Układ pokarmowy i sposoby pobierania pokarmu u bezkręgowców

#Pierścienice (Annelida)
Układ pok. Przewód pokarmowy pierścienic rozpoczyna się otworem gębowym, leżącym po brzusznej stronie płata przedgębowego (prostomium). Dalej występuje ektodermalne jelito przednie, zróżnicowane często na mięsistą gardziel i przełyk, entodermalne jelito środkowe, przewężone u typowych sześcionogów przez przegrody pierścieniowe, oraz krótkie ektodermalne jelito proste, które kończy się otworem odbytowym, znajdującym się w segmencie odbytowym na tylnym końcu ciała.
U form drapieżnych spotykamy się często z wysuwalnym ryjkiem uzbrojonym w dłuższe lub krótsze chitynowe listewki (ząbki). Pod wpływem skurczu mięśni ciśnienie płynu celomatycznego powoduje wysunięcie ryjka, a chitynowe uzbrojenie wysuwa się na jego czoło i atakuje ofiarę. Zwolnienie turgoru ciała i skurcz mięśni retraktorów powoduje cofnięcie całego urządzenia do wnętrza jamy gębowej.

Gromada: Wieloszczety (Polychatea)
Układ pokarmowy. Przewód pokarmowy, biegnący z nielicznymi wyjątkami prosto wzdłuż ciała, daje się podzielić na trzy części: jelito przednie, pochodzenia ektodermalnego, entodermalne jelito środkowe i ektodermalne jelito proste.


Jelito przednie rozpoczyna się otworem gębowym, leżącym na brzusznej stronie pierścienia gębowego. Otwór gębowy prowadzi do jamy gębowej i gardzieli. Ta ostatnia przedstawia dość długą rurkę o mięsistych ściankach, której światło wysłane jest oskórkiem. Rurka ta tworzy więc, podobnie jak u wypławków, ryjek, który na skutek skurczów pierście-
niowych mięśni i parcia płynu, wypełniającego jamę ciała, może uwypuklać się, a za pomocą
mięśni wciągaczy powracać na poprzednie miejsce. Dość typowym tworem , przede wszystkim dla rodzajów Protodrilus, Saccocirrus i Dinophilus, ale występującym również
w formie mniej lub bardziej rozwiniętej u innych wieloszczetów, jest utworzony za jamą
gębową mięsisty brzuszny worek gardzielowy. Urządzenie to pozwala na wysuwanie gardzieli na podobieństwo języka. U niektórych gatunków tylko część przednia gardzieli
jest silniej umięśniona, a wtedy tylna część służy jako pochewka. U drapieżnych wieloszcze-
tów pełzających oskórek wyścielający gardziel jest silnie zgrubiały, tworząc brodawki i zęby
(tzw.szczęki), za pomocą których chwytają one zdobycz. Do gardzieli otwierają się często
tzw. gruczoły ślinowe. Wieloszczetom osiadłym najczęściej brak ryjka, a w każdym razie
gardziel nie jest uzbrojona.
Przełyk, szczególnie u osobników zaopatrzonych w ryjek , tworzy dość długą cewkę
stanowiącą przejście do właściwego jelita. Niekiedy jednak stosunki te są bardziej złożone
i przełyk prowadzi do mięsistego żołądka. Jelito środkowe ulega na granicy każdego seg-
mentu przewężeniu. U nielicznych gatunków (Aphrodite) powstające na skutek przegród
wypukliny jelita prowadzą do tworzenia się długich, ślepych kieszeni, w których odbywa się
właściwe trawienie i wchłanianie.
Krótkie jelito proste otwiera się u większości wieloszczetów końcowo i tylko u nie-
licznych gatunków po stronie grzbietowej.
Odżywianie. Pokarm wieloszczetów jest bardzo różnorodny, na ogół jednak formy pełzające odżywiają się częściej pokarmem zwierzęcym, osiadłe zaś roślinnym. Niemałą grupę stanowią też limivora – pożerające muł wraz z licznymi, żyjącymi tam okrzemkami
i pierwotniakami.
Wśród form pełzających na uwagę zasługują wieloszczety drapieżne, które za pomocą
silnie rozwiniętego ryjka, szczęk i niekiedy gruczołów jadowych napastować mogą nawet
drobne rybki.

Gromada: Skąposzczety (Oligochatea)
Układ pok. Otwór gębowy, leżący po stronie brzusznej ciała i poprzedzony krótkim płatem przedgębowym, prowadzi do jamy gębowej, w której tylko u nielicznych gatunków różnicują się twory oskórkowe (szczęki u Branchiobdellidae). Gardziel przedstawia sobą na ogół krótką cewkę, u różnych skąposzczetów rozszerzająca się w tylnej części i zaopatrzoną w silniejszą muskulaturę. Do gardzieli otwierają się jednokomórkowe gruczoły ślinowe, które – ze względu na powinowactwo do pewnych barwników – noszą nazwę chromofilnych.
Gardziel prowadzi do dłuższego przełyku rozszerzającego się na tylnym końcu w tzw. żołądek mięsisty, nazwany tak ze względu na mniej lub bardziej, czasem jednak bardzo silnie rozwiniętą muskulaturę tego narządu. Niekiedy żołądek ten składa się z trzech komór. Wskutek sfałdowania nabłonka przełyku i wniknięcia jelitowej zatoki żylnej tworzyć się mogą za żołądkiem mniejsze lub czasem silnie uwydatnione kieszonki o charakterze gruczołowym, zwane gruczołami Morrena lub wapiennymi. Sądzono, że znaczenie tych gruczołów u form lądowych polega na zobojętnianiu kwasów próchnicowych, które dostają się do jelita wraz z pokarmem, u innych natomiast skąposzczetów kieszonki te ułatwiają przekazywanie mleka pokarmowego do krwi. Obecnie przeważa pogląd, że zobojętnianie to ma miejsce w jelicie cienkim. Wydaje się, że rola gruczołów Morrena polega na regulowaniu równowagi pomiędzy jonami w środowisku wewnętrznym.
Jelito środkowe tworzy ciągnącą się wzdłuż jamy ciała rurkę, przewężoną metamery-cznie przez przegrody międzysegmentowe. U wielu przedstawicieli Megascolecina i Lumbricina ciągnie się wzdłuż grzbietowej strony jelita głęboka rynienka wypełniona zazwyczaj skupieniem chloragogennych komórek.
U niektórych gatunków jelito tworzy w przedniej części rozszerzenie, zwane wolem.
Jelito proste jest zwykle krótkie i znajduje ujście w otworze odbytowym na końcu lub przed końcem ciała po stronie grzbietowej. U niektórych gatunków końcowa część jelita prostego może tworzyć skrzela odbytowe.
Odżywianie. Jako pokarm służą wodnym skąposzczetom przeważnie martwe szczątki roślinne, a niekiedy i zwierzęce. Nieliczne tylko formy żywią się glonami i okrzemkami, a nawet orzęskami i drobnymi skorupiakami. Niektóre gatunki karmią się trupami drobnych ryb lub większych skorupiaków. Lądowe skąposzczety, a przede wszystkim grupa dżdżownic, przepuszczając przez jelito bogatą w próchnicę glebę zużytkowują, oprócz przegniłych części roślinnych, również i zawarte w nich glony, bakterie i pierwotniaki.

