Wpływ kultury włoskiego renesansu na kultury innych państw europejskich

Renesans to stadium rozwoju kultury europejskiej, trwający we Włoszech od końca XIII w. do początku XVI w. W krajach Europy zachodniej, północnej i środkowej — od XV w. do końca XVI w. Termin wprowadzony w czasach humanizmu renesansowego we Włoszech w XV w., pojmowany początkowo jako odrodzenie kultury starożytnego Rzymu (wł. rinascità „odrodzenie” obudzenie się, „rozkwit”), przywrócenie ideałów republiki i cesarstwa, cnót obywatelskich, klasowych wzorców wychowania i uformowania moralnego przez wykształcenie oraz harmonijnego rozwoju ludzkich zdolności. Humanizm renesansowy był oparty na przekonaniu, iż spuścizna kulturowa antyku zawiera ideały życia ludzkiego w wymiarze jednostkowym i społecznym. W związku z tym bardzo ważną rolę, oprócz filozofii, odgrywała filologia, zbudowano podstawy biblistyki, opracowując krytycznie teksty biblijne i tłumacząc je z greki (Erazma z Rotterdamu przekład Nowego Testamentu). Pojęcie renesansu zostało upowszechnione w XVI w. przez G. Vasariego przede wszystkim w odniesieniu do literatury i sztuki. Renesans był postrzegany jako nowa epoka zrywająca ze średniowieczem i jego ograniczeniami, bądź jako okres zapoczątkowany w średniowieczu, dopełniający i zamykający je. Michelet i Burckhard sformułowali i uzasadniali pogląd o przeciwstawności obydwu epok. Głosili, iż w czasach renesansu w literaturze i sztuce, systemie edukacji, instytucjach politycznych oraz w mentalności nastąpiło wskrzeszenie wzorów i wartości antycznych, a tym samym odrodzenie duchowe ludzkości, wyzwolenie z poprzedzającego je okresu barbarzyństwa, wstecznictwa i ciemnoty, wzrost znaczenia jednostki, zwycięstwo natury i rozumu, odkrycie człowieka i świata, zeświecczenie kultury, rehabilitacja ducha pogańskiego. Za kolebkę renesansu uważa się Włochy. To właśnie stamtąd idee tej epoki promieniowały na całą Europę.

Okres renesansu jest naznaczony sporem między władzą świecką i duchową, walką o dominację między cesarstwem a papiestwem. Aktywne włączenie się papiestwa w politykę, żądanie posłuszeństwa od świeckich władców i opór z ich strony doprowadziły do wzrostu wpływu władzy świeckiej na władzę duchową (Wielka Schizma 1378–1417). Podporządkowanie papiestwa władzy świeckiej i wykorzystywanie go do doraźnych celów politycznych osłabiło znaczenie tej instytucji i samego Kościoła, przyczyniło się do przewagi polityki nad religią (późniejsza zasada cuius regio eius religio). Wraz z narastaniem wpływów reformacji podziały polityczne w Europie i w cesarstwie niemieckim nasiliły się. Europa rozpadła się na część katolicką i protestancką. Polityka uniezależniła się od religii. Edykt nantejski (1598) przyznający prawa hugenotom sankcjonował pierwszy zasadniczy rozdział Kościoła od państwa. Rozpad dawnego porządku, chaos przemian religijnych i politycznych sprzyjały — oprócz tradycji od dawna obecnej w myśli politycznej — tworzeniu utopii społecznej i politycznej, które projektowały rozwiązania ustrojowe, gospodarcze, mające zagwarantować trwały pokój społeczny, ład moralny i polityczny. We Włoszech, rozdrobnionych na miasta-państwa i księstwa, dominowały też tendencje zjednoczeniowe. Formy renesansowe przenikały do środkowej i północnej Europy dzięki wędrówkom artystów włoskich sprowadzanych na dwory królewskie i magnackie. Najwcześniej (1490) renesans dotarł na Węgry, na dwór Macieja Korwina. Artystów włoskich sprowadzono też do Polski. Byli to m.in. architekci, których dziełem jest przebudowa zamku na Wawelu. Autorstwa Berrecciego jest kaplica Zygmuntowska przy katedrze krakowskiej. W duchu renesansu wzniesiono też zamki w Baranowie, Brzegu, Krasiczynie oraz liczne ratusze i centralne kaplice kopułowe. Charakterystyczne dla sztuki polskiej stały się attyki i dziedzińce arkadowe. W zachodniej części Europy najważniejszymi ośrodkami łączącymi wpływy włoskie z miejscową silną tradycją gotycką były Niderlandy i Francja.

