piękna poprzez zastosowanie określonych miar i proporcji, wzorowanie się na antyku
- tematyka i motywy mitologiczne współistniały z chrześcijańskimi
- bogata ornamentyka nie zaciemnia klarowności bryły
- zainteresowanie wybitną jednostką ludzką, jej indywidualnymi cechami ( psychologiczny portret ), zasada złotego środka
- laicyzacja sztuki
- odkrycie światłocienia, perspektywa
- literatura ma sprawiać przyjemność, pouczać i dostarczać wzruszeń
Barok
- zamiłowanie do wyjaskrawiania kontrastów efektów świetlnych, ekspresywnych gestów (rozpacz, ból, gniew, ekstaza)
- w krajach katolickich dominowała tematyka religijna: mistyczno - symboliczna
- bardzo bogate dekoracje, sztuczność, przepych
- sztuka na usługach kościoła, mnożenie się budowli sakralnych w typie tzw. baroku jezuickiego, dążenie do ukazania potęgi i nieograniczonej wielkości misterium
4. Język
Renesans
- poeci świetnie znają łacinę, ale piszą po polsku
- język prosty, jasny, zrozumiały, płynny
- ogromna popularność Cycerona, ćwiczenie sztuki przemawiania
Barok
- język makaroniczny: wtrącanie wyrazów łacińskich do polskich zdań, spolszczanie tych wyrazów przez nadanie im polskich końcówek
- panegiryk - utwór dopracowany dokładnie pod względem stylu, ale cechujący się pustką myśli
5. Szkolnictwo, nauka
Renesans
- rozwój mecenatu królewskiego i magnackiego
- Akademia Krakowska
- rozwój nauki ( astronomia - M. Kopernik, medycyna - Miechowita, Struś )
Barok
- zakony jezuickie o nowych metodach nauczania, które rychło odbiły się na literaturze poddanej rozmaitym ograniczeniom
- cenzura: umieszczanie nieprawomyślnych ( wg kościoła ) dzieł na indeksie, między innymi dzieł Kopernika
- program szkół nie miał na celu zaspokojenia głodu wiedzy, ale wyuczenie wygłaszania mów i pisania wierszy na okolicznościowe przyjęcia
6. Koncepcja człowieka i obywatela
Renesans
-człowiek jest pojmowany jako jedność duszy i ciała
-człowiek pogodzony ze światem
- człowiek jednostką wybitną, której nie może pokonać fortuna, ponieważ posiada cnotę
- człowiek nie powinien się poddawać ani zbytniej radości w chwili powodzeń życiowych, ani rozpaczy, kiedy go los doświadcza „nic wiecznego na świecie, radość z troską się plecie”
- ideał szlachectwa opartego nie na herbach i zasługach przodków, ale na cnocie i stosunku człowieka do dobra ogółu
Barok
- człowiek tragiczny, świadomy swojej nieświadomości, rozdarty wewnętrznie, żyjący w ciągłym konflikcie między duszą, a ciałem „cóż będą czynić w tak straszliwym boju, wątły niebaczny rozdwojony w sobie”
- twórczość J. Ch. Paska prezentuje sarmatę jako obywatela chciwego, przywiązanego do swojego, o zaściankowych poglądach, bez gotowości poświęcenia się dla dobra ojczyzny
7. Życie
Renesans
- człowiek może osiągną ziemską arkadię - żyjąc na wsi ( życie spokojne i dostatnie, możność zachowania niezależności osobistej, źródło wartości moralnych )
- antyczne koncepcje filozoficzne
* epikureiczne dążenia do szczęścia i zasada carpe diem „dziś bądź wesół, dziś użyj biesiady”
* zasada złotego środka jako pomoc w uniknięciu tragedii i rozczarowań
Barok
- życie jako nieustająca walka o własne ocalenie
- świadomość przemijania „jako wiatr dni żywota”
- „vanitas vanitatum at omni vanitas” - dominującym światopoglądem
8. Śmierć
Renesans
- śmierć rozwiązuje los człowieka, przenosi go z ziemi do wiecznej arkadii
- cnota może uwolnić człowieka od grozy śmierci „śmierć nie straszna, gdzie panuje cnota”
