Skutki niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązań.
Na wstępie swojej pracy chciałabym przedstawić ogólne pojęcie zobowiązania, czym jest i czym się charakteryzuje itp.
Zobowiązanie jest stosunkiem prawnym, w którym osoba (wierzyciel) może żądać od drugiej (dłużnik) świadczenia, a ta ostatnia powinna to świadczenie spełnić. Jest to przede wszystkim stosunek stwarzający więź, która ma charakter prawny zwany vinculum iuris. Więź o charakterze prawnym musi być odróżniana od innych więzi społecznych, np. więzi moralnych czy obyczajowych. Stosunek zobowiązaniowy jest ściśle związany z realizacją celów z reguły ekonomicznych, bezpośrednich lub pośrednich, do których zmierzają obie strony. Prawu cywilnemu znane są jednak wyjątkowe przypadki więzi zobowiązaniowej, której ustawodawca odmawia pełnej skuteczności przez pozbawienie wierzyciele możności przymusowego dochodzenia świadczenia. Są to tzw. zobowiązania niezupełne lub inaczej nienaturalne (z łac. obligiatones naturales).
W terminologii prawniczej zobowiązanie ze stanowiska wierzyciela nazywamy „wierzytelnością”, ze stanowiska dłużnika – „długiem”. W języku prawniczym używany bywa termin „obligacja”, „stosunek obligacyjny” (od łac. obligare) zamiast „zobowiązanie”, „stosunek zobowiązaniowy”. Ważne jest tu jednak to, że pojęcie zobowiązania i jego dwojakiego oblicza od strony wierzytelności i długu wchodzi od czasów rzymskich do kategorii podstawowych pojęć jurydycznych. Wielkie kodyfikacje XIX w. posługują się tym pojęciem jako jednym z najbardziej ustabilizowanych elementów techniki prawniczej. Akty ustawodawcze XX w. i literatura na nich oparta niewiele tu wnoszą nowego. Zmieniają się może niekiedy pewne drugorzędne elementy definicyjne, zależne zresztą od stopnia precyzji języka prawniczego kraju i epoki.
Podobnie jak w każdym stosunku prawnym, tak i tutaj można wyróżnić trzy elementy:
- podmioty (osoby), między którymi ten stosunek istnieje,
- przedmiot,
- treść stosunku prawnego.
Podmiotem uprawnionym w zobowiązaniu jest wierzyciel, podmiotem zobowiązanym – dłużnik. Więź prawna, jaką stwarza stosunek zobowiązaniowy, wymaga, aby zaistniała ona między wierzycielem i dłużnikiem jako oznaczonymi osobami. Osoby te musza być w zasadzie zindywidualizowane w chwili powstania zobowiązania. Każda ze stron zna w ten sposób drugą stronę i jest jej znana. Wyjątkowo jednak do stosunku zobowiązaniowego może być włączona osoba trzecia. Jednak jej uczestnictwo należy do rzadkości. Natomiast w miejsce wierzyciela czy dłużnika może występować niejednokrotnie więcej podmiotów. Jest to problem wielości wierzycieli i dłużników w jednym zobowiązaniu. Szczególnym przypadkiem wielości podmiotów jest przypadek spółki, w której uczestniczą więcej niż dwie osoby, oraz stosunek akredytywy i przekazu.
Przedmiotem zobowiązania jest świadczenie, tj. określone zachowanie się dłużnika, którego spełnienia może się domagać wierzyciel. Przykładem jest świadczenie polegające na podjęciu się przez kogoś nauczania, np. języka obcego w szkole lub świadczenie polegające na zaniechaniu wykonywania jakiejś czynności, która bez istnienia danego zobowiązania byłaby wykonywana. Świadczenia dzielimy na: jednorazowe, ciągłe, okresowe; podzielne i niepodzielne oraz oznaczone indywidualnie i rodzajowo.
Treść zobowiązania stanowią uprawnienia wierzyciela i odpowiadające im obowiązki dłużnika. Ustalenie treści zobowiązania wymaga z natury rzeczy analizy konkretnego stosunku zobowiązaniowego. Powinno z niej wynikać, jakie to zachowanie się dłużnika będzie wypełniać treść wiążącego strony stosunku. Istotne jest stwierdzenie, że niejednokrotnie stosowne działanie lub zaniechanie dłużnika może wymagać nie jednej, lecz szeregu czynności czy postaw, które dopiero w swej całości dadzą się określić jako świadczenie. Jeżeli treść zobowiązania przewiduje, np. osiągnięcie określonego rezultatu, oprócz działań dłużnika skierowanych wprost na to, by rezultat ten nastąpił, konieczne może być podjęcie czynności przygotowawczych albo przyczyniających się ubocznie do nastąpienia wyniku końcowego. Zachowanie dłużnika w ogólności, zgodnie z treścią zobowiązania powinno polegać na zadośćuczynieniu godnemu ochrony interesowi wierzyciela. Interes wyraża się w jakiejś korzyści, którą ma odnieść wierzyciel. Korzyść ta rozstrzyga o sensie zobowiązania. Gdy jej brak, zobowiązanie nie powstaje, a powstałe uprzednio wygasa.
Może wtedy dojść do niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania. Najogólniejsza zasada prawna określająca, co rozumie się przez wykonanie zobowiązania oraz wskazująca na cechy, jakim to wykonanie ma odpowiadać, jest wyrażona w art.354 kodeksu cywilnego. Według niej dłużnik powinien wykonać zobowiązanie zgodnie z treścią i w sposób odpowiadający jego celowi społeczno – gospodarczemu oraz zasadom współżycia społecznego. Prawidłowe wykonanie zobowiązania wymaga też tego, by świadczenie nastąpiło we właściwym czasie i miejscu. Uchybienie w tej kwestii prowadzi do stwierdzenia, że świadczenie nie zostało spełnione lub spełnione zostało nienależycie. Odpowiedzialność dłużnika za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania podlega w systemie prawa polskiego osobnemu reżimowi, który przyjęto nazywać reżimem odpowiedzialności ex contractu. Najogólniejsze zasady tego reżimu zawarte są w przepisach tytułu VII, działu II, księgi III kodeksu cywilnego (art.471 i inne).
