Układ pokarmowy
Układ pokarmowy jest zespołem narządów służących do pobierania pokarmu, jego przeróbki mechanicznej (rozdrabnianie, połykanie, mieszanie pokarmu, transport treści pokarmowej) i chemicznej (trawienie), wchłaniania strawionych substancji oraz wydalania substancji, które nie zostały strawione i użyte przez organizm.
Wydawać by się mogło, że układ pokarmowy, zwany też trawiennym, jest jedynie prostą "rurą" służącą do rozdrobnienia i wchłaniania pokarmów. Nic bardziej błędnego. Nawet najbardziej "rurowate" narządy - przełyk i jelita - mają skomplikowaną budowę. Prawidłowe odżywianie, czyli trawienie i wchłanianie pokarmów, wymaga odpowiedniej koordynacji skomplikowanej czynności ruchowej oraz wydzielania dziesiątek rodzajów enzymów rozkładających składniki pożywienia.
Układ pokarmowy rozpoczyna się od jamy ustnej, potem poprzez gardło i przełyk pokarm dociera do żołądka, z niego przechodzi do jelita cienkiego. Nie strawione resztki przesuwane są poprzez jelito grube aż do odbytu. Długość tej drogi wynosi 8-9metrów.
Głównymi częściami układu pokarmowego są: jama ustna, gardło, przełyk, żołądek, jelito cienkie i jelito grube, a także gruczoły trawienne - ślinianki, wątroba i trzustka.
Jama ustna.
W jamie ustnej dochodzi do pierwszej modyfikacji pokarmu: żucia, miażdżenia, mieszania ze śliną oraz jego nawilżania i częściowego trawienia. Tym celom służą zęby, język i wydzielające ślinę gruczoły - ślinianki. Pomiędzy wargami a zębami znajduje się tzw. przedsionek jamy ustnej, dopiero za zębami rozpoczyna się jama ustna właściwa.
Największą ze ślinianek jest położona bezpośrednio do przodu od małżowiny usznej ślinianka przyuszna (jej zapalenie to popularna "świnka"). Jej ujście leży na policzku na wysokości drugiego zęba trzonowego górnego. Następna pod względem wielkości jest ślinianka podżuchwowa, położona zgodnie ze swoją nazwą na dnie jamy ustnej. Ostatnim dużym gruczołem wydzielającym ślinę jest ślinianka podjęzykowa
Gardło
Gardło to następny po jamie ustnej odcinek przewodu pokarmowego. Wyróżniamy jego trzy części: nosową, ustną i krtaniową. Funkcją tego mięśniowo-błoniastego przewodu jest transport pokarmów i powietrza. Gardło pełni więc rolę "skrzyżowania", w którym naprzemiennie pokarm zstępuje do przełyku, a powietrze kieruje się z jamy nosowej do krtani.
Przełyk
Kolejnym "odcinkiem" na drodze pokarmu jest właśnie przełyk. Stanowi niejako kontynuację gardła.
Przełyk dzielimy na część szyjną, piersiową (w klatce piersiowej) oraz krótką część brzuszną. Aby dobrze pełnić swoją funkcję, przełyk musi być zaopatrzony w "zastawki"; w jego przypadku są to tzw. zwieracze. Dolny zwieracz przełyku zapobiega przedostawaniu się treści pokarmowej z następnego w kolejności "etapu", czyli żołądka.
Żołądek
Żołądek - najobszerniejsza część przewodu pokarmowego - leży w lewym podżebrzu (okolica brzucha znajdująca się pod lewym łukiem żebrowym). Jego kształt jest bardzo zmienny i zależy głównie od pozycji ciała. Ogólnie wyróżniamy w nim część wpustową (przy połączeniu z przełykiem), trzon żołądka (część środkowa) oraz część odźwiernikową (przy przejściu w dwunastnicę). Workowate uwypuklenie żołądka będące jego górnym biegunem nazywamy dnem tego narządu (nazwa myląca, ponieważ jest to jego najwyższa część). W opisie tego organu nie może też zabraknąć krzywizn: większej po lewej stronie i mniejszej po stronie prawej.