Barok
- człowiek nie wyraża zgody na jej przyjście, czuje lęk, strach
- powrót do średniowiecznej wizji śmierci: trup z kosą
9. Życie wieczne
Renesans
- łatwo osiągalne, chrześcijańsko- antyczne wyobrażenie raju
- spełnienie obywatelskich powinności bramą do raju: „jeśli komu droga otwarta do nieba, to tym, co służą ojczyźnie”
- tren X nawiązaniem do różnych wizji życia
Barok
- życie wieczne bardzo trudne do osiągnięcia
- śmierć wg Grabowskiego jest początkiem prawdziwego żywota „w niej rozkosz mojego żywota”
10. Bóg
Renesans
- Stwórca, przed którym człowiek nie powinien czuć lęku, ale ufnie oddawać się jego wyrokom
- Bóg jako hojny i wszechobecny dawca niezmierzonych dóbr „którym nie masz miary”
- pochwała Pana poprzez zachwyt nad harmonią i doskonałością świata
- Bóg jest reżyserem ludzkich poczynań, lecz nie występuje przeciw człowiekowi
Barok
- Bóg jest niewidzialny, nie ułatwia człowiekowi walki ze światem, oprócz Boga na świecie jest szatan, który czyha na człowieka
- Bóg jako partner dialogu - niepoznawalny i niewyobrażalny jest świętą tajemnicą
- Bóg organizatorem ładu społecznego „Bóg każdemu wiek i stan wyrokiem swym znaczy, A jak on zaordynuje, nie będzie inaczej!”
- dobroć Boga, czyli dar wolnej woli jest źródłem kłopotów człowieka, ponieważ trudno mu wybierać, co jest dobre, a co złe”
11. Miłość
Renesans
- miłość pozwala realizować społeczeństwo, źródło radości
Barok
- miłość cielesna, ziemska jest potępiona
- analogia między Erosem i śmiercią - Kupido i Thantos często zabawiają się wspólnie, pierwszy złotymi grotami rozpala pożądanie, drugi ołowianymi strzałami śmierci odziera z pozorów istotę rzeczy

OMÓW ŚRODKI STYLISTYCZNE TYPOWE DLA POEZJI BAROKU NA PRZYKŁADZIE UTWORÓW J. A. MORSZTYNA (I nie tylko).

1. Koncept -wiersz musiał być zaskakujący i w miarę możliwości nowatorski; „Do trupa” Morsztyn
2. Wyliczenie -nagromadzenie kolejnych, podobnych, synonimicznych cech
3. Anafora - powtórzenie zdania o podobnej konstrukcji zaczynające się od tego samego wyrazu; „Do Anny” Naborowski
4. Antyteza- zestawienie dwóch opozycyjnych znaczeniowo elementów wypowiedzi, najczęściej zdań
5. Hiperbolizacja- wyolbrzymienie, przesadne przedstawienie jakiegoś zjawiska; „Do trupa” Morsztyn
6. Gradacja- stopniowanie, wzrastające napięcie ® aż do pointy; „Niestatek” Morsztyn
7. Epitet
8. Porównania
9. Przerzutnia -zdanie nie mieści się w jednym wersie i jego część zostaje przerzucona do następnego; „Do trupa” Morsztyn
„Ty masz związane ręce, ja, wolności
Zbywszy, mam rozum łańcuchem powity”)
10. Metaforyka
11. Motyw wanitatywny (marnościowy, wykorzystywanie tych wszystkich pojęć, które kojarzą się z przemijaniem i niestałością życia ® „Dźwięk, cień, dym, wiatr, błysk, głos, punkt” ® „Krótkość żywota” Naborowski)
12. Kontrast np.: „Niestatek” Morsztyn
13. Oksymoron- zestawienie dwóch wyrazów sprzecznych znaczeniowo, „mróz gorejący, ogień lodowy”
14. Pytania retoryczne„Cuda miłości” Morsztyn
15. Powtórzenia
16. Pointa„Niestatek” Morsztyn
17. Figura sumacji - zebranie w poincie elementów z wiersza; „Do Panny” Morsztyn
18. Paradoks- sformułowanie zaskakujące swoją treścią na pozór bez sensu, sprzeczne z logiką - lecz po przemyśleniu ujawniające nieoczekiwaną prawdę. Na przykład w sonecie Do trupa - takim zaskoczeniem są podobieństwa zakochanego i zmarłego, wyeksponowane przez poetę.
