Ekonomia

EKONOMIA [gr.], nauka badająca społ. proces gospodarowania. Ekonomia jest podzielona na różnorodne szkoły i kierunki. Podział ten jest uzasadniony następującymi względami. Po pierwsze, przedmiot badań ekonomii jest niejednolity, wyróżnić w nim można kilka przekrojów. Według kryterium wielkości badanych obiektów są nimi np. gospodarstwa domowe i przedsiębiorstwa (skala mikro), gospodarki narodowe (skala makro), regiony (ugrupowania integracyjne) oraz gospodarka światowa. Jak dotąd między tymi planami badawczymi występują sprzeczności. Innym kryterium dzielenia obiektów badań ekon. jest stopień ich rozwoju. Wskutek procesów hist. współcześnie występują wszystkie powstałe wcześniej sposoby produkcji: od gospodarki naturalnej, niewolnictwa w Afryce Zach., feudalizmu po kapitalizm i socjalizm. W literaturze upowszechnił się podział wg stopnia rozwoju na kraje wysoko, średnio i słabo rozwinięte. Według mechanizmów regulacyjnych można dzielić gospodarki na socjalist. (centralnie kierowane), kapitalist. (rynkowe) i mieszane. Po drugie, przedmiot badań ekonomii, a są nim gospodarujące społeczeństwa, zmienia się b. szybko. Zmiany te dotyczą np. skali wytwarzania: od jednostkowej produkcji rzemieślniczej, po produkcję wielkoseryjną; form organiz.: od jednoosobowego producenta przez przedsiębiorstwo prywatne zatrudniające pracowników najemnych, spółkę akcyjną, po korporację wielonarodową struktur rynkowych: od wolnego rynku przez monopol do oligopolu rozlicznych instytucji prawnych i finansowych; technologii. Nieustanne zmiany badanych procesów gosp. stawiają przed ekonomią (i in. naukami społ.) wyzwania nieznane naukom przyrodniczym. W przeciwieństwie do nich dla nauk społ. ewolucja nie jest zaszłością, lecz teraźniejszością sam przedmiot badań ciągle ewoluuje. Powoduje to konieczność nieustannego dostosowywania teorii do zmieniającej się rzeczywistości. Teorie prawdziwe jeszcze w bliskiej przeszłości, obecnie często okazują się niezadowalające. Po trzecie, u podstaw wszystkich teorii ekon. leżą przyjęte przez ich twórców świadomie bądź nieświadomie hierarchie wartości. Są one zróżnicowane ze względu na poglądy społ. i polit., przekonania rel., preferowane cele gospodarowania. Czynnik ten jest niekiedy trudny do zidentyfikowania, gdyż teoretycy często dążą do prezentowania swych prac jako obiektywnych i świadomie pomijają leżące u ich podstaw założenia i sądy wartościujące. Po czwarte, ekonomiści stosują różne metody badawcze. Powoduje to daleko idące zróżnicowanie zarówno w warstwie opisowej, jak również wyjaśniającej i wnioskotwórczej. Ekonomia nie jest tak głęboko podzielona jak wskazywałaby przytoczona wyżej lista czynników powodujących jej zróżnicowanie. Wynika to z takich cech prowadzenia studiów ekon., jak poszukiwanie uogólnień i abstrahowanie od wielu mniej ważnych czynników oraz stosowanie metod statyst. do opisu rzeczywistości. Pozwalają one skupić się na analizie wybranych zjawisk i zależności, kosztem pominięcia innych, uznanych za drugorzędne. Powoduje to, iż spoistość ekonomii jako nauki jest niewątpliwie większa niż spoistość jej przedmiotu badań.
Współczesna ekonomia jest zdominowana przez ekonomię tradycyjną, wywodzącą się ze szkoły neoklasycznej. Obejmuje ona główny nurt badań ekon., a jej przedstawiciele za najważniejszy uważają problem wyboru ekonomicznego. Konieczność dokonywania wyborów ekon. wynika ze sprzeczności między rzadkością zasobów a nieograniczonym charakterem ludzkich potrzeb. Kluczowym pytaniem, na które ekonomia tradycyjna poszukuje odpowiedzi, jest: co, ile, jak i dla kogo produkować, by uzyskać największą efektywność ekon. mierzoną relacją nakładów do efektów. Główny nurt badań ekon. obejmuje mikroekonomię, makroekonomię i ekonomię międzynarodową. Podstawą ich wyodrębnienia są różne obiekty badań oraz stosowanie odmiennych metod.