Gromada: Pijawki (Hirudinea)
Układ pok. Budowa przewodu pokarmowego pijawek jest w znacznym stopniu uzależniona od sposobu żywienia się oraz rodzaju pobieranego pokarmu. Jego przednia część może być przekształcona w ryjek lub zaopatrzona w szczęki – narządy służące do przecinania skóry żywiciela oraz silnie wykształcone podłużne mięsiste fałdy, ułatwiające funkcję połykanie. Wyraźne różnice zaznaczają się także w budowie wola.
Otwór gębowy posiada w zasadzie położenie centralne na dnie przyssawki przedniej. Niekiedy zaś układa się bliżej wargi górnej albo ją całkowicie przebija. Za nim znajduje się ektodermalna gardziel o trójkątnym świetle, która wysłana jest oskórkiem. U Rhynchobde-
llida gardziel jest przekształcona w umięśniony ryjek, który służy do przebijania skóry żywiciela i ssania krwi lub soków ciała oraz w pochwę ryjka. Za pomocą mięśni wypychają oraz wciągaczy, ryjek może być wysuwany na zewnątrz i z powrotem wciągany do pochwy.
Pijawki szczękowe posiadają w przedniej części gardzieli (zwanej jamą gębową) trzy wykształcone szczęki, w kształcie półksiężyców, służące do przepiłowania skóry żywiciela. Jedna z nich zajmuje położenie środkowo-grzbietowe, dwie pozostałe brzuszno-boczne. W kierunku wolnych krawędzi są one lekko zgrubiałe i na powierzchni pokryte rządem licznych drobnych ząbków. Wnętrze, pokrytych oskórkiem szczęk, zbudowane jest z silnych mięśni wywodzących się z mięśniówki gardzieli. Mięśnie przebiegające skośnie do środka podstawy szczęk mają za zadanie poruszanie nimi. Kurcząc się na przemian poruszają szczękę w linii łukowatej odśrodkowej i z powrotem „piłując” tym samym skórę żywiciela. U Hirudo medici-
nales za jamą gębową znajduje się krótka gardziel, której silnie umięśnione ściany w stanie spoczynku są mocno pofałdowane, zaś w czasie ssania rozprostowują się w wyniku działania mięśni promienistych. U Haemopis szczęki ulegają uwstecznieniu i co najwyżej spełniają rolę narządu odrywającego kawałki zdobyczy. Funkcje połykania u tej pijawki wspomagają silnie wykształcone mięsiste fałdy podłużne. Gardziel u Pharyngobdellida nie posiada dodatkowych narządów, które byłyby przystosowane do pobierania pokarmów. U Hirudo krótki przełyk łączy silnie umięśnioną gardziel z pojemnym wolem, który przechodzi w nieco rozszerzony żołądek i dalej uchodzi do krótkiego jelita środkowego. Ściany wola przechodzą w parzyste ślepe wyrostki, bardziej lub mniej rozgałęziające się, których liczba w zależności od gatunku wynosi od kilku do kilkunastu. Ujście przełyku do wola, wola do żołądka i do jego bocznych ślepych uwypukleń zamykają zwieracze. Żołądek u Hirudo nieco rozszerza się, a u Glossi-
phonia posiada większe ślepe wyrostki. Jelito środkowe przechodzi w odbytowe, które uchodzi na zewnątrz po stronie grzbietowej, powyżej przyssawki tylnej. U drapieżnych Pha-
ryngobdellida, które nie gromadzą zapasów pożywienia, wole nie posiada ślepych wyrostków i chociaż w rozwoju embrionalnym pojawiają się one, to później ulegają uwstecznieniu. Haemopis sanguisuga blisko spokrewniona z Hirudo medicinali, w młodocianym wieku ma ślepe uwypuklenia żołądka, natomiast dojrzałe osobniki tracą je i pozostają im tylko nieregularne boczne uwypuklenia.
Sposoby pobierania pokarmu. Hirudinea pobierają pokarm poprzez ssanie oraz poły-kanie. Pijawki ryjkowe po odszukaniu dogodnego miejsca na skórze żywiciela (okolice płetw, błony śluzowe, cienki naskórek między palcami kończyn, miejsce uszkodzone) i silnym zassaniu przyssawki gębowej, nakłuwają za pomocą dobrze umięśnionego ryjka ciało żywiciela, rozpoczynają ssanie krwi. Pobrana krew miesza się z hirudiną i dzięki rytmicznym skurczom tylnej części ryjka łykami przedostaje się najpierw do najdalej ku tyłowi położonych uwypukleń wola, wypełniając stopniowo jego przednie części.
Pijawki szczękowe natomiast, po przyssaniu się do żywiciela, wprowadzają szczęki do jamy przyssawki, przyciskają je do skóry ofiary i rozpoczynają piłowanie powłok ciała aż do momentu osiągnięcia naczyń kapilarnych. Proces piłowania odbywa się dzięki pracy mięśni przywodzących i odwodzących, które obracają półksiężycowate szczęki o 45 stopni. Wszystkie trzy szczęki pracują w tym samym czasie pozostawiając po sobie ranę w kształcie litery Y. Po osiągnięciu i uszkodzeniu kapilar pijawka rozpoczyna ssanie krwi dzięki regularnym skurczom silnie umięśnionej gardzieli. W trakcie ssania krew miesza się z wydzielaną hirudiną, która powstrzymuje jej krzepnięcie. Pozwala to na pobranie dużej ilości krwi, a po najedzeniu się na wykonywanie różnego rodzaju ruchów, co nie byłoby możliwe w przypadku powstawania skrzepów. Oprócz hirudiny Hirudo wydziela także substancję podob-ną do histaminy. Prawdopodobnie w trakcie piłowania skóry substancja ta przedostaje się do powstałej rany, powodując rozszerzanie się naczyń krwionośnych, a tym samym swobodne wypływanie krwi. Być może wszystkie pijawki krwiopijne wytwarzają hirudinę, lecz tylko niektóre wprowadzają je do rany; inne natomiast zastępują ją histaminą. Pijawki krwiopijne wytwarzają dodatkowo czynnik znieczulający. Dlatego też przebijanie (przecinanie) skóry jest zupełnie niewyczuwalne. Dopiero w końcowej fazie pobierania pokarmu przez pijawkę odczuwa się swędzenie zaatakowanej okolicy ciała i powstaje obrzęk utrzymujący się przez kilka godzin.
Pijawki krwiopijne pobierają bardzo dużo krwi, od kilku do kilkunastu razy więcej niż wynosi masa ich ciała, zmieniając przy tym częściowo kształt. U Hirudo medicinalis po pobraniu pokarmu zwiększa się masa ciała od 2 do 5 razy, u Haemadipsa – do 10 razy, natomiast u Haementeria costata – 12 razy. Karmienie u młodych H.c. trwa kilkadziesiąt minut, u osobników dorosłych do dwóch godzin. W krótkim czasie pijawki potrafią zgromadzić tak dużą ilość pożywienia, że wystarczy im to na długi okres, np. Glossiphonia complanata może pobierać pokarm raz na siedem miesięcy, Theromyzon tessulatum raz na dziewięć miesięcy, Hirudo medicinalis raz na 18 miesięcy, Haementeria raz na 24 miesiące.
Pobraną krew pijawki zagęszczają usuwając nadmiar wody za pomocą nefrydiów lub całą powierzchnią ciała. Dlatego Hirudo traci około 40% masy w okresie 10 dni od czasu pobrania krwi. Podobnie pijawki lądowe „pocą się” wydzielając wodę całą powierzchnią ciała. Zagęszczony pokarm poddany jest nadzwyczaj powolnemu trawieniu i przechowują go w stanie niezmienionym przez kilkanaście miesięcy. Świadczy to o tym fakt, że pijawki krwiopijne mogą bardzo długo głodować, np. Hirudo medicinalis do 26 miesięcy, a Haemen-teria costata do 28.
Pijawki, które prowadzą drapieżny tryb życia połykają zdobyty pokarm, a ruchy połykania zbliżone są do ruchów robaczkowych jelit u wyższych zwierząt. Chwytają one swą zdobycz energicznie i stopniowo połykają w całości lub też, po zassaniu ofiary, odrywają od niej pojedyncze mniejsze kawałki. Haemopis sanguisuga wykorzystuje do tego celu umięśnione szczęki, natomiast przedstawiciele Erpobdellidae posługują się mięsistymi wałkami gardzielowymi. Trocheta bykowskii chwyta czasem większe „porcje” tubifeksów, ale gdy ma trudności z połknięciem ich, wyrzuca całość z powrotem pożerając je następnie mniejszymi dawkami.

