Muzyka Renesansu

Renesans zwany również odrodzeniem, to epoka w dziejach kultury europejskiej obejmująca lata 1430-1600.Są to czasy burzliwego rozwoju sztuki i nauki a także prawdziwego kultu starożytności, której dzieła stają się niedościgłym wzorcem dla ówczesnych pisarzy, poetów i artystów. Nazwa wywodzi się ze sformułowanej wówczas koncepcji rozwoju kultury, wedle której ludzie Renesansu „odrodzili” sztuki i nauki po okresie upadku w dobie Średniowiecza. Renesans powstawał w czasach, gdy wiele państw europejskich zaczęło się jednoczyć, a Kościół był nękany kryzysem i zaczął tracić wpływy (reformacja). W kulturze dominuje humanizm i w centrum zainteresowania znalazł się człowiek żyjący w harmonii ze światem. W nauce zaczęły rozwijać się kierunki oparte na badaniach i doświadczeniach (empiryzm). Epoka ta przynosi najsłynniejsze odkrycie astronomiczne Mikołaja Kopernika.
Również w muzyce nastąpiły zmiany. Największym osiągnięciem w rozwoju tej dziedziny sztuki było usamodzielnienie się muzyki instrumentalnej od wokalnej. W Średniowieczu na pierwszym planie stali śpiewacy a muzycy instrumentalni jedynie im towarzyszyli. Wiele dotychczasowych utworów zostało „przepisanych” na instrumenty, czyli głosy śpiewaków zostały zastąpione brzmieniem instrumentów. Potem zaczęły powstawać utwory muzyczne tylko na instrumenty. Bardzo sprzyjało to rozwojowi instrumentów muzycznych i szkół, w których uczono gry na nich. Następnie zaczęto zwracać baczniejszą uwagę na instrumentację kompozycji, tzn. zestawienie instrumentów w orkiestrze i ich rolę w utworze muzycznym. W Renesansie bardzo rozwinięto budowę organów, np. wynaleziono podwójną klawiaturę ręczną i klawiaturę nożną. Innym ważnym instrumentem klawiszowym Renesansu był klawesyn. Okres ten przyczynił się także do rozwoju instrumentów stroikowych, np. flety poprzeczne i podłużne, piszczałki czy fagoty. Epoce tej zawdzięczamy wynalezienie puzonu i obecnej formy trąbki (rura w kształcie litery S).
W okresie Renesansu tworzona była głównie muzyka chóralna a capella (czyli śpiew chóralny bez muzycznego akompaniamentu). Modna stała się technika polichóralna, polegająca na prowadzeniu ze sobą rodzaju dialogu lub naśladowania efektu echa przez dwa lub trzy chóry ustawione w kościele w różnych nawach. Najpopularniejszymi formami religijnej muzyki Odrodzenia była msza i motet. Msza to cykliczna forma wokalna lub wokalno-instrumentalna reprezentatywna dla liturgii Kościoła rzymsko-katolickiego. Wyróżniano dwa rodzaje śpiewów: ordinarium missae (stałe części mszy z niezmiennymi tekstami, np. Credo, Kyrie, Gloria) oraz proprium missae (części mszy zmieniające się w zależności od uroczystości, np. Graduał, Alleluja, Sekwencja). Zaś motet to utwór, w którym podkładano słowa pod melizmatyczne odcinki melodii wyższego głosu. Mistrzem mszy był Giovanni Pierluigi da Palestrina, a mistrzem motetu Orlando di Lasso.
Johannes Tinctoris (1435-1511), franko-flamandzki kompozytor i teoretyk, który w swoich traktatach zajmował się kodyfikowaniem zasad kompozycji i omawiał nowe jakości brzmieniowe rodzące się w przełomowym okresie schyłku Średniowiecza i narodzin nowej epoki, Renesansu, wylicza w jednej ze swoich ksiąg dwudziestokrotne działania muzyki: 1.Boga radować; 2.Boga chwalić; 3.radość zbawionych zwiększać; 4.Kościół wojujący do triumfującego zbliżać; 5.przygotować do uzyskania Bożego błogosławieństwa; 6.dusze do pobożności pobudzać; 7.smutek rozpraszać; 8.zatwardziałość serca zmiękczać; 9.diabła zmuszać do ucieczki; 10.wywoływać stan ekstazy; 11.umysły przyziemne podnosić; 12.złą wolę odbierać; 13.ludzi cieszyć; 14.chorych leczyć; 15.w trudach ulgę dawać; 16.dusze do walki podniecać; 17.miłość podsycać; 18.obcowaniu ludzi przyjemność dodawać; 19.uczonym w muzyce siłę dawać; 20.dusze zbawiać.
