Etyczna ekonomia w ujęciu Petera Koslowskiego

Etyka biznesu (Business Ethics) stała się częścią programu kursów M.B.A najpierw w USA a potem w Europie Zachodniej by wciągu ostatnich dziesięciu lat uzyskać prawo obywatelstwa na polskich uczelniach.
Choć w samych Stanach Zjednoczonych jak i w Polsce nie brak głosów wyrażających wątpliwość w przydatność etyki biznesu ( ze strony przedstawicieli ekonomii i nauk o zarządzaniu) oraz w zasadność i sens etycznej refleksji nad gospodarką ( ze strony filozofów) to pojawienie się etyki biznesu (Business Ethics) uczyniło aktualnym zastanowienie się nad filozoficznymi aspektami refleksji nad gospodarką, w tym wzajemnych związków pomiędzy refleksją ekonomiczną a etyczną oraz roli moralności w życiu gospodarczym.
Sama etyka biznesu ( Business Ethics) wyrosła na gruncie amerykańskiego praktycyzmu a mianowicie z potrzeby zbudowania programów etycznych dla korporacji. W tym sensie etyka biznesu rozwiązuje problemy organizacyjne. Jej geneza i sposób problematyzacji nieodłącznie związany jest wypełnieniem postulatów filozofii pragmatyzmu.
Etyka biznesu (Business Ethics) odpowiada na pytanie jak najlepiej pokonywać konflikty wewnątrz i w otoczeniu korporacji czyli poszukuje wiedzy typu know how. Etyka biznesu w ujęciu amerykańskim stanowi zastosowanie teorii etycznych do rozwiązywania problemów jakie rodzi życie gospodarcze.
Z tego powodu etyka biznesu (Business Ethics) stanowi jedną z nauk o zarządzaniu.
Konsekwencją takiego rozumienia etyki biznesu (Business Ethics) było powstanie programów etycznych firm. Stały się one przedmiotem zainteresowania działów Public Relations dbających o wizerunek korporacji, gdyż ich posiadanie wskazuje interesariuszom, że firma przyjmuje na siebie zobowiązanie do etycznego działania i jest firmą dobrze zarządzaną.
Natomiast niemiecka refleksja nad gospodarką, która również inspiruje pewną postać etyki życia gospodarczego (Wirtschaftethik)
po pierwsze: nie powstała z potrzeby rozwiązań praktycznych z zakresu zarządzania
po drugie: nie wypływa z założeń pragmatyzmu lecz sięga swymi korzeniami odmiennej tradycji filozoficznej.
To raczej odwrotnie filozofia, wkracza na początku w obszar życia gospodarczego i w wyniku problematyzacji otwiera się możliwość refleksji etycznej nad działaniami gospodarczymi. W tradycji niemieckiej spojrzenie na gospodarkę określa, jak ma to miejsce w przypadku Petera Koslowskiego, Kantowska krytyka rozumu, idealizm niemiecki i hermeneutyka Wilhelma Diltheya.

Również refleksja nad życiem gospodarczym wiąże się w Niemczech z dyskusją o znaczeniu politycznym, a mianowicie z próbami legitymizacji systemu demokratyczno-liberalnego.
„
Co więcej refleksja etyczna nad życiem gospodarczym prowadzona jest kontekście sporów wewnątrz filozoficznych i to na najwyższym metafilozoficznym poziomie. Dotyczy bowiem formułowania niemieckiej odpowiedzi na krytykę racjonalizmu przeprowadzona przez postmodernizm i neopragmatyzm..
Głównym problemem filozofii niemieckiej od połowy lat osiemdziesiątych było przeciwstawienie się postmodernistycznej krytyce racjonalizmu forsowanej przez Francuzów i Amerykanów.
Fenomenologia ducha” Georga Hegla ukazuje możliwość ujęcia życia gospodarczego jako sfery w której przejawia się duch obiektywny. Rozum odsłania się w odczytaniu racjonalnych struktur gospodarki, jej praw. Takie przeświadczenie wyniesione z ducha filozofii Hegla staje się pomocne przy wprzęgnięciu refleksji etycznej nad gospodarką do dyskusji z postmodernizmem na temat roli rozumu
Peter Koslowski nie zgadza się z konkluzjami postmodernistów na temat nieprzydatności kategorii rozumu i racjonalności dla filozofii.
Wychodzi on z założenia:
po pierwsze, że postmodernizm jest jedynie wytworem rozumu wątpiącego, a nie destrukcją samego rozumu,
po drugie, że krytyka postmodernistyczna nie kończy historii zachodniego racjonalizmu lecz stanowi jej kolejny etap.
Polega on na pewno na ukazaniu pewnej problematyczności racjonalistycznego projektu filozofii. W tym sensie postmodernistyczna krytyka otwiera nową możliwość a mianowicie pobudza do refleksji nad tym czym jest i czym być powinien racjonalizm.
Takie stwierdzenia ukazują nam całą specyfikę filozofii niemieckiej, która sytuuje swą problematykę w obszarze krytyki rozumu określonej w filozofii I .Kanta.
Filozofia krytyczna I. Kanta otwierała drogę do badań obszarów kompetencji rozumu, oceny przydatności i wartości refleksji nad różnymi przedmiotami namysłu.
Wedle myślicieli związanych z tradycją niemiecką przed filozofią stoi zadanie stale ponawianej odpowiedzi na Kantowskie pytania :
I. Co mogę wiedzieć?
II. Co powinienem czynić?
III. Czego wolno mi się spodziewać?
IV. Kim jest człowiek?
Na pierwsze pytanie, stwierdza Imanuel Kant, odpowiada metafizyka, na drugie etyka, na trzecie religia, a na czwarte antropologia. W gruncie rzeczy można byłoby te odpowiedzi zaliczyć do antropologii, ponieważ trzy pierwsze pytania odnoszą się do ostatniego.
Peter Koslowski w oparciu o projekt Kantowskich pytań tworzy własny ich zestaw .Pojawiają się nowe pytania: jaki jest i jak powinien być zaprojektowany porządek kulturowy i społeczny w którym istoczy się ludzka egzystencja?, do czego jestem zobowiązany i co powinniśmy jako wspólnota czynić?, jakie są pierwotne przyczyny i ostateczny kierunek naszego życia ?
Pytania postawione przez Imanuela Kanta i modyfikacje tych pytań dokonanych przez Petera Koslowskiego wyznaczają kierunek refleksji filozoficznej określony przez autora jako poszukiwanie orientacji w oparciu o filozofię „(Orientierung durch Philosophie) .
Na Kantowskie pytanie podstawowe : Kim jest człowiek ? można, wedle Petera Koslowskiego odpowiedzieć tylko wtedy, gdy ujmie się specyfikę ludzkiej istoty w kontekście stworzonego przez człowieka ładu społecznego, politycznego i kulturowego. Pytanie antropologiczne odsyła do filozofii kultury.
Według Petera Koslowskiego to właśnie kultura współcześnie staje się przestrzenią wielowymiarową, w której cała rzeczywistość nabiera jednolitego sensu. Daje to prymat refleksji z zakresu filozofii kultury nad wszelkimi innymi rozważaniami filozoficznymi. Kultura stanowi obszar nadawania całościowego sensu odmiennym wydać by się mogło zjawiskom życia społecznego i indywidualnego.