19. Operowanie brzydotą (ukazywanie bólu, cierpienia)
20. Inwersja
21. Symbole
Treść utworów Morsztyna jest mało istotna- ważna jest forma.
Twórczość Jana Andrzeja Morsztyna.
Jan Andrzej Morsztyn był poetą związanym z dworem królewskim. Piastował wiele urzędów. Był dworakiem i intrygantem ale też sprawnym dyplomatą. Był skazany na banicję i wygnany z kraju. Styl życia, który uprawiał był odpowiedni barokowi dworskiemu. Poświęcił się całkowicie polityce. Poezja była dla niego tylko tłem. Był uznawany za twórcę bardzo zdolnego. Morsztyn jest czołowym reprezentantem dworskiej poezji barokowej. Jego poetycki dorobek określono mianem "błahej treści w wyszukanej formie". Źródłem tej "'etykietki'' jest fakt, iż Morsztyn jako marinista skupił swe twórcze działania na poszukiwaniu nowych, kunsztownych, zaskakujących form wyrażenia treści. I tak tematami jego utworów nie są problemy egzystencjalne ani prawdy filozoficzne. Bywają nimi: życie dworskie, płocha miłość, flirt, zmysły, "gra miłosna" - stąd też inne określenie Jana Andrzeja Morsztyna - poeta miłości. Tomiki poezji Morsztyna noszą tytuły: Kanikuła albo psia gwiazda i Lutnia. Morsztyn jest mistrzem maniery barokowej, używa szczególnie często kontrastu, paradoksu, licznych oksymoronów, charakterystyczne rekwizyty, którymi obrazuje wdzięczny temat miłości to bladość twarzy, łomot serca, skargi i żale. Zauważmy, że ten zbiór póz i gestów przejmą poeci romantyczni.
Morsztyna można nazwać konceptualistą, ponieważ w swoich utworach używał konceptu. Głównym zadaniem jego poezji był zaskakujący, wręcz szokujący czytelnika pomysł - koncept dotyczący formy lub treści. Przykładem może tu być utwór pod tytułem „Niestatek”, do końca utworu nie wiemy po co podmiot liryczny wylicza zjawiska przyrody. W utworze pod tytułem „Niestatek II” przeciwstawione są dwa obrazy kobiety.
Na czym polega oryginalność sonetu Do trupa?
Istotą utworu jest koncept poety, aby rozbudować następujący paradoks: wskazać podobieństwo między człowiekiem zakochanym a... trupem. Można oczywiście dyskutować trafność i takt owego porównania, lecz Morsztyn sprawnie operuje opisem cech takich jak: bladość (Ty krwie - ja w sobie nie mam rumiamści), płomień (świece a żar uczuć), ciemności (sukno żałobne a ciemność zmysłów) itd. Poeta wykazuje także różnice: milczenie i nieczułość, chłód umarłego - a cierpienie, i upał piekielny zakochanego. I oto nie tylko sam pomysł wydaje się zaskakujący - również zaszokować może pointa: oto trup i zakochany są do siebie podobni, lecz w lepszej sytuacji jest nieboszczyk - zakochany bowiem nie może przerwać swych cierpień i powstrzymać "płonących w nim ogniów".