#Pratchawce (Protracheata)
Układ pok. Leżący na spodniej stronie głowy otwór ustny jest otoczony brodawkowatymi albo płatowatymi wyrostkami wargowymi, które mogą otwierać lub zamykać jego przedsio-nek. Na jego dnie, po bokach, znajdują się chitynowe szczęki. Każda z nich jest osadzona na rozszerzonej nasadzie i składa się z pary sierpowatych, ząbkowanych ostrzy, skierowanych do tyłu, które podczas linienia się są odnawiane. Nie poruszają się one ku sobie jak obcęgi, ale tną zdobycz, przesuwając się niezależnie od siebie, ku przodowi i ku tyłowi. Od nasady szczęk ciągnie się do wnętrza ciała delikatny pręcik chitynowy, dochodzący aż do drugiego segmentu, a stanowiący dodatkową powierzchnię przyczepu dla mięśni poruszających szczę-ki.
Jama gębowa przechodzi w wysłaną chityną gardziel mającą silnie umięśnione ścianki, mogąc ją zwężać i rozszerzać, co ma duże znaczenie przy wysysaniu nadtrawionego pokar-mu. Gardziel przechodzi w przełyk także wysłany oskórkiem chitynowym, ale znacznie sła-biej umięśniony. Za przełykiem, na całej długości ciała, ciągnie się entodermalne worko-wate jelito środkowe, nie mające żadnych odgałęzień ani ślepych wypukłości, przechodzi ono w jelito tylne, zakończone odbytem na końcu ciała. Jelito leży wolno w jamie ciała, nie przy-twierdzone do niej śródjeliciami. W jelicie środkowym następuje przede wszystkim trawienie i wchłanianie pokarmu.
Odżywianie. Do schwytanej zdobyczy pratchawce silnie przyciskają otoczony brodawka-mi wargowymi otwór ustny; przytrzymuje ją też ssące działanie gardzieli. Szczęki rozcinają lub rozdrabniają zdobycz, na którą równocześnie sączy się obficie wydzielina gruczołów śli-nowych, będąca mieszaniną kilku enzymów (amylazy, glikogenazy, proteazy i polipeptyda-zy), które rozpuszczając miękkie części zdobyczy umożliwiają ich wessanie do jelita środ-kowego. Jego ścianka składa się z dwóch rodzajów komórek. Jedne nich wydzielają cieniutką błonkę, która otacza zawartość jelita i jest przepuszczalna zarówno dla fermentów trawiących, jak też dla rozpuszczonych pod ich wpływem substancji pokarmowych, które z kolei zostają wchłonięte przez komórki resorpcyjne. Opisany powyżej proces trawienia trwa u rodzaju Pe-ripatopsis około 18 godzin. Później błoniasta osłonka wraz z niestrawionymi pozostałościami pokarmu zostaje ruchami perystaltycznymi doprowadzona do odbytu i przez niego wydalona. W pewnych przypadkach, a mianowicie u osobników dobrze odżywionych, komórki resorpcyjne mogą magazynować substancje zapasowe, jak np. glikogen, kropelki białka i tłuszczu.

#Niesporczaki (Tardigrada)
Układ pok. Położony z przodu ciała otwór gębowy prowadzi do wąskiej oskórkowej rurki przechodzącej w kulistą lub elipsoidalną, silnie umięśnioną gardziel. Pełni ona funkcję ssącą, a jej trójkątne światło wzmocnione jest oskórkowymi zgrubieniami. Po bokach rurki gębowej osadzone są dwa oskórkowo-wapienne sztylety poruszane za pomocą mięśni. Uchodzą one do jamy gębowej wraz z leżącą po bokach gardzieli parą gruczołów ślinowych. Za gardzielą wąski przełyk przechodzi w szerokie entodermalne jelito środkowe, bez dodatkowych gruczołów trawiących. Krótkie ektodermalne jelito tylne zakończone jest odbytem położonym na brzusznej stronie z tyłu ciała.
Odżywianie. Odżywiają się drobnymi glonami, szczątkami roślin, wysysają komórki ro-ślinne nakłuwając je sztyletami; niektóre gatunki ponadto atakują pierwotniaki, nicienie i wrotki. Niesporczaki nie pływają, lecz wolno poruszają się za pomocą odnóży. Występują na roślinach wodnych i lądowych, w psammonie, glebie, ściółce; stwierdzono je w zagłębieniach z wodą na powierzchni lodowców, a także wśród glonów w źródłach siarkowych. Znanych jest około 450 gatunków i form, z których w Polsce stwierdzono dotąd 70.