Mikroekonomia jest najbardziej spójnym działem ekonomii; bada gospodarstwa domowe, przedsiębiorstwa oraz funkcjonowanie struktur rynkowych; wypracowała spójny aparat pojęciowy, metody badawcze i sposoby modelowania zjawisk gosp. wykorzystujące rachunek różniczkowy i in. metody matematyczne. Współcześnie są one stosowane również do badania niektórych zagadnień makroekonomicznych.
Makroekonomia bada gospodarkę nar. jako całość i współzależności między takimi agregatami, jak: dochód narodowy, konsumpcja, inwestycje, oszczędności, zatrudnienie, budżet (państwa), bilans płatniczy; dąży do wykrycia prawidłowości ich zmian i określenia optymalnej polityki gospodarczej. We współcz. makroekonomii konkurują ze sobą 2 kierunki: postkeynesizm (keynesizm) i nowa klasyczna ekonomia. Różni je przede wszystkim ocena zdolności regulacji rynkowej do zapewnienia gospodarce stanu równowagi oraz podejście do roli państwa w gospodarce.
Współcześnie obok ekonomii głównego nurtu występują kierunki poddające go b. ostrej krytyce: instytucjonalizm, marksizm, niekonwencjonalna ekonomia. Argumenty używane przez twórców z kręgu ekonomii niekonwencjonalnej są w najmniejszym stopniu skażone ideologią i warto je przytoczyć w celu uzyskania pełniejszego obrazu ekonomii tradycyjnej. Według nich ekonomia tradycyjna opisuje zachowanie się podmiotów gospodarujących na rynku. O ile opis ten dotyczy rozwiniętych gospodarek towarowo-pieniężnych, o tyle rozziew między nim a rzeczywistością jest stosunkowo znikomy. Przy stosowaniu go do gospodarek, w których istnieją rozległe sektory gospodarki naturalnej, traci on na adekwatności. Jednocześnie opieranie się tylko na zjawiskach rynkowych usuwa z pola widzenia wiele problemów, które nie są rejestrowane przez rynek, np. pracy gospodyń domowych, zanieczyszczenia środowiska naturalnego itp. Ekonomia tradycyjna rozpatruje zjawiska ekon. w krótkim lub średnim horyzoncie czasowym. Jest to niezadowalające, bowiem ze względu na opóźnienia czasowe niektóre skutki współcz. działań uwidoczniają się dopiero po dziesięcioleciach. Ekonomia tradycyjna opiera się na założeniach dotyczących motywów ludzkiego działania (egoistyczne interesy, dążenie do maksymalizacji użyteczności, racjonalność postępowania), wywodzących się z przestarzałej filozofii utylitaryzmu i hedonistycznej psychologii asocjacyjnej. Tradycyjni ekonomiści z reguły pomijają owe nieaktualne źródła swych teorii oraz prezentują je jako obiektywne i niezależne od sądów wartościujących. Istotne miejsce w rozważaniach ekonomii tradycyjnej zajmuje pojęcie równowagi. Podobnie jak założenia o motywach postępowania jednostek wywodzi się ono z przestarzałej dziś fizyki klasycznej. Ekonomia tradycyjna opisując stan równowagi gosp. uwzględnia zmienne krótkookresowe (ceny), abstrahując od zmiennych długookresowych, takich jak ludność, zasoby naturalne, technika. Przez to stan długookresowej równowagi gosp. wymyka się analizie. Ekonomia tradycyjna traktuje gospodarkę jako system zamknięty. Nie uwzględnia ona jej otoczenia społ. i przyr., które rozstrzyga o warunkach procesów gospodarczych.
Ocena ekonomii tradycyjnej dokonywana przez reprezentantów ekonomii niekonwencjonalnej jest b. surowa. Nie powinna ona przesłaniać faktu, iż w ramach ekonomii tradycyjnej nagromadzono ogromny, wartościowy dorobek nauk., który jest ciągle pomnażany. Od początku rozwoju ekonomii kształtowały się 2 sposoby jej uprawiania. Pierwszy, który poszukiwał odpowiedzi na pytanie "jak jest?" nazywany ekonomią pozytywną; drugi, poszukujący odpowiedzi na pytanie "jak być powinno?" określany ekonomią normatywną. Rozróżnienie między nimi jest nieostre; z reguły ekonomiści dążą do przedstawienia własnego dorobku jako ekonomii pozytywnej, zaś prac adwersarzy jako normatywnych.