Tym samym filozofia kultury staje się decydującą postacią filozofii współczesnej.
Taka intuicja leży już u podstaw całego wielkiego idealizmu niemieckiego dla którego nauki o kulturze jako emanacji ducha stoją na szczycie nauk. Jedynie uznanie tego faktu , wedle Peter Koslowskiego, pozwala stworzyć perspektywę badawczą dzięki, której będziemy w stanie odpowiedzieć na krytykę racjonalizmu przeprowadzoną przez postmodernizm.

Peter Koslowski rozwija filozofię kultury w oparciu o sugestie zawarte w pracach Wilhelma Diltheya. Dla niego nauki o kulturze, o wytworach ducha ludzkiego (Geisteswissenschaften), obejmują bardzo szeroki zakres . Należą do nich: ” historia, ekonomia polityczna, nauka o prawie i państwie, nauka o religii, badania nad filozofią i poezja,, sztukami plastycznymi i muzyką, badania nad filozoficznymi światopoglądami oraz systemami, i w końcu psychologia” Tym samym . gospodarka, która wpływa na kształt każdej dziedziny naszego życia określając całą współczesną rzeczywistość ujęta zostaje jako fenomen kulturowy. Takie szerokie ujęcie problematyki kultury obejmujące zagadnienia ekonomiczne powoduje, że filozofia kultury spełnia zadania jakie stoją przed rozumem budującym ogólną, całościową teorię rzeczywistości.
Dlatego należy, wedle Petera Koslowskiego stworzyć nowy rodzaj teorii ujmującej całościowo życie gospodarcze. : ” Moją główną tezę stanowi twierdzenie, pisze Peter Koslowski, że epoka homo oeconomicus i modernistycznego wyodrębnienia gospodarki z całości kultury społecznej właśnie mija i wkraczamy do pewnego typu gospodarki postmodernistycznej, która ujmuje samą gospodarkę jako część kultury, a ekonomiczna racjonalność w dobie postmodernistycznej gospodarki staje się znowu częścią integralnej racjonalności.” Jeśli rzeczywiste działania gospodarcze są w coraz większym stopniu określane przez czynniki : kulturowe, religijne i etyczne to ekonomia jako prawdziwa, czyli adekwatnie odzwierciedlająca musi je uwzględnić. Natomiast dotąd ekonomia w swym modernistycznym projekcie świadomie abstrahowała od tych czynników bojąc się utracić możliwość dochodzenia do precyzyjnych wniosków za pomocą metod matematycznego pomiaru..
W ekonomii istniał dylemat wyboru : prawdy bądź precyzji. Rozdzielenie to dokonane za przyczyną Thomasa Hobbsa i Benedicto de Mandevilla powstało w wyniku realizacji nowożytnej, modernistycznej tendencji do mechanicznego sposobu wyjaśniania przeniesionego z fizyki klasycznej, które miało prezentowac niedoścignioną dotąd w naukach ekonomicznych ścisłość. Według Petera Koslowskiego dopiero filozoficzna refleksja, dopiero sam rozum może ocenić a ile racjonalność ustanowiona przez metody matematyczne odpowiada prawdzie w obszarze życia gospodarczego
Peter Koslowski uważa, że trzeba znieść sztuczne rozdzielenie na problematykę czysto ekonomiczną i dotyczącą kultury.

”Gospodarkę należy ująć jako sferę kultury” - stwierdza Peter Koslowski. Według niego musi zostać pokonane dotychczasowe ograniczenie poznawcze zakładające tylko jeden rodzaj racjonalności obowiązujący refleksję badawczej nad gospodarką.
Nie chodzi przy tym o ogłoszenie jedynie pluralizmu, równouprawnienia rożnych racjonalności, ale o coś znacznie więcej a mianowicie o to by ” ekonomiczna racjonalność stanowiła tylko część ujęcia integralnej racjonalności postmodernistycznej gospodarki”. Badanie życia gospodarczego tylko pod pewnym aspektem, na przykład na ile ono realizuje jedynie ideał: piękna, czy efektywności lub troski o środowisko naturalne prowadzić może do wypaczenia jego obrazu. Dominacja jednego ze spojrzeń na gospodarkę staje się przyczyną powstania: estetyzmu, ekonomizmu lub fanatycznego ekologizmu.
Peter Koslowski dostrzegając znaczenie kulturowych aspektów działań gospodarczych w czasach ponowoczesnych stara się zastąpić dotychczasowy paradygmat ekonomii. Postuluje on zaprojektowanie nowego rodzaju refleksji nad gospodarką.
Ekonomia dzieli się według Petera Koslowskiego na mikro i makro ekonomię wyjaśniającą za pomocą modeli matematycznych, ekonomią polityczną interpretującą życie gospodarcze i etyczną ekonomię (Ethische Okonomie) rozumiejącą pozaekonomiczne czynniki determinujące gospodarkę.
Etyczna ekonomia ”bada aspekty etyczne założeń i warunków koniecznych do podejmowania indywidualnych działań gospodarczych i funkcjonowania gospodarki...U podstaw obu politycznej i etycznej ekonomi leży ta sama formalna ekonomiczna teoria racjonalnego wyboru, która pierwotnie jest podstawą całej mikroekonomii.” Etyka badająca godziwość celów, oceniająca i kształtująca preferencje nie wyklucza ekonomii określającej racjonalny dobór środków, optymalną alokację przy danych celach, ale stanowi rzeczywiste dopełnienie pozwalając przy tym na osiągnięcie celów ekonomii politycznej : dobrobytu. Jest to możliwe właśnie dzięki określeniu prawidłowości samych celów działań gospodarczych.
Do wątków refleksji etycznej , ekonomicznej i społecznej, które najbardziej zaważyły na stworzeniu przez niego koncepcji etycznej ekonomii (Ethische Okonomie ) należała refleksja na gospodarką przeprowadzona przez Gustava Schmollera i niemiecką szkołę historyczną. Nie prowadziła ona do wypreparowania problematyki ekonomicznej i zatraty szerszej społecznej perspektywy rozpatrywania zjawisk gospodarczych.
Gustav Schmoller starał się stworzyć nowy projekt nauki o gospodarce (Volkswirtschaftlehre). Polegał na integracji metod badawczych ; ekonomii, etyki i nauk o kulturze. Gustav Schmoller posiadał silne przeświadczenie o tym co naprawdę istotne dla zrozumienia natury życia gospodarczego. Do takich czynników determinujących kształt gospodarczy zaliczał moralność życia gospodarczego. Sam Gustav Schmoller uważał, że „ szczególna wspólnota łącząca naród i państwo to nie sam twór i organizacja państwowa, ale coś o wiele głębszego: wspólnota języka, pamięci, obyczajów i idei. jest to co grecy nazywali wspólnotowym ethosem czyli wspólną świadomością moralno-duchową, która przenika wszystkie działania w tym gospodarcze.” Dlatego gospodarki nigdy w pełni adekwatnie nie ujmie nauka zakładająca jedynie opis wymiany.
