Problem bezrobocia w polsce i sposoby jego rozwiązywania

PROBLEM BEZROBOCIA W POLSCE I SPOSOBY
JEGO ROZWIĄZYWANIA

Bezrobocie jest to zjawisko braku pracy zarobkowej dla osób zdolnych do pracy i jej poszukujących. Pod pojęciem bezrobotnego można rozumieć osobę niezatrudnioną, nie prowadzącą działalności gospodarczej i nie wykonującą innej pracy zarobkowej, zdolną i gotową do podjęcia zatrudnienia (w pełnym lub niepełnym wymiarze czasu pracy). Jest to szeroka definicja. W sensie prawnym, bezrobotnym jest osoba niezatrudniona i niewykonująca innej pracy zarobkowej, zdolna i gotowa do podjęcia zatrudnienia w pełnym wymiarze czasu pracy, nie ucząca się w szkole w systemie dziennym, zarejestrowana we właściwym powiatowym urzędzie pracy, jeżeli: ukończyła 18 lat, z wyjątkiem młodocianych absolwentów, kobieta nie ukończyła 60 lat, a mężczyzna 65 lat, nie nabyła prawa do emerytury, renty inwalidzkiej, nie jest właścicielem lub posiadaczem nieruchomości rolnej o powierzchni 2 ha przeliczeniowych, nie jest osobą niepełnosprawną, której stan zdrowia nie pozwala na podjęcie zatrudnienia nawet w połowie wymiaru czasu pracy, nie jest osobą tymczasowo aresztowaną i nie odbywa kary pozbawienia wolności, nie uzyskuje miesięcznie dochodu w wysokości przekraczającej połowę najniższego wynagrodzenia, nie pobiera, zasiłku stałego, stałego wyrównawczego, gwarantowanego zasiłku okresowego lub renty socjalnej.
Podstawowym miernikiem wielkości bezrobocia jest stopa bezrobocia, czyli stosunek liczby bezrobotnych zarejestrowanych do liczby ludności aktywnej zawodowo (tj. pracującej i bezrobotnej łącznie) wyrażony w procentach. W innych krajach używa się innych kryteriów, przez co porównywanie stopy bezrobocia pomiędzy państwami jest trudne.
Zjawisko bezrobocia podlega klasyfikacji. Ze względu na formę występowania zjawiska wyróżniamy bezrobocie: krótkookresowe (trwające krócej niż 3 miesiące), średniookresowe (trwające od 3 do 12 miesięcy), długookresowe (trwające dłużej niż rok) oraz chroniczne (trwające ciągle). Ze względu na obszar występowania zjawiska wyróżniamy bezrobocie: globalne, krajowe, regionalne i lokalne. Ze względu na przyczyny można wyróżnić bezrobocie naturalne, inaczej frykcyjne, na poziomie 3-5%, które nie narusza równowagi na rynku pracy. Jest konsekwencją zjawisk migracyjnych ludności. Formalności związane z zatrudnieniem, koniecznością przekwalifikowania się oraz znalezienia pracy w nowym miejscu zamieszkania powodują czasowe pozostawanie bez pracy. Bezrobocie naturalne określane jest także mianem bezrobocia płynnego. Bezrobocie koniunkturalne wynika ze złej koniunktury w gospodarce, a strukturalne jest konsekwencją niedopasowania struktury podaży i popytu na pracowników, pod względem ich kwalifikacji, zawodu lub regionu. Powodem tego rodzaju bezrobocia może być też upadek niektórych branż i gałęzi gospodarki, np. górnictwa czy hutnictwa. Bezrobocie technologiczne wynika z postępu technicznego i technologicznego, który powoduje ogólny spadek popytu na pracę, zaś bezrobocie sezonowe jest efektem sezonowości niektórych prac, np. w usługach turystycznych, budownictwie czy rolnictwie. Z kolei bezrobocie utajone występuje w postaci przeludnienia w rolnictwie lub też w postaci nadmiernego w stosunku do potrzeb zatrudnienia w przedsiębiorstwach przemysłowych (zjawisko to jest charakterystyczne dla zatrudnienia w państwach komunistycznych).