#Wrzęchy (Linguatulida)
Układ pok. Przewód pokarmowy biegnie wzdłuż osi ciała i składa się z jelita przednie-go, tj. z mięsistej gardzieli i przełyku, wysłanych oskórkiem, jelita środkowego o wysokich komórkach gruczołowych oraz krótkiego jelita prostego wysłanego – podobnie do gardzieli i przełyku – oskórkiem. Brzusznie położony otwór gębowy otoczony jest zawsze pierścieniem chitynowym, stanowiącym szkielet jamy gębowej. Jelito przednie przystosowane jest do wsysania płynów. Wrzęchy wchłaniają krew płucną (pasożyty płucne) lub też śluzowe wydzieliny jamy nosowej (pasożyty jamy nosowej).


#Stawonogi (Arthopoda)
Gromada: Trylobity (Trilobita)
Odżywianie. Trylobity odżywiały się prawdopodobnie w mule drobną fauną, bądź nawet niektóre i glonami.

Gromada: Skorupiaki (Crustacea)
Rząd: Wąsonogi (Cirripedia)
Układ pok. Jelito przyjmuje lekko łukowatą postać w związku z ogólną krzywizną ciała. Ma ono dwa przydatki uważane za odpowiedniki wątrobo-trzustki innych skorupiaków. U pasożytniczych Tryptesa jelito jest rozgałęzione, bez odbytu. Pasożytnicze Rhizocephala nie mają jelita w ogóle.
Podgromada: Rakowce (Malacostraca)
Układ pok. Przednia część przewodu pokarmowego, wykształcona jako żołądek, ma często skomplikowaną budowę. Jest on wysłany chitynowym oskórkiem, który ulega okresowemu zrzucaniu w czasie linienia. Można w nim wyróżnić część wpustową, czyli cardium, z systemem ząbków i listewek miażdżących dodatkowo pobrany pokarm, oraz część odźwiernikowa, czyli – pylorus, tworzącą rodzaj filtru złożonego z delikatnych listewek i szczeci, które przepuszczają tylko pokarm dostatecznie rozdrobniony do dalszego trawienia. Dodatkowym narządem trawiennym jest wątrobo-trzustka w postaci dwu dużych silnie rozgałęzionych płatów.

Gromada: Pajęczaki (Arachnida)
Układ pok. Wszystkie pajęczaki pobierają pokarm płynny; zdobycz przytrzymywana szczękoczułkami, nakłuta lub porozrywana, polewana jest płynem zawierającym enzymy trawienne wydzielanym z otworu gębowego, który pokarm rozpuszcza, a następnie części płynne są wsysane. Przewód pokarmowy dzieli się na trzy odcinki: jelito przednie stomode-um, entoermalne jelito środkowe i jelito tylne albo proktodeum. Stomodeum składa się z dwóch części odmiennie zbudowanych. Część przednia, położona przed „mózgiem”, zwana gardzielą, wyposażona jest w silną muskulaturę rozszerzającą i zwężającą, a funkcjonuje jako pompa ssąca. Część tylna, zwana przełykiem, jest prostą i wąską rurą, która u pająków, a także u Amblypygi tworzy jeszcze drugą pompę ssącą (tzw. żołądek ssący). Wewnątrz płytek żujących pierwszej i drugiej pary nóg krocznych u skorpionów znajdują się liczne drobne gru-czołki, których wydzielina zawierająca amylazę, lipazę i proteazę wydostaje się na zewnątrz, łącząc się z sokami jelita środkowego wspomaga ich działanie. Jelito środkowe nie tworzy pętli, a u niektórych roztoczy kończy się ślepo. Ma ono w głowotułowiu i w odwłoku uchyłki gruczołowe proste lub rozgałęzione, tzw. „wątrobę”. W ścianie rozgałęzień tego narządu znajdują się dwa rodzaje komórek: wydzielające enzymy trawienne oraz komórki absorbu-jące. W pierwszych częściowo strawiony pokarm ulega dalszemu rozkładowi, w drugiej następuje ostateczne strawienie i produkty rozkładu albo dostają się do hemolimfy, albo są akumulowane w tych komórkach jako materiał zapasowy. Ma to ogromne znaczenie dla pajęczaków, które pobierają pokarm bardzo nieregularnie. Po okresie intensywnego odży-wiania się mogą przez dłuższy czas głodować na koszt zmagazynowanych substancji.
U wielu grup pajęczaków uchodzą do tylnej części jelita środkowego nieliczne cewkowate uchyłki zwane cewkami Malpighiego, o funkcji wydalniczej. Protodeum jest u wszystkich pajęczaków bardzo krótkie.

Rząd: Skorpiony (Skorpiones)
Układ pok. Otwór gębowy znajduje się pod wargą górną na dnie przedsionka, utworzo-ego przez szczękoczułki i wyrostki do żucia nogogłaszczek oraz dwu pierwszych par nóg. Jelito przednie dzieli się na gardziel wysłaną elastyczną kutikulą, silnie umięśnioną i przedstawiającą aparat ssący, oraz wąski przełyk który uchodzi do jelita środkowego biegnącego bez żadnych skrętów przez całe ciało. Bardzo krótkie jelito końcowe prowadzi do otworu odbytowego, położonego na ostatnim segmencie zaodwłoka przed nasadą kolca jadowego. Jelito środkowe jest stosunkowo cienką rurą, do której uchodzi w głowotułowiu jedna para, a w przedodwłoku pięć par przewodów silnie rozwiniętych, płatowatych uchył-ków gruczołowych, otaczających częściowo pozostałe narządy.
Pokarm, rozdrobniony mechanicznie na zewnątrz ciała skorpiona szczypcami szczęko-czułków, żującymi płytkami nogogłaszczek i odnóży oraz chemicznie płynem trawiennym wypływającym z jamy gębowej, zawierającym różne enzymy pochodzące z jelita i z gruczo-łów w ścianie płytek żujących nóg, w postaci na wpół płynnej miazgi dostaje się do światła jelita dzięki pompującej działalności gardzieli. Właściwie trawienie dokonuje się w odgałęzieniach jelita środkowego pod wpływem enzymów wydzielanych przez komórki se-krecyjne. Płynna mieszanina zostaje mieszanina zostaje pochłonięta przez komórki absorbu-jące. Sam główny przewód jelitowy nie zawiera ani komórek sekrecyjnych, ani absorbują-cych, nie spełnia więc wcale właściwej roli trawiennej.
Rzad: Kosarze (Opilinidea)
Układ pok. Przed otworem gębowym znajduje się mała warga górna, poza nim leży warga dolna w postaci małego fałdu skórnego. Jelito przednie składa się z gardzieli, stanowią-cej aparat ssący i z wąskiego przełyku. Jelito środkowe, obszerne w przedniej części, wyka-zuje trzy pary wielkich wyrostków gruczołowych prostych lub rozgałęzionych. Tylna część jelita środkowego jest dużo większa i przechodzi w krótkie jelito tylne, które otwiera się otworem odbytowym na tylnym brzegu dziesiątego tergitu.
Rząd: Pająki (Araneida)
Układ pok. Otwór gębowy znajduje się na dnie przedsionka ograniczonego od przodu przez wargę górną, z boków – przez wyrostki żujące nogogłaszczek, a od tyłu – przez wargę dolną. W wardze górnej i w biodrach nogogłaszczek leżą drobne gruczoły, których wydzie-lina miesza się z sokami wydalanymi z jelita na zewnątrz ciała. Pokarm jest rozpuszczany tymi sokami poza przewodem pokarmowym, przy czym u większości pająków jest jeszcze zgniatany szczękoczułkami. Jelito przednie (ektodermalne) tworzy rozszerzalną gardziel, wspóldziałającą przy ssaniu pokarmu. Cienki przełyk przechodzi w żołądek ssący, silnie umięśniony, który odgrywa główną rolę przy pobieraniu pokarmu.
Jelito środkowe rozpada się na trzy odcinki: przedni, sięgający od żołądka ssącego od szy-pułki, środkowy, który jest głównym odcinkiem „gruczołowym” i zajmuje przednią część odwłoka, oraz tylny, zaczynający się od ujścia ostatnich uchyłków gruczołowych, przecho-dzący w dużą kloakę, do której otwiera się również para rozgałęzionych cewek Malpighiego. Jelito końcowe, ektodermalne, jest bardzo krótkie i prowadzi do przykrytego trójkątną płytką otworu odbytowego, położonego na końcu odwłoka. Uchyłki gruczołowe jelita środkowego leżą w głowotułowiu i odwłoku; pierwsze są zwykle prostymi workami, jedna para skiero-wana jest zazwyczaj do przodu, a dalsze, boczne kierują się w stronę biodrowych odcinków nóg. Jelito środkowe w odwłoku wysyła zwykle po cztery boczne i jeden nieparzysty uchyłek, z których każdy rozgałęzia się bogato i tworzy liczne drobne płaty wypełniające odwłok i otaczające wszystkie inne narządy wewnętrzne. W ścianach tych uchyłków gruczołowych, jak u innych pajęczaków, leżą dwa rodzaje komórek, produkujące enzymy trawienne i resorbujące. Pobrany pokarm ulega w nich ostatecznemu strawieniu, wessaniu, względnie zostaje na pewien czas zmagazynowany.