Gospodarcza organizacja społeczeństwa opiera się na gospodarczym porządku, który współtworzą reguły etyczne odnajdywane: w gospodarczych zwyczajach, jak również dające się odszukać u podstaw systemu prawa gospodarczego i w niepisanych zasadach rządzących społeczeństwem.
Każda organizacja gospodarcza i sama gospodarka jako całość wspiera się na dwóch systemach : techniczno-ekonomniczno-prawnym i psychologiczno-kulturowo-obyczajowym.
Znaczenie etycznej ekonomii (Ethische Okonomie), w ujęciu Petera Koslowskiego polega w czasach ponowoczesnych na rosnącej roli w gospodarce czynnika etycznego.
Etyczna ekonomia ( Ethische Okonomie) dzieli się na deskryptywną i normatywną.
Deskryptywna czyli opisowa stanowi hermeneutykę kultury gospodarczej opisującej ethos życia gospodarczego: instytucji i moralności indywidualnej. W jednej z klasyfikacji deskryptywna etyczna ekonomia ( Ethische Okonomie ) stanowi syntezę pozytywnej ekonomii i opisowej etyki.
Peter Koslowski wyodrębnia trzy wielkie obszary kultury: naukę, sztukę i gospodarkę.
Gospodarka stanowi jeden z podsystemów społecznych. W tym sensie posiada ona swoją autonomię , ma własne prawa funkcjonowania. Wyznaczają one ekonomiczną racjonalność. Sprowadza się ona do rachunku ekonomicznego zysku i strat i opiera się na zasadzie minimalizacji kosztów co za tym idzie oszczędności środków i maksymalizacji zysku czyli odpowiednio osiągnięcia maksymalnego celu.
Z drugiej jednak strony gospodarka jako podsystem społeczny podlega normom kulturowym i etycznym. Dowodzą tego współczesne teorie etyki zarządzania, gdzie prawo obywatelstwa uzyskał termin jak: zarządzanie poprzez wartości oraz kluczowy dla teorii zarządzania termin: kultura przedsiębiorstwa czy organizacji (corporate culture).Wpływ norm kulturowych na gospodarkę, nazywa Peter Koslowski, procesem kulturyzacji gospodarki. Ta część etycznej ekonomii (Ethische Okonomie) walczy z tendencją do rozdzielania tego co stanowi wspólną istotę ludzkiego działania, a mianowicie jednoczesnego pełnienia w życiu społecznym ról: ekonomicznych, kulturowych i etycznych. Efektywność, godziwość i zgodność kulturowa stały się trudnymi co prawda do osiągnięcia , ale jednak realnymi wskazaniami osiągania sukcesu w postmodernistycznej gospodarce.
Również nabrał na znaczeniu, nawet wśród nie profesjonalistów termin kultura konsumpcji.
Współczesna jej postać stanowi zaprzeczenie wcześniejszego modelu masowej konsumpcji. Ten stworzony dla potrzeb świata nowoczesnego model zostaje zastąpiony konsumpcją kształtowaną przez zaspokojenie estetycznych kulturowych jak i etycznych potrzeb i wymogów. Z jednej strony potrzeba użytkowa ustępuje miejsca potrzebie prestiżu. Jego doznanie wiąże się z niewspółmiernym rozwojem marketingu i reklamy. Odwołują się one do wartości kulturowych jakie zakup danego towaru ma spełniać . Konsumpcja ma prowadzić do zakomunikowania otoczeniu, że wyznajemy taki a nie inny system wartości i przynależymy do określonej, wyodrębnionej kulturowo i ekonomicznie grupy społecznej czyli towarzystwa.
Również marketing kulturowy dąży do przyjęcia czynionego za pomocą perswazji lub manipulacji wzorca kulturowego konsumpcji. Czasami od jego sukcesów lub porażek zależy być i nie być gospodarki.
Same produkty wybierane są przez konsumentów ze względu na kulturową aurę ( image ) . Konsumenci skłonni są wybierać produkty, którym towarzyszącą: włoski wzór, francuski szyk, czy niemiecka solidność. Jak stwierdza Peter Koslowski: ”Ekonomiczna wartość jest zależna od wartości estetycznych, etycznych i kulturowych.”
Najnowszym dowodem wzrastającego znaczenia czynnika kulturowego w gospodarce jest swoisty marketing etyczny polegający na promocji pewnych towarów na przykład funduszy ze względu na gwarantowaną ich zgodność z etycznymi normami.
Wraz z skracaniem czasu pracy wzrasta znaczenie samej kultury jako dobra konsumpcyjnego. Kultura staje się, według Petera Koslowskiego coraz bardziej ważnym miejscem życia współczesnego człowieka.
Te tendencje występujące we współczesnej gospodarce rodzą oczywiście potrzebę syntezy spojrzenia: ekonomicznego, etycznego i kulturowego. Właśnie to zadanie wypełnia opisowa część etycznej ekonomii (Ethische Okonomie ).W jej skład wchodzi hermenutyka aspektów kulturowych życia gospodarczego.
Natomiast druga część etycznej ekonomii (Ethische Okonomie) badająca wzrastające związki pomiędzy ekonomią a kulturą to ekonomika kultury (kulturellen Okonomik).
Kultura w coraz większym stopniu podlega dystrybucji rynkowej a tym samym musi na nią wywierać wpływ zespół praw ekonomicznych działający poprzez dystrybucje rynkową. . Biznes i kultura i ich wzajemne oddziaływanie przemyślane jest od strony determinacji finansowych. Rodzi się pytanie: na ile dzięki dystrybucji rynkowej wzrasta upowszechnienie dóbr kultury a na ile dochodzi do jej komercjalizacji prowadzącej do obniżenia poziomu? Oto zespół problemów, który zarysowuje Peter Koslowski.
.Etyczna ekonomia stanowi jeden z fundamentów rozumienia świata. Daje podwaliny do stworzenia ogólnej koncepcji rzeczywistości. Z rolą filozofii jako systemu orientacji łączy się wypełnianie przez nią zadania legitymizacji systemu społeczno-polityczno-ekonomiczno-kulturowego jakim jest demokratyczny kapitalizm
Peter Koslowski jeszcze przed upadkiem komunizmu jako jeden z nielicznych niemieckich filozofów starał się stworzyć teorię filozoficzną pretendującą do konfrontacji z całym systemem marksistowsko-leninowskiej filozofii. Natomiast po upadku Muru wyszedł z propozycją zastąpienia jej przez system idealistyczno-realistycznej filozofii.
Zamiast tego co proponował marksizm-leninizm :
I. dialektycznego i historycznego materializmu jako systemu interpretacji człowieka, historii i przyrody,
II. dialektyki jako metody,
III. krytyki politycznej ekonomii jako teorii gospodarczej, koncepcji dyktatury proletariatu,
Peter Koslowski wskazuje na możliwość systemu idealistyczno-realistycznej filozofii składającego się z :
I. idealno-realistycznego stanowiska sprowadzającego się do teologicznie podbudowanej metafizyki i realistycznej interpretacji człowieka jak i idealistyczno–ekonomicznej interpretacji historii i organicznej przyrody,
II. krytycznego realizmu jako teorii poznania i uznania pluralizmu metod,
• etycznej i politycznej ekonomii jako teorii gospodarki, a w szczególności społecznej gospodarki rynkowej,
• teorii parlamentarnej demokracji jako teorii państwa i teorii władzy.”