Żołądek nie tylko transportuje pokarm, ale również go trawi. Taka przemieszana i "nadtrawiona" papka trafia do dwunastnicy, pierwszego odcinka jelita cienkiego.
Jelito cienkie i jelito grube
Dwunastnica oddzielona jest od żołądka zastawką odźwiernika. Jelito cienkie liczy sobie 4-5 metrów. W jelicie cienkim następuje trawienie pokarmu, jego dalszy transport i wchłanianie składników pokarmowych.
Jelito cienkie oddzielone jest od grubego zastawką krętniczo-kątniczą, która nie przepuszcza nieprzydatnych już resztek pokarmu z powrotem. W jelicie grubym poprzez odciąganie wody i wydzielanie śluzu tworzy się kał. Jelito grube dzielimy na jelito ślepe wraz z wyrostkiem robaczkowym, okrężnicę i odbytnicę razem z kanałem odbytowym.
Gruczoły trawienne: wątroba i trzustka
W trawieniu pokarmów niezbędne są enzymy produkowane i wydzielane przez tzw. gruczoły trawienne. Najbardziej znanym jest chyba wątroba, położona w okolicy podżebrowej prawej i w znacznej części nadbrzusza. Ten duży narząd, ważący od 1300 do 1700 gramów, składa się z dwóch płatów: prawego i lewego.
Jedną z funkcji wątroby jest wydzielanie żółci. Zbiera się ona w przewodach wątrobowych: prawym i lewym, które z kolei łączą się we wnęce w jeden przewód wątrobowy wspólny.
Żółć nie spływa bezpośrednio do dwunastnicy, ale gromadzi się w pęcherzyku żółciowym. Przewód pęcherzykowy łączy pęcherzyk z przewodem wątrobowym wspólnym. Od tego miejsca ta główna droga wyprowadzająca żółć nosi nazwę przewodu żółciowego wspólnego uchodzącego na brodawce większej dwunastnicy.
Innym gruczołem trawiennym jest trzustka. Wydzielane przez nią enzymy są niezbędne do prawidłowego trawienia pokarmów.
przeciwieństwie do wątroby umiejscowiona jest głównie po lewej stronie .
Wyróżniamy dwa główne przewody: przewód trzustkowy i przewód trzustkowy dodatkowy.
Czynności układu pokarmowego
Rolą układu pokarmowego jest głównie trawienie i wchłanianie pokarmów. Te zasadnicze funkcje wiążą się z innymi: transportem treści pokarmowej (za co odpowiada czynność ruchowa, czyli motoryka przewodu pokarmowego) oraz usuwaniem nie strawionych resztek i wydzielaniem tzw. soków trawiennych.
Motoryka przewodu pokarmowego.
Aktywność ruchowa rozpoczyna się już w momencie żucia pokarmu. Wbrew pozorom jest to skomplikowana czynność podzielona na 6 faz. Nie wszyscy zdają też sobie sprawę, że siła docisku szczęk wynosi do 150 kg.
Żucie zapewnia rozdrobnienie pokarmu i mieszanie go ze śliną, w której znajdują się już enzymy trawiące składniki pokarmowe.
Równie skomplikowane jest połykanie. W jego przebiegu wyróżniamy trzy fazy: ustną, gardłową i przełykową. Tylko pierwszą z nich, kiedy pokarm znajduje się jeszcze w ustach, możemy dowolnie kontrolować. Następne są już odruchowe, toczą się bez udziału naszej woli. Dzięki skoordynowanej pracy wielu mięśni możliwe jest szybkie i sprawne przesunięcie kęsa pokarmowego i płynów aż do żołądka w taki sposób, że ani nie przesuwa się do dróg oddechowych ani nie cofa z powrotem do przełyku.