#Parzydełkowce (Cnidaria)
Otwór gębowy, umieszczony niekiedy na ryjkowatym wzniesieniu, zwanym stożkiem gębowym, pełni równocześnie funkcję odbytu, a czułki czasem nie tylko są umieszczone w jego najbliższym sąsiedztwie, ale mogą pokrywać większą powierzchnię ciała lub występo-wać np. w dwóch okółkach. Czułki, tak jak i całe ciało polipa zbudowane z ektodermy
i endodermy, mogą wewnątrz zawierać światło będące przedłużeniem jamy gastralnej
albo entoderma może w nich tworzyć lity sznur komórkowy. Na czułkach znajdują się
szczególnie liczne parzydełka (knidy), zebrane w większe skupienia, tzw. baterie parzydełek.
Istnieją również polipy bez czułków, np. Craspedacusta sowerbyi.
Odżywianie. Pokarm parzydełkowców – to pokarm zwierzęcy. Zdobycz, chwytana z reguły za pomocą czułków i obezwładniana przez działanie parzydełek, jest wciągana łatwo do jamy gastralnej, wskutek olbrzymiej rozciągłości otworu gębowego.

#Żebropławy (Ctenophora)
Układ pokarmowo-naczyniowy, czyli gastro-waskularny. Układ ten zbudowany jest
również dwusymetrycznie. Pomiędzy nim a ektodermą masa galaretowatej mezenchymy
(mezoglea z wędrownymi z zewnątrz komórkami). Otwór gębowy prowadzi do przypła-
szczonej gardzieli, uchodzącej do rozszerzonego odcinka, zwanego żołądkiem, z lejkiem,
o przekroju poprzecznym, wyciągniętym pod kątem prostym w stosunku do płaszczyzny spłaszczenia gardzieli. Stąd prowadzi przewód w kierunku bieguna apikalnego, tzw.
naczynie apikalne, które dzieli się dwukrotnie w sąsiedztwie narządu zmysłowego, uchodząc
na biegunie przeciwgębowym dwoma lub czterema otworkami. Od żołądka odchodzą poza tym dwa naczynia w kierunku czułków, tzw. naczynie boczne albo transwersalne, które dzielą się dwukrotnie , wpadając do 8 naczyń żebrowych, biegnących pod 8 „żeberkami”. Ponadto wychodzą z żołądka jeszcze dwa przewody, które biegną równoległe do gardzieli w płaszczyźnie czułków. Są to naczynia gardzielowe. Mogą się one kończyć ślepo albo ucho-dzić do naczyń żebrowych. Oprócz wspomnianych części układu pokarmowo-naczyniowego, mogą występować naczynia dodatkowe, a więc często wyróżnicowują się naczynia czułko-we, które odchodzą od miejsca, w którym się dzielą naczynia boczne. Często naczynia układu gastro-waskularnego tworzą gęstą anastomozującą sieć.
Ektodermalne komórki jamy gębowej i gardzieli są orzęsione. W gardzieli, obok komórek głównych, występują komórki gruczołowe, śluzowe i wydzielające enzymy. Komórki entodermalnej części układu gastro-waskularnego opatrzone są zwykle wicią. Są to komórki fagocytujące, a wśród nich rozrzucane są elementy gruczołowe. W ścianach naczyń układu pokarmowo-naczyniowego znajdują się orzęsione otworki prowadzące do mezoglei.
Odżywianie. Żebropławy są żarłocznymi drapieżcami, które mogą obezwładnić dość duże zwierzęta (drobne skorupiaki, mięczaki, szcześcioszczękie , różne larwy), w czym pomagają im czułki opatrzone klejącymi komórkami czepnymi działające w dużym zasięgu.
I tak np.Pleurobrachia mająca 1 cm długości, wyciąga czułki na odległość 75cm. Otwór gębowy i gardziel mogą się znacznie rozszerzyć przy połykaniu.
W gardzieli, która może się zamknąć wskutek skurczów mięśniowych, zarówno od strony
otworu gębowego, jak i od strony żołądka , zachodzą wstępne procesy trawienne. Do entoder-
malnej części układu dostaje się już płynna miazga pokarmowa, która jest tu strawiona wew-
nątrzkomórkowo i wessana. O wydalaniu u żebropławów na razie nic nie wiemy.