W skład etycznej ekonomii (Ethische Okonomie), wchodzi według jednej z klasyfikacji : teoria etycznych założeń gospodarki, teoria wpływu zasad etycznych na gospodarkę, nauka o materialnych dobrach w ujęciu etycznym.
W innej klasyfikacji etyczna ekonomia (Ethische Okonomie) stanowi całość wraz z ontologią gospodarki ( Wirtschaftontologie ) i nauką o aspektach kulturowych gospodarki ( Kulturwischenschaft der Wirtschaft ).
Filozofia kultury sama zainspirowana pytaniem antropologicznym otwiera możliwość stworzenia podstaw nowej antropologii opartej o koncepcję personalistyczną zwalczającej fizykalizm modernizmu.
W dorobku Petera Koslowskiego znajdziemy pracę pod tytułem: ”Gesellschaftliche Koordination” .Stanowi ona zwięzłą próbę rozwinięcia teorii gospodarki rynkowej w oparciu o wyniki analiz filozofii kultury.
W pracy tej etyczna ekonomia (Ethische Okonomie) staje się ważną dziedziną dzięki której można zrozumieć fenomen ładu społecznego. Tu potwierdza się teza , że w niemieckiej filozofii gospodarczej zaczyna się problematyzację od znalezienia warunków możliwości istnienia gospodarki jako całości , a nie wychodzi się od poszukiwania odpowiedzi podyktowanych kwestiami praktycznymi, a mianowicie potrzebami efektywnego działania korporacji.
Nie jest tak jak głosiły różnorakie ekonomizujące teorie, w tym neoliberalizm, że jedynie niewidzialna ręka rynku prowadzi do automatycznej równowagi i maksymalizuje korzyści wynikające z działania gospodarki.
Według Petera Koslowskiego ład społeczny powstaje w wyniku działania zarówno ekonomicznych mechanizmów, ale również w dużym stopniu zależy od czynników kulturowych..
Jeśli uznamy, że nasza rzeczywistość ukształtowana jest w coraz większym stopniu przez działanie gospodarki rynkowej to zdziwienie może budzić fakt, że teoretyczne jej założenia były opracowane na długo przed powstaniem ekonomicznych teorii. Ontologia stworzyła modele przejęte przez ekonomię.
Jak wskazuje Peter Koslowski to Gotfried Leibniz stworzył zasadę maksymalizacji istnienia najlepszego ze światów : ”calculus de maximis et minimis” . Według siedemnastowiecznego filozofa istnieje możliwość pomyślenia wielu modeli świata. Jednak tylko nieliczne z nich są możliwe do realizacji. Ponieważ Bóg jest istotą wszechdobrą to wybrał on do stworzenia najlepszy z modeli. Ten model realizuje zasadę maksymalizacji egzystencji i optymalizacji ich istoty w określonej przestrzeni. Dzieje się to na zasadach ekonomicznego oszczędzania energii. Perfekcja i harmonia ma być odtąd w świecie zapewniona za pomocą jak najmniejszych środków. Zasada mini max brzmiąca po łacinie : calculus de maximis et minimis, obowiązuje odtąd wszystkie działania w przyrodzie.
W połowie wieku osiemnastego czyli w następnym pokoleniu holenderski fizyk Maupertuis ogłosił zasadę najmniejszego działania. Brzmiała ona : gdy w przyrodzie zachodzi jakieś działanie to dzieje się to na zasadzie jak najmniejszego wysiłku, najmniejszego wydatkowania energii. W ten sposób stała się ona podstawą stworzenia potem zasady racjonalnego gospodarowania. Te teologiczno-mechanistyczne rozważania dały również podstawę do stworzenia przez Petera Koslowskiego teorii gospodarki rynkowej jako systemu celowo (teleologicznie) i mechanistycznie zarazem ugruntowanej koordynacji społeczno - rynkowej.
W sposób mechanistyczny sam rynek koordynuje dążenia ludzi i ich produkcyjną działalność. Takie mechanistyczne ugruntowanie koordynacji zapewnia, że zasoby i środki ekonomiczne będą wykorzystane oszczędnie. Zostaje to osiągnięte dzięki temu, że indywidualne plany producentów będą odpowiadały rzeczywistym pragnieniom konsumentów.
W wymiarze społecznym zasada koordynacji wiąże się z akceptacją zasady wolności i dzieje się to często pod przymusem sankcji prawnych. Ta sformułowanej przez J.S. Milla zasada głosi dopuszczenie wszelkich działań do czasu, gdy nie ograniczają one wolności innych współobywateli.
Formalna część etycznej ekonomii ( Ethische Okonomie) stara się dostępnymi sobie metodami rozważyć problem koordynacji społeczno-gospodarczej jako warunku ładu społecznego. Formalna część etycznej ekonomii przechodzi od badania mechanizmów ekonomicznych do faktu, że człowiek stawia sobie pewne cele oraz dokonuje wyborów w oparciu o własną wolną wolę.
Etyczna ekonomia ( Ethische Okonomie) wychodzi od pytania czy w ogóle moralność członków społeczeństwa ma jakiś wpływ na doskonalenie koordynacji i powiązanie jej z maksymalizacją rezultatów działań ekonomicznych? Na to pytanie odpowiedział już wcześniej Max Weber. Postawił on swoją wielce co prawda dyskusyjną hipotezę o wpływie moralności purytańskiej na efektywność amerykańskiej gospodarki.
Uznając ten wpływ Peter Koslowski wychodzi od razu od pytania :” jak dokonuje się i zostaje wzmocniona gospodarcza społeczna koordynacja dzięki etyce? Chodzi przy tym o dwojakiego rodzaju koordynację jaką bada etyczna ekonomia (Ethische Okonomie), o koordynację działań i zachowań jak i o koordynację preferencji.
. Jeśli chodzi o koordynację działań i zachowań to etyka jako zespół zinternalizowanych norm stanowi system pre-koordynacji. Dla osoby żyjącej zgodnie z zasadami moralnymi pewne działania przyczyniające się do szkody innych zostają wykluczone bądź się nie pojawiają już na poziomie planowania. Dzięki temu , że działania zaburzające koordynację są eliminowane wzrasta jej stopień. W znaczny sposób też zmniejszają się koszty kontroli oraz transakcji. Zwiększa to oczywiście stopień konkurencyjności zespołów przestrzegających reguł etycznych.
Jednocześnie w społeczeństwie, które przestrzega zasad moralnych wzrasta możliwość właściwej kalkulacji i planowania działań, gdyż redukuje się stopień niepewności. Działania członków własnej organizacji jak i działania konkurencji nie przekraczają wtedy ram wyznaczonych przez etykę , w tym sensie są obliczalne. Jesteśmy wtedy wstanie bardziej racjonalnie przewidzieć zachowania w przyszłości czyli zmniejszyć stopień niewiedzy. Jest to decydujące dla samej jakości jak i wyniku gry ekonomicznej jaka toczy się w gospodarce rynkowej. Zmniejszamy wtedy ryzyko podejmowania nietrafnych decyzji.