Przeprowadź analizę wiersza J.A. Morsztyna pt. Niestatek.
Zasadą konstrukcyjną utworu jest anafora - przez 15 wersów poeta powtarza: prędzej..., wyszukuje najrozmaitsze "niemożliwości" tego świata jak np. "prędzej kto wiatr w wór zamknie". Po cóż? By w ostatnim wersie zdradzić swój koncept. Wszystko to stać się może prędzej "nizii będzie stateczna która białogłowa". Można powiedzieć zatem, że utwór ten jest barokowym głosem w dyskusji o wyższości mężczyzn nad kobietami (lub odwrotnie). Morsztyn sięga szczytu swoich poetyckich możliwości, by wykazać absurd "stateczności" białogłów. Oto zwracają uwagę następujące koncepty: prędzej niemy zaśpiewa (kontrast i oksymoron), w więzieniu będzie pokój, ludzie na pustyni... co czyni utwór dworskim żartem, a nie grubą złośliwością.
"Cuda miłości"

Autor mówi w tym wierszu, jakim pięknym uczuciem jest miłość, mówi, że przed miłością się nie można obronić. Morsztyna fascynuje temat rozłąki, powtarza się często motyw opisu kobiecej urody oraz motyw rozpaczy, zazdrości i innych cierpień, które niesie ze sobą miłość. W miniaturach Morsztyna zauważamy także psychologiczna odkrywczość i wrażliwość na drobne niuanse uczucia. Liryka Morsztyna ma charakter kameralny, co stanowi atmosfera salonu i kultury dworskiej.

Przegląd pozostałych utworów Morsztyna

„Starej” -jest to złośliwy epigramat. Podmiot liryczny wylicza pewnej kobiecie jaka jest stara.
„Na Tomka” - Kobieta, do której zaleca się Tomek jest bardzo bogata i chora. Tomek dostrzegając te zalety chce zostać bogatym wdowcem i w pogoni za posagiem zaprzedaje sam siebie.
„Niestatek II” - Podmiot liryczny wychwala pannę tylko jak jest w nim w zgodzie. Gdy są w niezgodzie panna ta jest brzydka. Są tu dwa obrazy. Pierwszy to wyraz zachwytu nad piękną kobietą. Drugi prezentuje kobietę szpetną i okropną. W obu obrazach są elementy przesady.
Kultura baroku.
Barok w rożnym stopniu przyjął się w Europie i Ameryce Południowej. Na terenie poszczególnych krajów nabierał on cech swoistych. W Polsce powstał barok sarmacki.
Barok w architekturze:
-budowle sakralne:
szeroka, niedługa nawa główna, doskonale widoczny ołtarz, nawy boczne miały kształt kapliczek, dobrze widoczna kazalnic, ozdobna fasada.
Wzór dla sakralnych budowli stanowi rzymski kościół jezuicki Il Gesu.
-budowle świeckie- pałace: budowle rozległe, połączone z parkiem, bogato zdobione, posiadały wieżyczki do dekoracji, wielkie okna i drzwi, pokoje urządzane na wzór japoński lub chiński, baseny, dominuje przesada w zdobieniach, puste miejsca zasłaniane są portretami i rzeźbami.
Ulubiony kolor baroku to złoto. Cechy charakterystyczne to przepych, kwiecistość, bogactwo zdobień.
Zabytki: Kościół św. Anny, Łańcut, Wilanów, Wersal, Kościół św. Piotra i Pawła w Krakowie, Zwinger.
Malarstwo: tematyka mistyczno- symboliczna, martyrologiczna, sceny mitologiczne, alegorystyczne.
Ulubione formy to: pejzaż, portret, i martwa natura.
Malarze: Rubents, Rembrant
Rzeźby cechował patos, ruch, teatralność gestów, kontrastowe układy (np.: Kolumna Zygmunta)
Rzeźbiarze: Borromini, Bermini
Muzyka cechowała się dążeniem do bogactwa. Barok wprowadził operę, muzykę organową, kameralną. Gatunki muzyczne powastałe w baroku to: sonata, suita, fuga. Kompozytorzy: Bach, Monteverdi, Vivaldi, Rossi.