Wysokie bezrobocie jest najpoważniejszym problemem społecznym Polski od 1989 roku, czyli od transformacji gospodarczo-ustrojowej. Reformy ówczesnego ministra finansów, Leszka Balcerowicza, mające na celu m.in. redukcję zatrudnienia i powolny proces prywatyzacji polskich przedsiębiorstw państwowych zaowocowały pojawieniem się dużej ilości osób bezrobotnych. Na pogorszenie się sytuacji, zwłaszcza na wsi, wpłynął upadek PGR-ów. Na początku 2006 roku sytuacja na rynku pracy w Polsce była dużo gorsza niż w pozostałych państwach członkowskich Unii Europejskiej. W naszym kraju bezrobocie było niemal dwukrotnie wyższy niż średnia europejska. Stopa bezrobocia wynosiła bowiem 18%. Jednak w drugiej połowie 2006 roku w związku z ożywieniem gospodarczym rozpoczął się szybki spadek bezrobocia. W lipcu 2007 roku stopa bezrobocia wynosiła 12,2%, obecnie wynosi 12%. Dane statystyczne nie uwzględniają jednak ukrytego bezrobocia na wsi. Jeżeli w gospodarstwie rolnym pracuje cała czteroosobowa rodzina, a wystarczyłyby tylko dwie osoby, to dwóch członków rodziny można uznać jako bezrobotnych. Podobne zjawisko występowało w gospodarce socjalistycznej. Realizacja polityki pełnego zatrudnienia sprawiała, że pracę jednego robotnika wykonywało kilku pracowników.
Faktem jest, że poziom bezrobocia w naszym kraju zależny jest od płci, wieku oraz wykształcenia. W 2002 roku więcej kobiet (20,6%) niż mężczyzn (15%) pozostawało bez pracy. Znaczne zróżnicowanie stopy bezrobocia występuje w poszczególnych grupach wiekowych. Coraz częściej dotyka ono ludzi młodych. W 2002 roku najliczniejszą grupę bezrobotnych (50,2%) stanowiła młodzież w wieku 15-19 lat, a przeszło 42% ludzi w wieku 20-24 lata nie ma pracy. W 2005 roku osoby w wieku od 25 do 34 lat stanowiły 27,9% ogółu bezrobotnych. Znaczne różnie poziomu bezrobocia dotyczą także grup o różnym wykształceniu. W zasadzie najmniejsze szanse na zdobycie pracy mają ludzie bez przygotowania zawodowego i o niskim poziomie wykształcenia. Natomiast najniższy poziom bezrobocia odnotowuje się wśród ludzi z wyższym wykształceniem. W 2006 roku około 55% bezrobotnych stanowiły osoby z wykształceniem zasadniczym zawodowym i niższym. Bezrobocie w poszczególnych regionach Polski występuje z różnym nasileniem. Do cech charakterystycznych zalicza się wysoki odsetek osób bez pracy z obszarów wiejskich. Według danych z lipca 2007 roku, najwyższe bezrobocie zanotowano w województwie warmińsko-mazurskim 19,4%, a najniższe w wielkopolskim 9,1%. W naszym kraju niski jest udział bezrobotnych uprawnionych do pobierania zasiłków społecznych – zaledwie 12,5%. Ponadto, jest duża liczba osób długotrwale bezrobotnych (ponad 50% bezrobotnych pozostaje bez pracy ponad 12 miesięcy).
Trudno jednoznacznie określić przyczyny bezrobocia w Polsce. Z pewnością należy brać pod uwagę uwarunkowania zewnętrzne. Recesja gospodarcza w krajach będących największymi partnerami handlowymi naszego kraju wpływa na spadek produkcji również w Polsce, czego konsekwencją są masowe zwolnienia pracowników. Ogromny wpływ na spadek bezrobocia w ostatnim czasie miało otwarcie rynków pracy dla Polaków i wyjazd tysięcy rodaków do Wielkiej Brytanii czy Irlandii. Ponadto nasz kraj coraz częściej staje się miejscem zagranicznych inwestycji. Problem bezrobocia w Polsce związany jest również z niekorzystną strukturą naszej gospodarki, będącej odbiciem poprzedniego systemu ustrojowego. Nadmiernie rozbudowany przemysł ciężki (górnictwo, hutnictwo, przemysł zbrojeniowy) i słabo rozwinięty przemysł lekki oraz usługi przyczyniają się do powstawania tak zwanego bezrobocia strukturalnego. Jest ono wynikiem zwalniania pracowników przez kopalnie, huty czy stocznie w celu obniżenia kosztów produkcji. Duża liczba bezrobotnych, bez odpowiednich kwalifikacji, na niewielkim obszarze powoduje, że gospodarka regionu (często osłabiona upadkiem firm, w których bezrobotni poprzednio pracowali) nie może stworzyć wystarczająco szybko miejsc pracy i wchłonąć bezrobotnych. Bezrobocie takie utrzymuje się przez wiele lat na wysokim poziomie. Na wzrost bezrobocia ma także wpływ postęp naukowo-techniczny. Nowe technologie (automatyzacja i robotyzacja) pozwalają zastąpić prace wielu robotników, zwłaszcza mających niskie kwalifikacje. Równocześnie na rynku pracy pojawia się zapotrzebowanie na wysoko wykwalifikowanych specjalistów, takich jak na przykład programiści.