W ujęciu Petera Koslowskiego oprócz formalnej zasady koordynacji rynkowej, którą stanowi mechanizm oparty o reguły cenowo-popyto-podażowe możemy również wyodrębnić pewne określone formalne zasady etyczne, które wspomagają tę koordynacje i przyczyniają się tym samym do pełniejszego działania społecznej koordynacji.
Wkraczamy przy tym w zagadnienie koordynacji już nie tyle działań co preferencji. Formalna koordynacja polega właśnie na ustaleniu takich zasad, a nie na wyznaczeniu określonych działań.
Społeczeństwo gospodarki rynkowej stoi przed problemem pogodzenia ekonomicznego indywidualizmu sprowadzającego się do wolnego wyboru z zachowaniem racjonalnym w ramach przestrzeni społeczno-gospodarczej.
Ramy racjonalności gospodarczej od strony formalnej wyznacza pytanie: natury prakseologicznej:” co muszę uczynić, aby mój cel efektywnie zrealizować w danych gospodarczych i społecznych warunkach? Jak również pytanie natury ekonomicznej: w jaki sposób ma być ukształtowany system cen aby cele indywidualne można było w ekonomiczny sposób zrealizować?”
Natomiast z punktu widzenia etyki formalnej najważniejsza jest odpowiedź na pytanie, które w genialny sposób na wiele lat wcześniej zadał Imanuel Kant pod postacią imperatywu kategorycznego.
Zastanawiał się: która z maksym naszego działania może stać się rzeczywistą zasadą prawodawczą dla społeczeństwa?
Formalna etyka stanowi o wiele wcześniejszą niż rynkowa formę koordynacji.
Koordynacja rynkowa dotyczy już ukształtowanych preferencji i ustalonych planów działania. Natomiast etyczna koordynacja dokonuje transformacji jeszcze nie ustalonych preferencji w preferencje rozsądne do przyjęcia. W tym sensie etyczna koordynacja stanowi prekoordynację. Jej cechą jest również kształtowanie woli pomiotu moralnego a nie jak w przypadku koordynacji mechaniczno-rynkowej stwarzanie zewnętrznych względem osoby konieczności działania, które mają charakter ekonomicznej natury.
Etyka formalna wpływa na wolę tak jak ekonomia na sposób realizacji preferencji czyli na kształt działania. Dlatego etyczna koordynacja posiada charakter wewnętrznej natury. Stanowi ona postulaty samodeterminacji woli. Jej samookreślenie ma być zgodne z wskazaniami testu uniwersalizacji. Zgadza się to z koncepcją woli uznaną przez Imanuela Kanta. Dla niego istotą woli stanowi autonomia czyli samodzielne narzucenie sobie praw (auto-nomos).
Kantowski imperatyw kategoryczny odpowiada potrzebie kształtowania działania i preferencji szanującej wolność indywidualną w dobie demokratycznego kapitalizmu. Nie wyznacza on celów działania w przeciwieństwie do marksizmu-leninizmu. Stanowi jednocześnie prostą zasadę eliminacji konfliktów wewnątrzspołecznych.
Kantowski imperatyw kategoryczny jeszcze z co najmniej trzech powodów jest szczególnie przydatny do objaśnienia koordynacji etycznej.
Pokonuje on braki Złotej Reguły.
Brzmi ona w jednej ze swych wersji: nie czyń drugiemu co tobie nie miło. Może zdarzyć się , i tego nie wyklucza Złota Reguła, że ktoś będzie chciał zadawać sobie cierpienie i wtedy Złota Reguła nie zapobiegnie zadawaniu cierpienia innym. Imperatyw kategoryczny przez test uniwersalizacji wyklucza taką sytuację. Nikt przy zdrowych zmysłach nie może zgodzić się, aby zadawanie cierpienia stało się regułą powszechną.
Drugim powodem dla którego szczególnie cennym jest przyjęcie imperatywu kategorycznego Imanuela Kanta jako reguły etycznej koordynacji stanowi wykluczenie możliwości stosowania wymówki, że znaleźliśmy się w szczególnej sytuacji i w związku z tym reguły moralne nas nie obowiązują. Jest to częsty argument na jaki powołuje się kadra zarządzająca wysokiego szczebla. Skłonni są oni do poświęcenia zasad moralnych widząc wyjątkowo trudną sytuację swoich przedsiębiorstw. Imperatyw kategoryczny obowiązuje ze swej istoty zawsze i wszędzie.
Koordynacja etyczna poprzez zastosowanie imperatywu kategorycznego Imanuela Kanta zapobiega przypadkom, w których ekonomiczna koordynacja nie działa a sama ekonomiczna motywacja prowadzi do działań, które powodują szkody ogólnospołeczne. Przypadek, gdy działanie w interesie własnym czyni szkody, gdyż nie przyczynia się do efektywnej koordynacji zwany jest w literaturze tematu pod nazwą: dylematu więźnia. Zapobiec sytuacji w której się objawia usiłowano poprzez próbę zbudowania gospodarki centralnie sterowanej. Jej fiasko wykazało, że jedyną możliwością wyeliminowania działań antyspołecznych stanowi samosterowanie za pomocą etycznej zasady jaką jest imperatyw kategoryczny Imanuela Kanta.
”Dylemat więźnia” narzuca pytanie natury czysto etycznej: Jak grupa, która odrzuca centralne kierowanie może zapewnić sobie, aby każdy z jej członków uznał zasadę ogólną za dyrektywę swojego indywidualnego działania. Zadanie to, stwierdza Peter Koslowski stanowi oczywiście czysto etyczny postulat, ” aby interes społeczny stał się tożsamy z interesem własnym” .
Grupa , w której występuje ten dylemat staje przed trzema problemami, które sprowadzają się do znalezienia właściwej motywacji, zastąpienia własnej perspektywy, perspektywą ogólną , uniwersalną oraz problemem skłonności do szukania wymówek przez poszczególne osoby.
Problemy te sprowadzają się do zagadnienia transformacji strategicznego interesu. Problemem staje się przekształcenie strategii opartej na interesie własnym, lokalnym w strategię opartą o interes regionalny i jak w przypadku zastosowania imperatywu Imanuela Kanta o próbę budowy strategii o uniwersalnym zakresie.
Etyka Imanuela Kanta jest najczęściej przywoływana przez Peter Koslowskiego dla rozwiązania problemów wiążących się z zagadnieniem koordynacji. Możemy powiedzieć nawet więcej, Refleksja nad nią sprawia, że autor pracy pod tytułem „Społeczna koordynacja” buduje własną interpretację całej etyki Kantowskiej.
Peter Koslowski nie poprzestaje na refleksji nad imperatywem kategorycznym , a przeciwnie jego działanie uzależnia nie tylko od apelu do poczucia godności i wyprowadzenia konsekwencji z bycia istotą rozumną lecz i od przyjęcia postulatów praktycznego rozumu: Boga, wolności i nieśmiertelności duszy.