Jednym z celów literatury było poruszyć, zaskoczyć i wywrzeć jak największe wrażenie na czytelniku. Nastąpiła pogoń za efektem, ważna stała się forma, nie treść.
SYTUACJA POLITYCZNA I KULTURALNA NA ZACHODZIE EUROPY
- czas kontrreformacji
- tolerancja religijna zanikała
- we Francji rozwijała się kultura
- zapanowała moda na wszystko co francuskie
ABSOLUTYZM
najdoskonalszy typ ustroju XVII w.
- uważany za najlepszy ustrój państwowy
- król miał w nim nieograniczoną władzę
- sam nikomu i niczemu nie podlegał
SYTUACJA POLITYCZNA POLSKI
- kryzys renesansowych ideałów humanistycznych: harmonii, ładu życia, umiejętności godzenia wartości ziemskich i wiecznych, tolerancji religijnej
- spadł autorytet Polski na arenie międzynarodowej
- dominacja szlachty i magnaterii
- upadek autorytetu władzy króla
- nastąpił oficjalny zakaz nabożeństw protestanckich
- wzrosło znaczenie duchowieństwa
- polska była państwem bardzo rozległym
- nękana była wieloma wojnami, walczyła ze Szwedami, Turcją, Kozakami
- w 1596 roku Zygmunt II Waza przeniósł stolicę z Krakowa do Warszawy
- dwory magnackie były namiastką ośrodków kultury
NURTY KULTURY BAROKOWEJ
Geneza
- dworski z renesansu
- metafizyczny ze średniowiecza
- sarmacki z baroku
Barok dworski
Ulegał wpływom zagranicznym, zwłaszcza francuskim. Był nurtem oddalającym się od tradycji i wzorującym się na hierarchii wartości dworów Europy.
Kultura była związana nie tylko z dworem królewskim ale i magnackim. Rozwój tej kultury miał dowieść o sile magnatów. Przedstawicielami tego nurtu są: Jan Andrzej Morsztyn i Daniel Naborowski.
Barok sarmacki (dworkowy, rodzimy)
Nurt ten rozwijał się w dworkach szlacheckich. Cechował go sarmatyzm. Pogląd ten spopularyzował się u schyłku XVI wieku. Dowodził on starożytnego pochodzenia Polaków od plemienia Sarmatów. Plemię to charakteryzował wielki patriotyzm. Byli oni bardzo uczciwi i moralni. Uważano, że Polacy są spadkobiercami tych cech. Zakres tych poglądów ograniczony był do szlachty. Uważano, że ponieważ posiadali oni takie cechy powinni mieć też władzę. Szlachta była przekonana o swojej doskonałości. Sprzyjało to powszechnej megalomanii, czyli manii wielkości, przesadnemu przekonaniu o swej wartości i wyższości. Sprzyjało to konsolidacji stanu szlacheckiego. Szlachcice uważali się wzajemnie za braci. Nie były ważne różnice majątkowe. Trzeba było tylko mieć herb. Przedstawiciele tego nurtu to: Wacław Potocki i Jan Chryzostom Pasek.
Sytuacja kościoła
- triumf kontrreformacji
- gromadzenie ogromnej liczby ludzi w klasztorach
Sytuacja polityczna w Polsce
- przywileje dla szlachty
- elementy państwa policyjnego, niewygodni i zbuntowani byli usuwani z tego świata
- chęć wzbogacenia się Sasów kosztem Polaków
- dwór był bardzo rozpolitykowany
W czasach saskich w Polsce panowali Wettini - August II Mocny, August III. Byli oni związani z Saksonią (byli tam władcami). Polska była dla nich tylko spichlerzem i armią potrzebną w czasie zagrożenia Saksonii. Władcy ci władali Polską despotycznie, utrzymywali społeczeństwo w ryzach pozornego spokoju.