#Płazińce (Platyhelminthes)
Gromada: Wirki (Turbellaria)
Układ pok. Otwór gębowy który może zajmować, w zależności od przedstawiciela,
każdą pozycję wzdłuż linii środkowej powierzchni brzusznej, począwszy od końca przed-niego, aż do tylnego, prowadzi do ektodermalnej gardzieli. U wirków bezjelitowych
otwór gębowy otwiera się bezpośrednio do miąższu lub też gardzieli będącej cewkowatym
wpukleniem powłoki (pharynkx simplex). W tym przypadku ruchy gardzieli zapewnione są
przez działanie promienisto rozmieszczonych mięśni parenchymatycznych. U większości
wirków budowa gardzieli komplikuje się przez wytworzenie własnej muskulatury, złożonej
z warstwy mięśni podłużnych i okrężnych, oraz licznych włókien promienistych. Ponadto
wytwarzająca się fałda gardzielowa przyczynia się do powstania jamy okołogardzielowej,
w której częściowo lub całkowicie tkwi gardziel. Gardziel o tym typie budowy nazywamy
gardzielą złożoną. Jeżeli fałda gardzielowa, wypuklająca się w jamie okołogardzielowej
przechodzi bezpośrednio do miąższu, wyróżniamy wtedy gardziel fałdową (pharynx plicatus) natomiast jeżeli fałda oddzielona jest od miąższu przegrodą mięśniową, mówimy wówczas
o gardzieli bulwiastej (pharynx bulbosus). Ten typ gardzieli jest u wirków najbardziej
rozpowszechniony.
Do światła gardzieli otwierają się przewody licznych komórek gruczołowych,
tkwiących bądź to bezpośrednio w jego ściankach, bądź też w miąższu..



U niektórych słodkowodnych wypławków (Triclada) występują liczne gardziele, zawarte w jednej jamie okołogardzielowej. Na przykład u Planaria anophtalma występuje ich trzy , podczas gdy u P. montenegrina może ich być 14-35. U niektórych form np. u wypławka białego (Dendrocoelum lacteum), rurkowata gardziel może wysuwać się z jamy okołogar-
dzielowej pełniąc czynność narządu chwytnego. Gardziel otwiera się bezpośrednio do jelita
środkowego u wirków prostojelitowych (Eulecithophora) za pośrednictwem krótkiego prze-
łyku , który u tych zwierząt ma kształt cewki biegnącej wzdłuż osi ciała. Zaznaczjące się już u licznych przedstawicieli tego rzędu wypukliny bocznych ścianek jelita, występują
jeszcze wyraźniej u wirków Protriclada. U wypławków (Triclada) wypukliny jelitowe
przechodzą już we właściwe odgałęzienia, które mogą rozgałęziać się wtórnie. W tym przy-
padku nieparzysty pień biegnie wzdłuż przedniego końca ciała, podczas gdy dwa pozostałe pnie skierowane są ku tyłowi.

U wirków wielogałęzistych (Polyclada) gardziel prowadzi do rozszerzenia jelitowego
„żołądka” , od którego odchodzą w różne strony liczne odgałęzienia, anastomozujące się
wtórnie u niektórych gatunków.
Światło jelita wysłane jest jednowarstwowym nabłonkiem złożonym z komórek
kształtu kolbowatego. Te ostatnie mogą wytwarzać nibynóżki, a nawet zlewać się w jedną
masę syncycjalną. .Komórki chwytają rozdrobniony pokarm za pomocą protoplazmatycznych
wypustek na podobieństwo fagocytów (trawienie śródkomórkowe). Natomiast u form
z urzęsionym nabłonkiem jelitowym trawienie odbywa się w świetle jelita.
Odżywianie. Z wyjątkiem drobnych wirków bezjelitowych, prostojelitowych i wielogałęzistych, których pokarm składa się głównie z okrzemek i glonów, wszystkie inne wirki odżywiają się pokarmem mięsistym lub też mieszanym. Szczególnie żarłoczne wydają się wypławki, które nie cofają się przed napastowaniem zdobyczy nieraz większej od siebie, używając jako narządu chwytnego wysuniętej długiej gardzieli. U innych form w chwytaniu zdobyczy odgrywają ważną rolę wydzieliny gruczołów skórnych. Przepływające skorpuiaki (rozwielitki, oczliki) przyklejają się do ciała wypławków i chwytane w ten sposób dostają się do otworu gębowego. W unieruchamianiu zdobyczy grają pewną rolę również rabdity. Niektóre większe gatunki jak Mezostoma wydzielają rodzaj nitek przędnych, a w utkanej w ten sposób sieci wikłają się wioślraki stanowiące ich główne pożywienie. Niektóre gatuki prowadzą pasożytniczy tryb życia.

Gromada: Skrzelowce (Monogenea)
Układ pok. Otwór gębowy u przedstawicieli tej gromady umieszczony jest przykońcowo na stronie brzusznej i tylko wyjątkowo w przedniej części ciała, na dnie przys-
sawki; prowadzi do krótkiej gardzieli o umięśnionych ściankach. Skurcz włókien, zwłaszcza
promieniowych, rozszerzając światło gardzieli powoduje ujemne ciśnienie, co umożliwia
pasożytom wsysanie płynów, stanowiących ich pokarm.
Gardziel, niekiedy za pośrednictwem krótkiego przełyku, prowadzi do ślepo zakończo-
nego jelita środkowego. To ostatnie rzadko tylko przybiera kształt woreczkowaty, jak
u Eulecithophora , a najczęściej jest ono rozwidlone; niekiedy końce widełek zlewają się,
tworząc jedną wielką pętlę (Acolpenteron nephriticum). U przedstawicieli podgromady
Polyopisthocotylea i wielu Monoopisthocotylea od obydwóch pni jelita odchodzą boczne
odgałęzienia, łączące często obydwa pnie.

Gromada: Przywry (Trematoda)
Układ pok. Z wyjątkiem przedstawicieli rodziny Bucephalidae, u których otwór gębowy umieszczony jest bliżej środka ciała, na stronie brzusznej, u innych przywr otwór ten,
końcowy lub przykońcowy, znajduje się na przednim końcu ciała, na dnie przyssawki. Krótki
odcinek, zwany przedgardzielą (praepharynx), prowadzi, podobnie jak u Monogenea , do gardzieli (pharynx) o umięśnionych ściankach i krótkiego przełyku (oesophagus).
U Aspidogastrea jelito jest woreczkowate i biegnie wzdłuż ciała bez wypuklin, podobnie jak
u wirków prostojelitowych. U Bucephalidae jelito w części końcowej się rozszerza.
U ogromnej jednak większości przywr jelito zaraz za przełykiem rozwidla się. Obydwie gałęzie widełek (furca) biegną po bokach ciała i kończą się ślepo. Ten schematycznie
przedstawiony układ może ulegać dużym zmianom i z tego powodu brany jest pod uwagę
przez systematyków. Często więc nie daje się wyróżnić części przed gardzielą. Tej ostatniej
brak jest rzadziej (niektóre pasożyty krwi).