Racjonalność działania zapewniona jest na poziomie indywidualnym poprzez oddziaływanie praw ekonomii. Prawa ta mogą jednak wskazywać, że należy przekroczyć granice rozumności. Może bowiem coś być opłacalne na krótką metę i to właśnie może wykazać rachunek ekonomiczny. W dłuższym okresie czasu ten sam wybór może prowadzić do strat znacznych, nieprzewidywalnych z punktu ekonomicznego. Dlatego w procesie podejmowania decyzji gospodarczych potrzebne są często rozważania moralne angażujące całe doświadczenie i wiedzę teoretyczną etyków. Dzięki temu problem koordynacji może ulec właściwemu rozwiązaniu.
Dla Petera Koslowskiego rozwiązanie problemu kooperacji stanowi zapowiedź pokonania groźnego w dużych społecznościach zjawiska gapowicza. Otóż istnieją osoby (Free Rides) lub nawet każdy ma nieraz chęć, aby inni stosowali się do reguł , a my nie stosując się do nich uzyskiwali znaczne korzyści. Chodzi już nie tyle o problem koordynacji lecz o coś bardziej pierwotnego o skłonność do współdziałania czyli po prostu do kooperacji.
Problemy jakie wiążą się z zjawiskiem gapowicza usiłuje na swój sposób problematyzować i rozwiązać ekonomia próbując rozwiązać tak zwany paradoks pastwiska.
Etyka formalna a szczególnie rola etyki Kantowskiej sprowadza się do znacznej redukcji wspomnianej już niepewności co do przyszłych zachowań współpracowników i konkurentów. „ Etyka stanowi zobowiązanie dla działającego, aby zredukował możliwe opcje działania do zgodnych z założeniami etycznymi.”
Wprowadzenie rozważań z zakresu etyki formalnej do problematyki życia gospodarczego wiąże się również z próbą pokonania nie lada kłopotów związanych z społecznym oddziaływaniem. Złożoność wzajemnych interakcji powoduje możliwość powstawania niekorzystnych zachowań masowych. Racjonalnie umotywowane na poziomie indywidualnym reakcje na kryzysowe sytuacje w gospodarce lub na przykład masowe tendencje do przenoszenia się za miasto mogą spowodować zjawiska odwrotne od tych, które sobie życzymy.
Funkcjonowanie reguł etyki formalnej prowadzi ostatecznie do zwiększenia stopnia działania mechanizmów koordynacyjnych samego rynku szanując przy tym zasady nowożytnej wolności jednostki.
Dzięki oddziaływaniu etyki formalnej sprawcy mogą ex ante przewidzieć skutki swoich działań. Ta postać etyki pełni funkcje antycypacyjne stanowiąc system wczesnego ostrzegania. Jej funkcjonowanie w życiu gospodarczym przynosi nie tylko efekty natury prakseologiczno-ekonomicznej ale i dydaktyczne.
Kiedy większość uczestników gry rynkowej będzie przestrzegać zasad etycznych to wtedy również bardziej się opłaca zachowywać normy etyczne i nie być egoistą.
Etyczna ekonomia (Ethische Okonomie) ukazuje jeszcze od drugiej strony związek pomiędzy ekonomią a etyką. Określa go nauka łącząca ekonomię dóbr ( Okonomische Guterlehre) i materialną etykę wartości ( Materiale Wertethik) .
Peter Koslowski stwierdza niezbędność takiego podejścia, gdyż jak zauważa: ”celem socjalnej koordynacji nie jest sama koordynacja. Jej celem jest urzeczywistnienie wartości materialnych i wyższych, które są treścią ludzkiej kultury dzięki którym człowiek się wewnętrznie wzbogaca.” Dlatego też wagi nabiera odpowiedź na pytanie o treść dążeń czyli o preferencje, wybór wartości i ich materialny wyraz w postaci dążenia do określonych dóbr. W tym sensie otwierają się dwa wielkie obszary badawcze : nauka o dobrach (Guterlehre) i nauka o cnocie, dzielności ( Tugendlehre).
Dlatego też można teraz powiedzieć, że ekonomia zakłada istnienie pewnego określonego systemu preferencji a etyka zajmuje się argumentacją na rzecz tworzenia systemu preferencji, który spełniałby wymogi zasad etycznych. Ta różnica szczególnie ujawnia się w porównaniu refleksji etycznej nad preferencjami i celami działań gospodarczych a koncepcjami neoliberalnymi czy szkoły austryjackiej Ludwika von Misesa , która z założenia abstrahuje od oceny preferencji i celów gospodarowania.
Peter Koslowski twierdzi, że do analizy dóbr ekonomicznych najbardziej przydatna jest teoria wartości Maxa Schelera. Do specyfiki tej tego typu aksjologii należy przeświadczenie, że człowiek nie tworzy dowolnie wartości, a raczej je uznaje i może co ważniejsza w swoich aktach preferencji oprzeć się na ustalonej obiektywnie hierarchii wartości.
Staje się to stwierdzenie dobrym punktem wyjścia do tworzenia materialnej etyki normatywnej porównującej wybory dóbr z obiektywną hierarchią wartości.
Materialna etyka wartości opisuje podmiot dążący do realizacji wartości konkretnych w materialnym świecie. Preferencje nie są określane w abstrakcyjnych kategoriach użyteczności i zgodności z maksymami ogólnymi jak ma to miejsce w ekonomii..
Peter Koslowski nie formułuje co prawda nakazów realizacji wyższych wartości, ale poddaje pod refleksję możliwość oceny preferencji konsumenta w oparciu o hierarchie wartości Maxa Schelera.. Przyłącza się do stwierdzenia ,że jakości wartości rozróżniane są w dobrach na podstawie pożądania przez podmiot ich modalności: użyteczności, szlachetności i świętości .
Dla etycznej ekonomi (Ethische Okonomie) trzy pierwsze z rodzajów wartości czyli witalno-hedoniczno-utylitarne będąc pożądane czynią z materialnego obiektu pewnego typu dobro, które w ostateczności staje się towarem. Najwyższe wartości uosabiają dobra duchowe czyli przedmioty sztuki, nauki i religii. Są one często nieprzeliczalne na wartości ekonomiczne, ale same uosabiają najwyższe odmiany wartości takie jak: dzielność, przyjaźń, sprawiedliwość, miłość, wiarę. Nie stają się one dobrami konsumpcyjnymi lecz są publicznie podziwiane i jako takie naprawdę są wielkie i niezniszczalne.
W etyce dóbr jako części etycznej ekonomii powraca problematyka wzajemnej relacji pomiędzy kulturą a komercją. Rodzi się pytanie na ile dobra duchowe mogą stać się towarem?
Do problematyki wchodzącej w skład rozważań prowadzonych w ramach materialnej części etycznej ekonomii (Ethische Okonomie) przynależy również refleksja nad zastosowaniem nauki o dzielności (Tugendlehre) do rozważań nad gospodarką.
Dzielność wzmacnia tendencje do przestrzegania zasad etycznych w działaniach gospodarczych. Stanowi ona stałą dyspozycje do preferowania wartości wyższych, możliwych do realizacji w danych warunkach gospodarczych. Dotyczy to tak jednostek jak i korporacji mających odwagę przyjmowania na siebie zobowiązań wynikających z odpowiedzialności społecznej.