Sytuacja kultury w Polsce
Żaden wzór nie pojawia się wśród kultury obyczajowej, szlacheckiej, dworskiej lub kościelnej. Kultura literacka i piśmiennicza nie miała możliwości rozwoju. (Władcy woleli teatry i opery niemieckie oraz inne rozrywki.) Wartością stał się przepych, luksus, zbytek bez wartości artystycznej. Nastąpił upadek gospodarczy kraju (poza dworem) a to spowodowało kiepskie warunki do rozwoju kultury artystycznej. Nie było środowiska, które mogłoby zająć się mecenatem artystów.

NAWIĄZANIA DO LITERATURY WSPÓŁCZESNEJ.
Stulecia, które nastąpiły po baroku, wykazały, że epoka ta nie przeminęła bez echa. Skrytykowana przez oświecenie - już w romantyzmie odżywa, w twórczości Aleksandra Fredry i Adama Mickiewicza. Pozytywizm wraca do baroku - Trylogia Sienkiewicza, który właśnie XVII w. wybiera jako tło i temat wydarzeń "ku pokrzepieniu serc". Literatura współczesna także nie pozostaje obojętna wobec odległego baroku. Przeciwnie -jego zagadkowość, atmosfera odwiecznych pytań, metafizyczny nastrój wciąż pociągają twórców i są źródłem inspiracji i nawiązań. I to nie tylko w treści - również w formie pisanych wierszy. Oto poezja dworska. Na przykład utwory Jarosława Mareka Rymkiewicz. Tytuły utworów tego poety to np. Na trupa. Fascynację twórczością baroku wyczuwa się też w wierszu Zbigniew Morsztyn wraca z Warszawy do Królewca. Inny jeszcze utwór Rymkiewicza to Daphnis w drzewo bobkowe przemieniła się - tytuł to przejęty z dzieła Samuela Twardowskiego, poety barokowego. Źródłem odwołań jest też mit Sarmaty. Ukazuje to zamieszczony w podręczniku wiersz Jana Lechonia pt. Sejm. Jawi się w nim postać Zagłoby w białym kontuszu, cały sejmowy rozgardiasz, słynne veto, postać króla, gwar, kłótnie i staropolska fraszka, która umie pogodzić zwaśnione stany. Trzecim źródłem nawiązań współczesnych było barokowe malarstwo: wspaniałe płótna Rembrandta i Rubensa. Warto przypomnieć tu wiersz Wisławy Szymborskiej Kobiety Rubensa. Malarstwo Rubensa słynie z faktu, że jego płótna zapełniają obfite, wręcz tłuste postacie zmysłowych kobiet i pulchnych amorków. Owe panie stanowiłyby dziś przykład antyestetyzmu. I tak pisze Szymborska opiewając "córy baroku" - "rozdynione, nadmierne - tłuste dania miłosne". "Wypukli aniołkowie, wypukły bóg" dla "chudych" nie ma miejsca na ekranie barokowego obrazu. Z kolei Stanisław Grochowiak odwołał się do obrazu pt. Lekcja anatomii doktora Tulpa Rembrandta. Sekcja zwłok staje się okazją do filozoficznych, uniwersalnych odniesień, do rozważań tak przypominających barok: o przemijalności człowieka. Będąc przy poezji Grochowiaka, warto wspomnieć, że jest to twórczość poety-turpisty, a więc "użytkownika" brzydoty jako tematu poezji. Wyraźne pokrewieństwo z barokiem jawi się w wierszu Grochowiaka: "Dla zakochanych to samo staranie staranie co dla umarłych". Można powiedzieć - współczesna wersja sonetu "Do trupa" J. A. Morsztyna. Natomiast turpizm - kult brzydoty wzięty jest rodem z baroku. I o tym także jest dyskusja w utworze innego, współczesnego poety Herberta, pt. Apollo i Marsjasz.