Początki renesansu polskiego przypadają na wiek XV. O zbliżaniu się nowej epoki świadczą liczne przykłady zainteresowania się antyczną spuścizną. I tak w Akademii Krakowskiej czytano i objaśniano dzieła wielkich klasyków: Owidiusza, Horacego, Wergiliusza. Do Polski przybywali wybitni cudzoziemcy. Propagowali oni i popularyzowali nowe prądy i wzory kulturowe, literackie, osobowe. Wielu rodzimych twórców również opanowuje łacinę. Na okres rozwoju renesansu przypada twórczość takich twórców, jak Klemens Janicki (najwybitniejszy poeta polsko - łaciński), Jan Ostroróg (pierwszy polski pisarz świecki), Biernat z Lublina (pierwszy polskojęzyczny pisarz świecki, autor bajek). Głównym nurtem Odrodzenia był humanizm, głoszący wszechstronne zainteresowanie człowiekiem w jego życiu doczesnym. Hasłem humanistów tej epoki stały się słowa starożytnego poety rzymskiego - Terencjusza "człowiekiem jestem i nic, co ludzkie nie jest mi obce" (Homo sum et nihil humani a me alienum esse puto). Stawiało ono nieograniczone możliwości poszukiwaniom wszechstronnej wiedzy o człowieku.

Drugim obok humanizmu ruchem tej epoki była reformacja - ruch religijno-społeczny, który doprowadził do rozłamu w kościele katolickim i powstania nowych wyznań. Największy i najwspanialszy rozkwit renesansu polskiego, tzw. "złoty wiek", przypada na wiek XVI. Jest to okres rządów dwóch ostatnich królów z dynastii Jagiellonów - Zygmunta Starego i Zygmunta Augusta oraz czas panowania pierwszego króla elekcyjnego - Stefana Batorego. Wraz z żoną Zygmunta Starego, Boną Sforzą przychodzi do Polski kultura Włoch. Wśród świty królowej znajdują się uczeni, muzycy. Nowe wzory dotyczą nie tylko obyczajów, ale także kuchni - to właśnie z tego okresu pochodzi "włoszczyzna".
XVI wiek to okres największych osiągnięć nauki, literatury i myśli publicystycznej. To właśnie wtedy żyli i działali: Mikołaj Kopernik, Andrzej Frycz Modrzewski, Mikołaj Rej, Jan Kochanowski, Mikołaj Sęp Szarzyński i Szymon Szymonowic. Jednoznaczne określenie ram "złotego wieku" jest sprawą dość skomplikowaną. Przyjmuje się, że początek tego okresu przypada na rok 1543 (śmierć Mikołaja Kopernika i druk jego dzieła "O obrotach..."). Za datę końcową zaś rok 1584 - rok śmierci Jana Kochanowskiego. Renesans polski był jednym z najbogatszych okresów kulturalnych, w niczym nie odbiegał od przemian zachodzących w pozostałych krajach europejskich. Polska XV i XVI w to państwo zjednoczone, silne gospodarczo, aczkolwiek słabsze niż w innych krajach europejskich jest pozycja polskiego mieszczaństwa. Państwo posiada silny ośrodek naukowy w postaci Akademii Krakowskiej. Alma Mater w Krakowie jest atrakcyjna również dla cudzoziemców i przyciąga humanistów popularyzujących nowe prądy i wzory kulturalne. W XVI w. rozwija się mecenat artystyczny zarówno sprawowany przez dwory magnackie jak i dwór królewski. Wysoki poziom osiąga również szkolnictwo zarówno średnie jak i wyższe. Z inicjatywy Jana Zamojskiego powstaje Akademia w Zamościu. Wzrasta liczba szkół parafialnych, nowopowstały zakon jezuitów zakłada liczne kolegia. Reformacja w Polsce przebiegała bezboleśnie, luteranizm przyjął się wśród mieszczan, szlachta skłoniła się ku kalwinizmowi. Podobnie jak w innych krajach rozwija się polskie drukarstwo. Głównym ośrodkiem stał się Kraków.

Epoka Renesansu odkryła wiele oryginalnych źródeł kultury antycznej, naczelną zasadą była dbałość o czystość języka oraz idea powrotu do źródeł, czyli czytania i poznawania dzieł w oryginale. Epoka ta trwale wpłynęła na kulturę i ogólny rozwój wielu państw w całej Europie.