Koncepcja dzielności wiąże się bezpośrednio z wyborem dóbr. Jest pewnym nastawieniem, a nawet swoistym przyzwyczajeniem do zwracania się ku dobrom najwyższego rzędu. Stanowi ona rodzaj sublimacji polegającej na tym by to co powinno być stało się autentycznym dążeniem. Chodzi przy tym oto, aby się dokonała transformacja środków w cele. Praca będąca środkiem do zarobkowania ma stać się celem. Jednocześnie sama postawa etyczna nie jest już środkiem do innych celów ale staje w centrum uwagi.
Powiedzenie Gotfrieda Leibniza o mądrości, która się sprowadza do uczynienia z środków samego celu sprawdza się w zarządzaniu, gdyż, jak mawiał następnie Imanuel Kant ”traktowanie ludzi jako nie tylko środków , ale zawsze też jako celów działania” prowadzi wedle współczesnych przeświadczeń, do zwiększenia efektywności.
Zasada Gotfrieda Leibniza , która sprowadza się do uczynienia z środków celów działania prowadzi w ostateczności do potraktowania dotychczasowego celu działania jako skutku zastosowania określonych środków. Dzięki takiemu potraktowaniu dotychczasowego celu działania staje się on w sposób paradoksalny lepiej osiągalny niż jest to w przypadku skupiania zbytniej na nim uwagi .
Władysław Tatarkiewicz analizując koncepcję szczęścia wprowadził kategorię, która najlepiej oddaje istotę myśli: Gotfrieda Leibniza, Imanuela Kanta i Petera Koslowskiego. Prowadząc refleksję nad szczęściem zauważa on, że „ dążenie do szczęścia nie jest najlepszą drogą do zdobycia szczęścia ... raczej przeszkadza szczęściu, zajmując w naszej świadomości i w naszym życiu miejsce, którego przez to jest mniej dla rzeczy i myśli, mogących dać szczęście.”
Dobra takie jak szczęście, a w życiu gospodarczym na przykład zysk przynależą do kategorii wynikowej a nie celowej.
Miarą kondycji firmy jest zysk, ale podporządkowanie wszystkich działań zyskowi jako celowi może doprowadzić do błędnych decyzji w prowadzeniu biznesu. Poza tym zysk pojawia się właśnie jako rezultat czyli wynik, który pojawia się na końcu.
Dzielność powoduje że środki do celów, obowiązkowość i skłonność do wypełniania powinności stają się drugą naturą człowieka implikując działania moralne nawet w najtrudniejszych warunkach.
Dzielność oparta jest na swoistego rodzaju procesie sublimacji:” przemiany libidialnej energii w dyspozycje zgodne z wymogami płynącymi z reguł etycznych” .
Etyka dzielności-cnoty stanowi ważne uzupełnienie etyki obowiązku. Dotyczy ona bowiem regulacji sytuacji jednostkowych czyli niepowtarzalnych, gdzie nie działa test uniwersalizacji polegający na budowie sprawdzającej reguły. W tym sensie uczciwość bardziej kształtuje działania niż imperatyw kategoryczny Imanuela Kanta. Szczególnie jest to widoczne w życiu gospodarczym, gdzie częściej mamy do czynienia z sytuacjami szczególnymi, jednostkowymi. Peter Koslowski podaje jako przykład problemy etyczne konsumpcji. Chodzi wtedy o wybory typowo jednostkowe, których nie można sprowadzić do reguł ogólnych. We wszystkich sytuacjach jednostkowych: wyjątkowych i tych które dotyczą nas może dopomóc nam przy właściwym wyborze tylko doskonalenie motywacji czyli nabywanie cnoty a nie stosowanie reguł.
W ujęciu Petera Koslowskiego możemy mówić o możliwości zastosowania trzech rodzajów etyki do rozwiązywania problemów etycznej ekonomii (Ethische Okonomie): nauki o obowiązku formułującej reguły, nauki o cnocie kształtującej motywy i nauki o dobrach wskazującej dobra godne pożądania.
W tym kontekście Peter Koslowski dokonuje ponownej oceny przydatności nauki Platona o dobrach. Teraz okazuje się, że idea sprawiedliwości jako emanacja idei dobra łączy w sobie wszystkie trzy poziomy rozważań etycznych. „ Odnosi się do obowiązku i do cnoty jako aspektu dobra.
Również problematyka sprawiedliwości zajmuje w etycznej ekonomii (Ethische Okonomie) miejsce szczególne. Wiąże ona problematykę społeczną z problematyką ekonomiczną i etyczną.
Sprawiedliwością nazywamy według Arystotelesa a potem świętego Tomasza z Akwinu dyspozycję woli wypełniającą postanowienia rozumu, aby każdemu oddać to co mu się należy. Rodzi się tutaj problem jak we współczesnej gospodarce rynkowej zachować tą zasadę skoro rynek działa według własnych praw?
Należy na początku zauważyć, że system cen może działać pod warunkiem , że umowy będą dotrzymywane ( pacta sund servanta). Działanie rynkowe tym samym zakłada zachowania etyczne. Kiedy każdy kto bierze udział w grze rynkowej otrzymuje w wyniku wymiany pewną wartość to problemem staje się na ile ta wymiana jest ekwiwalentna. Zasada sprawiedliwej wymiany (iustitia commutativa) ma charakter natury etycznej. Stanowi nakaz : dokonuj wymiany ekwiwalentnej!
Sprawiedliwość wymienna sprowadza się „do żądania:
I. stosowania rzeczywistej ceny rynkowej,
II. wymiany rzetelnej polegającej na wymianie prawdziwego a nie pozornego dobra,
III. na wymianie przynoszącej korzyści obu stronom a nie możliwość straty jednej z nich ,
IV. na takie uzgodnienie interesów obu stron kontraktu, że zawsze na wypełnieniu zobowiązań nie ucierpi cnota sprawiedliwości.”
Cena rynkowa stanowi cenę sprawiedliwą tylko wtedy gdy rynek działa bez ograniczeń monopolistycznych. Zasada sprawiedliwości wymiany poddana jest ciężkiej próbie kiedy silniejszy stara się ją wykorzystać do granic: wiedząc ze partner jest w trudnej sytuacji bądź wprowadzając zawierającego kontrakt w sytuację bez wyjścia. Również w sytuacji wprowadzania do wymiany produktów niższej jakości wiedząc o niedoświadczeniu kupującego możemy mówić o złamaniu zasady sprawiedliwości wymiany.
Etyczna ekonomia (Ethische Okonomie) za fundamentalną uznaje zasadę: niech kupujący ma się na baczności (caveat emptor), ale również zasadę : niech sprawca się strzeże (caveat emptor). Stanowią one właściwą barierę dla nieuczciwych praktyk i zapewniają, że zasada sprawiedliwości wymiennej będzie zachowana.
Etyka dóbr i ekonomiczna nauka o dobrach rozpatrywane w kontekście rozważań etycznej ekonomii (Ethische Okonomie) i w świetle również ponownie rozważonej nauki o dobrach Arystotelesa nabierają nowego wymiaru.