Obydwie gałęzie jelita mogą mieć krótszy lub dłuższy przebieg, kończyć się ślepo poza nielicznymi gatunkami (np. Diploproctodaeum), u których obydwa ramiona jelitowe (caeca) otwierają się na zewnątrz po obu stronach otworu wydalniczego lub gdy te ostatnie łączą się w jedną wspólną gałąź, znajdującą ujście w jednym otworze (np.Anisoporus). Dodajmy, że obecność rzekomego odbytu uważana jest za cechę wtórną.
Końce obydwóch gałęzi mogą zresztą łączyć się, tworząc wydłużoną pętlę (Cyclocoelidae). Wreszcie, mogą tworzyć się odgałęzienia wtórne, które np. u motylicy
watrobowej rozciągają się na całą powierzchnię ciała. Jelito środkowe wysłane jest nabłonkiem rzęskowym.
Odżywianie. Przywry odżywiają się śluzem, wydzielanym przez skórę, żółcią, krwią,
rozpadającymi się komórkami błony śluzowej itp. Trawienie jest zawsze pozakomórkowe.

#Wstężnice (Nemertini)
Układ pok. Otwór gębowy mieści się u wstężnic zazwyczaj na początku ciała,
z wyjątkiem przedstawicieli bardziej pierwotnych rzędów (Palaeonemertini, Heteronemertini), u których szczelina gębowa przesuwa się na brzuszną stronę ciała.
W samym przewodzie pokarmowym można wyróżnić trzy odcinki: przedni odcinek
ektodermalny, złożony z lejkowatej jamy gębowej i przełyku, tzw. żołądek, tj. jelito środkowe
pochodzenia entodermalnego oraz bardzo krą prostnicę pochodzenia ektodermalnego.
Przełyk stanowi obszerną cewkę, o sfałdowanych ściankach, przechodzącą nieznacz-
nie w żołądek , o odmiennej histologicznie budowie. Jedynie u nielicznycełyktunków granica
pomiędzy prz_iem i żołądkiem zaznaczona jest wyraźnym przewężeniem, u większości
natomiast wstężnic żołądek jest bardziej lub mniej rozszerzony w stosunku do węższego
przełyku. Nabłonek przełyku i żołądka jest urzęsiony. U Hoplonemertini końcowa część żołądka wydłuża się w wąską część odźwiernikową. Stosunki mogą ulegać dalszej kompli-
kacji (np.u Amphiporus occidentalis), gdyż zarówno przełyk, jak żołądek, mogą wytwarzać
przednie i tylne ślepe wyrostki. W jelicie środkowym, z wyjątkiem przedstawicieli części
rzędu Palaeonemertini, widoczne są słabiej lub silniej rozwinięte boczne kieszonki, które
niekiedy mogą się rozgałęziać (Hoplonemertini). U niektórych gatunków brak bocznych
kieszonek w przedniej lub tylnej części jelita. Prostnica jest bardzo krótka i otwiera się otwo-
rem odbytowym na samym końcu ciała.
Do chwytania pokarmu i obrony służy wstężnicom zaopatrzony w sztylecikowate
rabdity ryjek. Jest on uzbrojony w sztyleciki, które kaleczą zdobycz. Wstężnice odżywiają
się pierścienicami, skorupiakami, mięczakami, a nawet drobniejszymi rybami. Trawienie
następuje bardzo szybko.

#Wrotki (Rotifera)
Układ pok. Otwór gębowy leżący na przednim końcu ciała po stronie brzusznej,
Prowadzi do lejkowatego rozszerzenia – jamy gębowej – wysłanego urzęsionym nabłonkiem
i obszernej, typowej dla wrotków gardzieli. Narząd ten, wysłany warstwą oskórka, jest typowym dla wrotków narządem o mięsistych ściankach, w którego wnętrzu znajdują się
skomplikowanej budowy chitynowe twory. Wyróżniamy jedną parę młoteczków (malleus)
i nieparzyste kowadełko (incus). Poszczególne części tych listewek mogą przybierać,
w zależności od rodzaju i sposobu pobierania pokarmu, różne kształty i wymiary, zawsze
jednak dadzą się sprowadzić do tych zasadniczych części. Młoteczki i kowadełko zaopatrzone
są w mięśnie, przez co cały narząd odznacza się wielką ruchliwością, spełniając u niektórych
wrotków rolę narządu służącego do rozdrabniania pokarmu, a u innych zaś do narządu chwytnego.
Do gardzieli otwierają się ponadto tzw. gruczoły ślinowe. Za gardzielą następuje
wąski przełyk, wysłany urzęsionym nabłonkiem, prowadzący do obszernego żołądka, którego
jednowarstwowy nabłonek zaopatrzony jest również w rzęski.
Na granicy przełyku i żołądka otwierają się dwa, rzadziej cztery, silniej rozwinięte gruczoły, wydzielające prawdopodobnie enzymy trawiące.
Za żołądkiem znajduje się słabo wyróżnicowane krótkie jelito, prowadzące do prostnicy, uchodzącej przy końcu tułowia do steku. Otwór stekowy mieści się po stronie
grzbietowej tułowia. U wrotków prowadzących osiadły tryb życia, których ciało otoczone jest pochewką, otwór stekowy przesuwa się ku przedniemu końcowi ciała, a przewód pokarmowy przybiera kształt podkowy. U nielicznych tylko form (Asplanchna, Paraseison)
jelito kończy się ślepo.
U większości samców przewód pokarmowy jest częściowo, a niekiedy nawet całkowicie uwsteczniony (np.Pedalion, Polyarthra).
Odżywianie. Jako pokarm służą drapieżnym gatunkom wrotków inne wrotki lub pierwotniaki. Częstym pokarmem Rotifera są glony jednokomórkowe.