Wszelkiego rodzaju uprawnienia wierzyciela mogą być realizowane na drodze przymusu. Dotyczy to na ogół roszczeń. Zastosowanie przymusu staje się zwłaszcza konieczne, gdy ze strony dłużnika nie następuje dobrowolne wykonanie zobowiązania, m.in. gdy dłużnik nie spełnia świadczenia. W przypadku, o którym tu wspomniałam, wierzyciel może dochodzić swoich uprawnień przed odpowiednią władzą państwową (sąd albo inne organy do tego powołane) w trybie przewidzianym przez przepisy o postępowaniu cywilnym. Środkiem przymusu jest w szczególności egzekucja sądowa lub administracyjna. W wyjątkowych jednak przypadkach dopuszcza się zastosowanie samopomocy przez wierzyciela.
Sposób przymusowego uzyskania świadczenia od dłużnika jest w pewnym stopniu zależny od rodzaju świadczenia oraz od jego przedmiotu. W wyniku zastosowania przymusu państwowego wierzyciel powinien w zasadzie uzyskać to, co mu się od dłużnika należy, a zwłaszcza główne świadczenie. Najłatwiej mu z reguły wyegzekwować tą drogą świadczenie pieniężne, o wiele trudniej niepieniężne. Od obowiązku świadczenia odpowiadającego treści zobowiązania dłużnik nie może zwolnić się bez zgody wierzyciela dając odszkodowanie. Wyraźny przepis w tej kwestii zawiera art.483 2 kodeksu cywilnego, który mówi: „Dłużnik nie może bez zgody wierzyciela zwolnić się z zobowiązania przez zapłatę kary umownej”. Zasada ta pośrednio wynika z prawie wszystkich przepisów o skutkach niewykonania zobowiązań przez dłużnika, które zawarte są w art.471 i następnych kodeksu cywilnego.
Może się też zdarzyć tak, że już po powstaniu zobowiązania świadczenie dłużnika stanie się niemożliwe do wykonania. Jest to tzw. następcza niemożliwość świadczenia. Skutki prawne wynikające z takiej niemożliwości nie są jednakowe. Wyróżnić tu należy dwie sytuacje. Pierwsza to taka, gdzie niemożliwość świadczenia jest następstwem okoliczności, za które dłużnik ponosi odpowiedzialność. Znajduje tu zastosowanie ogólna reguła art. 471 i następnych kodeksu cywilnego. Obowiązek świadczenia przemienia się wówczas w obowiązek naprawienia szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania. Druga sytuacja to taka, gdzie niemożliwość świadczenia jest następstwem okoliczności, za które dłużnik nie ponosi odpowiedzialności i zobowiązanie to wygasa. Jest to konsekwencją wytworzonego stanu faktycznego, z jednej bowiem strony świadczenie nie może być już spełnione, z drugiej dłużnik nie ma obowiązku naprawienia wynikłej stąd szkody.
Jednak szczególnym rodzajem świadczenia mającym zastosowanie w pierwszej opisanej przeze mnie powyżej sytuacji jest świadczenie polegające na naprawieniu szkody. W języku prawniczym określa się je także jako świadczenie odszkodowawcze, niekiedy mówi się o wynagrodzeniu szkody. Z teoretycznego punktu widzenia można w dziedzinie zobowiązań odróżnić trzy główne grupy przypadków, w których przedmiotem świadczenia jest odszkodowanie. Są one następujące:
- gdy szkoda zostaje wyrządzona niezależnie od istniejącego uprzednio między danymi osobami stosunku prawnego, a więc gdy rodzi ona dopiero stosunek zobowiązaniowy jako stosunek samoistny. Nazywamy je przypadkami szkody z tytułu tzw. czynów niedozwolonych albo szkody deliktowej. Przykładem może być, np. uszkodzenie cudzego mienia, naruszenie cudzego życia lub zdrowia.
- gdy szkoda zostaje wyrządzona przez niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania przez dłużnika. Odszkodowanie zastępuje wtedy główne świadczenie lub je uzupełnia. Przypadki tej grupy należą do kategorii tzw. szkody kontraktowej.
- gdy ktoś w drodze umowy zobowiązuje się wobec kontrahenta do świadczenia odszkodowawczego z tytułu szkody, którą temu kontrahentowi wyrządzi on sam, osoba trzecia lub zajście jakiegoś zdarzenia.
Tak najogólniej można przedstawić pojęcie zobowiązania oraz skutki związane z jego niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem. Nie powinno się tak jednak w żadnym przypadku dziać, gdyż podejmując zobowiązanie jesteśmy świadomi tego, że należy je wykonać w określonym czasie, miejscu i na określonych przez obie strony warunkach. Gdy jednak nie dochodzi do tego lub dochodzi w nienależyty sposób, osobę taką należy ukarać, co było głównym tematem mojej pracy.
BIBLIOGRAFIA:
1. „Zobowiązania – zarys wykładu” Witold Czachórski; Wydawnictwo Naukowe PWN Warszawa 1997 r.
2. „Zarys prawa cywilnego” Stefan Grzybowski, Józef Skąpski, Sylwester Wójcik; Państwowe Wydawnictwa Naukowe Warszawa 1994 r.
3. „Kodeks cywilny”, stan prawny na 15 marca 2005 r.