Dla Arystotelesa dążenie do doskonałości spełniające się w praktyce czyli entelecheia implikuje zasadę, że jeśli coś jest warte tego aby powstało to musi być zrobione dobrze. Ten etycznej natury postulat wchodzi w konflikt z zasadami ekonomicznymi. Niekiedy wymagają one w pewnych okolicznościach wymuszonych kalkulacją na oszczędności prowadzące do wypuszczania na rynek tandety czy dążenia do minimalizowania wypełniania zobowiązań.
Peter Koslowski proponuje w tych sytuacjach przeprowadzić rachunek etyczno-ekonomiczny uwzględniający aspekty moralne, użytecznościowe i estetyczne. Jak zauważa sektor rynku produkującego masowe tandetnie wykonywane produkty w przyszłości będzie się kurczył. Ustąpi on miejsca produktom rzetelnie wykonanym.
Kolejnym problemem, który odsłania przed nami etyczna ekonomia (Etshiche Okonomie) jest zagadnienie wyjątkowej wartości jaką jest osoba. Szczególnie obecnie, gdy jesteśmy skazani na działanie w ramach organizacji , rodzi się pokusa i to spowodowana presją ekonomiczną by potraktować osobę instrumentalnie, jako środek do celu.
Etyczna ekonomia (Ethische Okonomie) stoi na etycznym stanowisku bezwzględności dobra jaką jest osoba ludzka i jako taka nie może ona stać się przedmiotem manipulacji. Etyka stawia ekonomii w tym przypadku nieustępliwe żądania poszanowania godności.
Ostatnim wielkim problemem , który ukazuje implikacje praktyczne rozważań z obszaru etycznej ekonomii stanowi zagadnienie nakreślenia etycznych granic podejmowania decyzji gospodarczych w sytuacji wysokiego ryzyka.
W obszarze nauk o zarządzaniu podejmowana jest problematyka racjonalizacji procesu decyzyjnego. Ważną jego cześć stanowi kalkulacja ryzyka związana z uwzględnieniem w procesie decyzyjnym sytuacji, w której rezultaty działania przynoszą odmienne od zamierzonych skutki.
Podejmowanie działań w oparciu o kalkulację ekonomiczną prowadzi nieraz do niezamierzonych skutków. Kalkulacja jedynie ekonomiczna nie obejmuje szerszego niż lokalny wymiaru skutków ubocznych. To co racjonalne na poziome przedsiębiorstwa może przynieść skutki katastrofalne dla regionu czy nawet globu ziemskiego. Co więcej czysty rachunek ekonomiczny podpowiada nawet, aby jeśli tylko można nie zajmować się lokalnymi, regionalnymi i globalnymi skutkami ubocznymi działań gospodarczych.
Z drugiej strony pojawia problem związany .. Problemem są dopuszczalne racjonalnie granice podejmowania ryzyka. Tylko wspólne rozważenie tego problemu na płaszczyźnie etycznej i rachunku ekonomicznego pozwala na ich rozwiązanie.
Nie mają przy tym zastosowania wszystkie możliwe poglądy etyczne. Preferowany przez studentów konsekwencjalizm ma ograniczone zastosowanie, gdyż przyszłość jest bowiem szczególnie w obszarze życia gospodarczego trudna do przewidzenia . Jej kształt zmieni się bowiem nie tylko w zależności od decyzji jaką podejmiemy.
Tu z kolei widać ograniczenia dokonywania wyborów w oparciu o kryterium utylitarne użyteczności, gdyż cel działania może się nie spełnić lub przynieść niezamierzone rezultaty. Dlatego nawet zastosowanie metod probabilistycznych musi zostać wsparte wyprowadzeniem reguł etycznych wyznaczających dopuszczalne granice ryzyka.
Do nich przynależy reguła postępowania w przypadku podwójnego oddziaływania decyzji. Ma ona już kilku wiekowy rodowód. Jej twórcą był Jan od św. Tomasza. Sformułował ją w 1645 roku. i nosi nazwę: actus duplicis effectus. Głosi ona, że :” pewne określone działanie z negatywnymi skutkami jest racjonalne i do przyjęcia, wtedy i tylko wtedy gdy spełnione są warunki:
I. Cel działania musi być dobry i szczery co oznacza, że działający nie może postępować w sposób zły i niedozwolony czyli nie może na złych skutkach korzystać, nie może ich wykorzystywać dla własnego celu. Skutki uboczne nie mogą wypływać ze złych intencji a zdarzyć się mogą pomimo dobrych intencji.
II. typ i postać działania musi być dobra i dozwolona
III. negatywne skutki muszą rzeczywiście być skutkami ubocznymi. Muszą one mieć rzeczywisty, obiektywnie ustalony charakter akcydentalny a nie być zaplanowanym świadomie środkiem do osiągnięcia dobrego celu.
IV. musi być rzeczywisty ważny powód, aby podjąć działanie o możliwych negatywnych skutkach ubocznych (ratio proportionate gravis). Działający nie może być zobowiązany do zaprzestania tego typu działania przez inne przeciwwskazania natury moralnej.”
Zasada o podwójnych skutkach w sposób realistyczny odnosi się do działalności gospodarczej . Stara się stworzyć racjonalną podstawę decyzji w sytuacjach jakże często zdarzających się w biznesie, a mianowicie sytuacjach, gdzie realizacja pewnego dobra na przykład przetrwania czy rozwoju firmy wiąże się z podjęciem decyzji, która może mieć w jakiejś mierze skutki uboczne. Inowacyjność związana nieodłącznie z kapitalizmem nie jest tłumiona przez zbytni rygoryzm moralny. Mówi się popularnie, że” postęp wymaga ofiar”, ale zasada podwójnego skutku wyznacza w pewien racjonalny sposób granice negatywnego oddziaływania , których nie można przekroczyć. Zasada podwójnego skutku pozwala właśnie na znalezienie miary dla oceny proporcji dobrych do złych skutków.
Jak sądzi Peter Koslowski działanie posiada negatywne skutki uboczne, gdy:
I. sam główny cel działania jest ich przyczyną pośrednią
II. gdy wiadomo że działanie spowoduje złe skutki
III. nie ma dróg aby uniknąć złych skutków”
Można również zastanawiać się czy przy ocenie moralnej działania o podwójnych skutkach powinna pomóc odpowiedź na pytanie : na ile bezpośrednio występują złe następstwa oraz czy szkody związane z niepodjęciem działania nie będą większe niż negatywne skutki uboczne? W tym sensie w oparciu o zasadę podwójnego skutku można zastanawiać się nad każdorazową strategią gospodarczą starającą się pokonać bezrobocie, a muszącą uwzględnić negatywne skutki związane z działaniem krzywej Phillipsa. Ta zasada pozwala uwzględnić moralne aspekty działań gospodarczych stwarzając jeszcze jedno, oparte na racjonalnych podstawach kryterium procesu decyzyjnego.

Przedstawiony projekt etycznej ekonomii i ukazanie części jej praktycznych rozwiązań ukazuje jak można od drugiej strony czyli wychodząc od problematyki filozoficznej podjąć się problemów, które na co dzień dosięgają milionów ludzi. Co wydaje się niezwykle cennym, w twórczości Petera Koslowskiego, w tradycji niemieckiej a szerzej w dużej mierze europejskiej tkwią możliwości nie zatracania w naszych praktycznie nastawionych czasach perspektywy filozoficznego myślenia.