Ponadto, istnieje wiele innych powodów, dla których osoby chcące pracować i zdolne do pracy nie znajdują zajęcia odpowiadającego ich aspiracjom i wymaganiom finansowym. Między zakończeniem pracy w poprzednim miejscu pracy, a jej podjęciem w nowym mija pewien czas. Ten typ bezrobocia określa się mianem bezrobocia frykcyjnego i jest ono zazwyczaj niskie a także nie ma większego wpływu na gospodarkę. Osoby, które zakończyły edukację, ale nie mają jeszcze doświadczenia zawodowego nie są poszukiwaną grupą zawodową (z wyjątkiem niektórych specjalności). Wymagają one długiego szkolenia i nabywania doświadczenia, będąc przez ten czas mało produktywnymi. Z tego powodu absolwenci często nie mogą znaleźć pracy nawet, jeśli istnieje popyt na pracowników w danej branży. Ponadto, miejsca pracy mogą znajdować się gdzie indziej, niż poszukujący pracy pracownicy. Ze względu na niewielką mobilność ludności (np. niechęć do przeprowadzki do miasta i trudności takiej przeprowadzki) oraz wysokie koszty dojazdu osobom takim trudno znaleźć zatrudnienie. Pracodawcy mogą także obawiać się zatrudniania osób, pomimo że aktualnie potrzebują siły roboczej, ze względu na trudność ich zwolnienia, kiedy popyt będzie mniejszy. Sytuację tą rozwiązać mogą w pewnym stopniu inne formy zatrudniania, takie jak umowy na czas określony, umowy o dzieło, czy zlecenia. Na rozmiar zjawiska bezrobocia wpływ mają czynniki społeczne. Rozmiar bezrobocia zależy od systemu gospodarczego i aktualnie prowadzonej polityki krajowego rynku pracy. Związane jest zwykle z poziomem nowych inwestycji i trwałym zatrudnianiem pracowników w nowo powstałych i nowoczesnych zakładach pracy sektora publicznego lub prywatnego.
Bezrobocie jest tym zjawiskiem społecznym, które najbardziej absorbuje uwagę polityki ekonomicznej państwa. Odcinając się od tego, co uznaje się za "oficjalne" przyczyny bezrobocia szczególną uwagę należy zwrócić na strukturę gospodarczą kraju, w którym się ono pojawia. Bezrobocie jest czymś normalnym w warunkach gospodarki wolnorynkowej. Aby liczba bezrobotnych była niska musi się ludziom bardziej opłacać pracować niż pobierać zasiłki wypłacane z kasy państwa.
Jeśli chodzi o skutki bezrobocia, to szacuje się, że na każdy procent, o jaki faktyczna stopa bezrobocia przewyższa naturalną stopę bezrobocia, realny PKB jest niższy o 3% od PKB potencjalnego przy pełnym wykorzystaniu zdolności produkcyjnych. Wysokiemu poziomowi bezrobocia towarzyszy wysoki poziom produktu, którego wytworzenia zaniechano - zupełnie tak samo jak gdyby tę właśnie ilość zmarnotrawionych, nie wytworzonych samochodów, środków żywności i budynków po prostu utopiono w odmętach oceanu. Jak wielkie jest marnotrawstwo wynikające z wysokiego bezrobocia? Straty ponoszone w okresach wysokiego bezrobocia to największe udokumentowane marnotrawstwo we współczesnej gospodarce. Są one wielokrotnie większe od szacowanych strat wynikających z nieefektywności (zbędnych strat) w następstwie monopolu czy też marnotrawstwa wywołanego stosowaniem ceł i kontyngentów w wymianie zagranicznej. Wysokie bezrobocie jest najważniejszym problemem społecznym Polski od 1989 roku. Ścisły z nim związek mają ubóstwo i bezdomność. Ponadto wysoki poziom bezrobocia wpływa także na wzrost przestępczości, alkoholizmu i narkomanii.