#Obleńce (Nemathelminthes)
Gromada: Nicienie Nematoda
Układ pok. Otwór gębowy umieszczony na przednim końcu ciała otoczony jest
wargami. Za najbardziej pierwotny uważany jest układ , w skład którego wchodzi sześć warg.
Na wierzchołku każdej wargi sterczy jedna brodawka czuciowa. U Ascaroidea wargi zrosły się po dwie, tworząc w ten sam sposób trzy wargi: jedną grzbietową i dwie przybrzuszne,
przy czym na każdej z nich znajdują się po dwie brodawki czuciowe. U Spiruroidea przez zrośnięcie warg z każdej strony liczba ich została ograniczona do dwóch. U nielicznych tylko
nicieni wargi uległy zupełnemu uwstecznieniu. U Strongylidae oskórek krawędzi otworu
gębowego może tworzyć kołnierzyk zaopatrzony w liściaste wyrostki tworzące wieniec (corona radiata) dookoła otworu gębowego.
Otwór gębowy prowadzi do jamy gębowej, która u form uważanych za pierwotne
ma kształt walcowaty. Zanik jamy gębowej (Alaimus, Trichostrongylidae) uważany jest
za zjawisko wtórne. Zarówno u nicieni wolnożyjących, jak i nicieni pasożytniczych, ścianki
jamy gębowej wysłane oskórkiem mogą ulegać zgrubieniu. U wielu gatunków wolnożyjących i niektórych pasożytniczych (Mononchus, Ancylostoma) na brzegu jamy gębowej lub na jej dnie umieszczone są ząbki. Niekiedy ząbki te zastąpione są przez listewki. U nicieni karmiących się sokami roślinnymi (Dorylaimus, Tylenchus itp.) jama gębowa przekształca się
w sztylecik. W podobny sztylecik zaopatrzone są larwy niektórych pasożytów zwierzęcych
(Trichuroidea, Dioctophyma).
Jama gębowa prowadzi do mięsistej gardzieli, której trójgraniaste światło wysłane jest
podobnie jak jama gębowa, oskórkiem. Stanowi więc pod względem embriologicznym stomodeum. Gardziel ma na ogół kształt walcowaty, u większości gatunków nicieni nieco na końcu rozszerzony. U przedstawicieli Oxyuroidea rozszerzenie to przybiera kształt buławko-
waty (bulbus); u saprofagicznych Rhabditidae i u tych samych Oxyuroidea dochodzi jeszcze rozszerzenie pośrodku gardzieli.
Pod względem histologicznym gardziel składa się głównie z mięśni promienistych.
Pomiędzy włóknami tych mięśni umieszczone są włókna podporowe, ziarenka barwnika oraz
trzy gruczoły: jeden grzbietowy i dwa przybrzuszne. Gruczoły te znajdują ujście częściowo
na dnie jamy gębowej (najczęściej gruczoł grzbietowy), częściowo zaś w przedniej części
gardziela. Skurcze włókien promienistych powodują rozszerzenie światła gardzieli,
a elastyczna błona otaczająca gardziel oraz elastyczne włókienka powodują jego zwężenie.
Budowę gardzieli Trichuroidea wyjaśniono dopiero w nowszych czasach. U przedsta-
wicieli tej grupy podobnie zresztą jak u Mermithidae, mięsista część gardzieli jest bardzo krótka, natomiast dłuższa wąska część tylna, pozbawiona mięśni, biegnie wzdłuż rzędu dużych komórek gruczołowych. Gardziel Mermithidae ma dwa rzędy podobnych komórek
(stychocyty).
Jelito środkowe pochodzenia entodermalnego, przebiega prosto. Liczba komórek,
z których składa się jelito, może wahać się od kilkunastu do setek tysięcy. Komórki te ułożone są w dwóch lub więcej rzędach. Ślepe wyrostki jelitowe lub gardzielowe spotykamy
tylko u przedstawicieli podrodziny Anisakinae. U niektórych pasożytów tkankowych jelito
ulega uwstecznieniu. Na przykład samice Dracunculus i Philometra nie mają prostnicy
i otworu odbytowego, prócz tego ich jelito środkowe jest częściowo zmarniałe. Jelito to
u samic Allantonema i Bradynema pełni rolę narządu gromadzącego zapasy pokarmowe.
Podobną role spełnia jelito u larwy Mermithidae pasożytujących u owadów. U nicieni tych
jelito traci nawet połączenie z gardzielą.
W komórkach jelita nagromadzone są często zapasy pokarmowe w postaci rozpuszczonego glikogenu, bezbarwnych kuleczek tłuszczu i kwasów tłuszczowych, a także
bezbarwnych kuleczek protein. Ponadto w tych samych komórkach gromadzą się niektóre
uboczne produkty przemiany materii, najczęściej w postaci kryształków sferycznych złożonych z nieograniczonych połączeń (głównie z tlenku cynku).
Krótka prostnica, której światło wysłane jest oskórkiem, znajduje ujście na zewnątrz
otworem odbytowym. Na granicy jelita środkowego i prostnicy znajdują się tzw. gruczoły
odbytowe. Gruczoły te kształtu gruszkowatego, o nieznanej czynności , występują w liczbie
trzech do sześciu komórek. U samca grzbietowa ścianka prostnicy tworzy kieszonkę,
w której umieszczone są szczecinki kopulacyjne . Prostnica otwiera się razem z przewodem
wytryskowym otworem stekowym.
Odżywianie. Wolno żyjące słodkowodne nicienie odżywiają się glonami, okrzemkami,
bakteriami, a być może również detrytusem organicznym. Niektóre gatunki (np. Mononchus) odznaczają się drapieżnictwem pożerając inne mniejsze nicienie. Prócz tego jako pokarm służą im wrotki i niesporczaki. Nicienie saprofagiczne odżywiają się bakteriami. Pasożyty roślinne zaopatrzone są zwykle w sztylecik, za pomocą którego przebijają naskórek korzeni lub łodyg, wysysając soki roślinne.
Larwy pasożytniczych nicieni (w pierwszym i drugim stadium) dają się doskonale hodować na pożywkach dla bakterii. Larwy trzeciego stadium powstrzymują się od pobierania pokarmu.
Dorosłe pasożyty jelitowe, rozluźniają tkankę śluzówki za pomocą wydzieliny gru-czołów gardzielowych, wysysając komórki i przypadkowo krew. Dla niektórych jednak nicieni jelitowych krew wydaje się być koniecznym pokarmem (Ancylostoma, Haemonchus).
Natomiast owsiki (Enterobius)zadowalają się prawdopodobnie treścią jelita.
Wreszcie żyjące w naczyniach krwionośnych Filarioidea wysysają krew przez otwór gębowy, a być może pobierają również osocze przez powierzchnię ciała drogą osmozy.

Gromada: Nitkowce (Gordiacea)
Przewód pok. Nierozgałęziony przewód pokarmowy, biegnący wzdłuż osi ciała,
Wykazuje podział na odcinek przedni (gardziel), jelito środkowe oraz jelito końcowe.
Zarówno przedni, jak i tylny odcinek są często zmarniałe i pozbawione światła, a nawet
łączności z otworem gębowym lub stekowym. Na przykład u Gordius robustus zarówno
właściwa gardziel, jak i otwór gębowy, nie wykształcają się nigdy, a pełne pasmo masy
komórkowej, tworzące u larwy zawiązek przedniej części przewodu pokarmowego,
zostaje przerośnięte miąższem. Jelito środkowe tworzy zawsze cewkę złożoną z sześcio-
bocznych komórek. Do jelita prostego otwierają się przewody gruczołów płciowych.
Odcinek ten stanowi stek.

#Kolcogłowy (Acanthocephala)
Odżywianie. Wobec braku przewodu pokarmowego należy przypuszcza, że pobieranie
pokarmu odbywa się na drodze osmotycznej, co jest ułatwione przez cienki oskórek oraz liczne naczynia i zatoki w warstwie podoskórkowej, przez które odbywa się krążenie cieczy.
Enzymy proteolityczne i amylazy, stwierdzone w płynie jamy ciała, wskazują na możliwość dalszej przeróbki materiału pokarmowego już w jamie ciała. Same zresztą ścianki ciała są miejscem intensywnej przemiany materii, czego dowodem jest stwierdzenie w wyciągu ich ścianek lipidów, cholesterolu i glikogenu.