Soki trawienne.
W trawieniu i przesuwaniu pokarmów niezbędne jest wydzielanie przez gruczoły trawienne enzymów i śluzu. Pierwszą taką wydzieliną jest ślina, tworzona w śliniankach. Oprócz funkcji trawiennej pełni również rolę ochronną, ma bowiem właściwości bakteriobójcze i nawilża jamę ustną, chroniąc ją przed twardymi składnikami pokarmu.
Wydzielany przez niektóre komórki śluz ma podstawowe znaczenie dla ochrony błony śluzowej żołądka przed "agresywnym" wpływem kwasu.
Prawdziwą "fabryką" enzymów jest trzustka. Narząd ten wydziela na dobę do 4 litrów soku, w którym znajdują się enzymy trawiące białka, tłuszcze i skrobię. W przeciwieństwie do żołądka wydzielina ta ma odczyn zasadowy, dzięki zawartym w niej wodorowęglanom. Trzustka oprócz enzymów wydziela również hormony; najważniejsze z nich to insulina i glukagon.
Enzymy trawienne znajdują się również w samych jelitach. Poza tym rozsiane w całym przewodzie pokarmowym komórki wydzielania wewnętrznego uwalniają hormony wpływające na złożoną regulację jego czynności.
Oprócz hormonów na ruchy i wydzielanie przewodu pokarmowego niebagatelny wypływ na również autonomiczny układ nerwowy. Mówiąc bardzo ogólnie, czynności te pobudza część parasympatyczna tego układu, a hamuje część sympatyczna.
Oprócz hormonów na ruchy i wydzielanie przewodu pokarmowego niebagatelny wypływ na również autonomiczny układ nerwowy. Mówiąc bardzo ogólnie, czynności te pobudza część parasympatyczna tego układu, a hamuje część sympatyczna.
Sole żółciowe odgrywają bardzo dużą rolę w trawieniu tłuszczów i rozpuszczalnych w nich witamin.
Wspomnijmy tutaj, że prawdziwy "kombinat chemiczny", jakim jest wątroba, bierze wieloraki udział w metabolizmie węglowodanów (np. magazynowanie glikogenu), tłuszczów
czy białek (np. synteza białek osocza krwi).
Poza tym magazynuje witaminy i żelazo, wytwarza czynniki krzepnięcia krwi, odtruwa ustrój z toksyn i inaktywuje szereg hormonów.
Trawienie i wchłanianie substancji pokarmowych .
Podstawowymi czynnościami układu pokarmowego jest trawienie i wchłanianie substancji pokarmowych.
Węglowodany są podstawowym składnikiem pokarmowym, w pożywieniu dostarczana jest głównie skrobia, a także sacharoza (popularny "cukier"), laktoza (składnik mleka), fruktoza (cukier owocowy)
Trawienie tej grupy składników rozpoczyna się już w jamie ustnej, bowiem nasza ślina zawiera amylazę - enzym rozkładający skrobię na prostsze składniki. Później działa jeszcze jdna amylaza, tym razem produkowana w trzustce i na koniec enzymy jelitowe.
Choroby układu pokarmowego
Dolegliwości ze strony układu pokarmowego są bardzo częste. Na ogół nie są groźne i stanowią jedynie oznakę tak zwanej niestrawności, spowodowanej przejedzeniem, nietolerancją pewnych pokarmów itp. Niekiedy jednak chodzi o poważniejsze schorzenia, takie jak choroba wrzodowa żołądka i dwunastnicy, choroba refluksowa, zespół jelita drażliwego, nowotwory żołądka czy jelita grubego, a także kamica żółciowa, ostre wirusowe zapalenie wątroby i jej marskość, ostre i przewlekłe zapalenie trzustki i inne.
Chorobami układu pokarmowego zajmują się specjaliści gastroenterolodzy, zwani też skrótowo gastrologami.