Jeśli chodzi o sposoby rozwiązania bezrobocia to wyróżniamy pasywne i aktywne metody walki z bezrobociem. Metody pasywne koncentrują się na łagodzeniu ujemnych skutków bezrobocia, dążą do ograniczenia podaży siły roboczej. Podstawowy instrument tych metod to zasiłek, pełniący funkcję rekompensującą, ale i motywacyjną. ma chronić bezrobotnych przed pogorszeniem się warunków życiowych i motywować do podjęcia miejsc pracy i stymulować rozwój pracy (od pierwszego czerwca 2000 roku zasiłek ten wynosi 434 złotych i 90 groszy – dane z Rzeczpospolitej). Do narzędzi pasywnych należą taże zasiłki i świadczenia przedemerytalne, zasiłki z funduszu pomocy społecznej oraz jednorazowe odszkodowania – dla osób zwolnionych z pracy. Do tej metody walki z bezrobociem zaliczyć można także ubezpieczenia na wypadek bezrobocia, przepisy umożliwiające przejście na wcześniejszą emeryturę praca w niepełnym wymiarze (na pół etatu, popularne w Szwecji, gdzie ¼ zatrudnionych tak pracuje), worksharing – dzielenie pracy między większą liczbę bezrobotnych przez ograniczenie godzin nadliczbowych, skracanie czasu pracy wydłużanie czasu urlopów i obowiązkowej nauki dla młodzieży, zakaz podejmowania pracy przez cudzoziemców (bardzo restrykcyjny w Niemczech i Japonii) oraz przepisy ułatwiające wyjazdy za granicę. Ponadto można obniżyć wiek emerytalny.
Z kolei aktywne metody walki z bezrobociem koncentrują się na tworzeniu nowych miejsc pracy i stymulowaniu rozwoju. Aktywna polityka zatrudniania dzieli się na politykę makroekonomiczną i specjalne instrumenty polityki zatrudniania. Pierwszy sposób polega na stymulowaniu popytu globalnego przez instrumenty pieniężne. Ma to prowadzić do wzrostu popytu na siłę roboczą. Instrumenty specjalne to: programy państwowe (tworzenie miejsc pracy, czyli roboty publiczne eliminujące bezczynność bezrobotnych i skracające ich czas oczekiwania na pracę, to przedsięwzięcia organizowane przez państwo, poprawiają stan zagospodarowania kraju),
subsydiowanie zatrudniania – bezpośrednie (pokrywanie części płac) lub pośrednie (ulgi podatkowe proporcjonalne do liczby nowozatrudnionych),
szkolenia zawodowe – kursy, przeszkolenia, doradztwo zawodowe,
stymulowanie rozwoju – małych i średnich przedsiębiorstw przez sprzyjanie działalności gospodarczej, tworzenie nowych sfer gospodarczych, system zasiłków celowych na zakładanie własnych firm; jest to popularne w krajach wysoko rozwiniętych oraz równoważenie rynku pracy (w układzie regionalnym jest to aktywna działalność wojewódzkich i regionalnych organów zatrudniania).
Aktywne metody walki mają charakter pro zatrudnieniowy, dają szansę zatrudniania i aktywizacji bezrobotnych, służą głównie wpływaniu na wzrost popytu na siłę roboczą.
Ogromną rolę w walce z bezrobociem odgrywa edukacja. Polacy mają świadomość, że wyższe wykształcenie znacznie zwiększa szanse zatrudnienia. Należy jednak pamiętać, że ukończenie studiów nie gwarantuje znalezienia satysfakcjonującej pracy. Stąd też niezwykle istotny jest wybór kierunku przygotowującego do pracy w zawodzie, na który w przyszłości będzie zapotrzebowanie. Wśród takich specjalności analitycy badający rynek pracy wymieniają najczęściej zawody związane z branżą informatyczną, biotechnologią, ochroną środowiska, ochroną zdrowia i opieką społeczną, rozrywką, turystyką i rekreacją oraz ekonomią, nowoczesną bankowością i finansami.
Problem bezrobocia w Polsce jest zatem niezwykle skomplikowany i złożony. Przyczyn doszukujemy się głównie w transformacji gospodarczo-ustrojowej z 1989 roku. Najpoważniejsze skutki to przede wszystkim ubóstwo, bezdomność, przestępczość oraz alkoholizm i narkomania. Jednak istnieje wiele sprawdzonych i efektownych metod walki z tym jakże niekorzystnym zjawiskiem. Dlatego należy zastanowić się, które z wyżej wymienionych narzędzi będzie najlepsze dla Polski. Choć problem ten i jego konsekwencje dotyczy nas wszystkich, to jednak ostateczna decyzja, co do sposobu jego rozwiązania, należy do Ministra Pracy i Polityki Społecznej, Krajowego Urzędu Pracy, urzędów wojewódzkich i starostw, wojewódzkich oraz powiatowych urzędów pracy. Efektywna walka z bezrobociem powinna być bowiem jednym z głównych zadań państwa, bowiem łagodzenie skutków bezrobocia m.in. przez ubezpieczenia na wypadek bezrobocia i pomoc dla bezrobotnych (zasiłki) nie wpływa na poprawę sytuacji w kraju, lecz wpływa na niektórych bezrobotnych ludzi, którzy wolą żyć na koszt państwa od podjęcia pracy.