Pierwszym kompozytorem, którego należy wymienić, jest Johannes Ockeghem (ok. 1410-1497), muzyk na francuskim dworze królewskim i skarbnik opactwa św. Marcina w Tours. Msze- w tym dziesięć kompletnych cyklów- stanowią najcenniejszą część jego twórczości. W kilkugłosowej fakturze dąży kompozytor do płynnego, swobodnego przebiegu głosów, do ich melodycznej samodzielności i równowagi. Nazwy mszy Ockeghema wskazują niekiedy źródło- cantus firmus, melodię, będącą podstawą konstrukcji wielogłosowej, np. chorał- w „Missa Ecce aucilla Domini” czy w „Missa Caput”, bądź melodię świecką: „L’homme arme” lub „De plus en plus”. Motety tworzone przez Ockeghema częstokroć mają tematykę maryjną. Należy też wymienić tego kompozytora jako twórcę pierwszego zachowanego wielogłosowego Requiem, czyli mszy żałobnej. Oprócz motetów religijnych i świeckich, Ockeghem posiada w swoim muzycznym dorobku ponad 20 chansons ( z języka francuskiego- pieśń).
Przedstawicielami młodszej generacji kompozytorów są: Jacob Obrecht (ok. 1450- 1505) i Josquin Des Pres (ok. 1440- 1521). Twórczość tego ostatniego ma szczególne znaczenie w rozwoju stylu renesansowego. W jego motetach pojawia się przeimitowanie, co oznacza, że kolejne odcinki tekstu rozpoczynają się imitacyjnie, a więc tak, że kolejne głosy wchodzą z opóźnieniem, powtarzając melodię pierwszego z głosów. Ta właśnie faktura stanie się podstawową fakturą muzyczną całego wieku szesnastego, a narastające poczucie znaczenia kontrastu w połączeniu z wyrazistym traktowaniem tekstu doprowadzi w najbliższej przyszłości do powstania techniki polichóralnej. Wśród dziewiętnastu mszy Josquina znajdują się msze z cantus firmus chorałowym, np. „Ave Maris Stella”, są też dwie msze „L’homme arme”. Zdarza się, że Josquin tworzy cantus firmus sam. Tak jest w przypadku mszy: „Hercules dux Ferrarie”. Niekiedy kompozytor ilustruje tekst muzyką. Linia melodyczna wznosi się i opada odpowiednio do słów: ascendit- descendit (wstąpił- zstąpił), rejestr wysoki występuje przy słowie coelum (niebo), a niski przy terra (ziemia). Takie malarstwo dźwiękowe obecne jest zarówno w mszach, jak i motetach, np. w pełnych wyrazu „Absalon” lub „Plantix”.
Josquin Des Pres jest protoplastą polifonii renesansowej. Charakterystycznym rysem jego twórczości jest przeciwstawienie odcinków dwugłosowych więcej głosowym. Język harmoniczny wzbogaca o technikę faux bourdon (polega na równoległym przesuwaniu akordów) uzyskując w ten sposób pełnię brzmienia akordowego.
Klasykiem polifonii niderlandzkiej nazywany jest Nicolas Gombert (ok. 1500- 1560), ze względu na konsekwentne stosowanie przeimitowania. Faktura jego utworów jest głównie pięcio- sześciogłosowa. Stosuje też kompozytor powiększenie liczby głosów w częściach cyklu. W „Magnificat” wykonywanym alternatim (kolejne wersety śpiewane są naprzemiennie, chorałowe i wielogłosowo), w każdym kolejnym wielogłosowym wersecie wchodzi dodatkowy głos – tak więc kompozycję zamyka potężnie brzmiący ośmiogłos. Obok ośmiu „Magnificatów” stworzył Gombert dwanaście mszy, w których wykorzystuje głównie technikę parodii. Tak nazwany sposób komponowania oznacza oparcie utworu na konstrukcji wielogłosowej, zapożyczonej z jakiegoś utworu własnego, napisanego wcześniej, bądź z utworu innego kompozytora. Sporą część twórczości Gomberta stanowią motety. Ciekawym przykładem jest tutaj motet: „Diversi diversa orant” („Różni różnie się modlą”), w którym zestawia Gombert melodie sześciu antyrbn maryjnych i jednej sekwencji, zachowując ich teksty.
Ostatnimi wielkimi twórcami polifonii franko-flamandzkiej są: Philippe de Monte (1521-1603), przede wszystkim zaś Orlando di Lasso, Orlande de Lassus (1532-1594). Lassus podczas licznych podróży poznał wiele ośrodków medycznych, był m. in. przez kilka lat kapermistrzem na Lateranie. W roku 1556 związał się z Monachium i tam na stanowisku kapelmistrza pozostał do końca życia. Był kompozytorem niezwykle płodnym. Wśród dwóch tysięcy jego kompozycji większą część stanowią utwory religijne: Tysiąc dwieście motetów, pięćdziesiąt mszy, sto magnifikatów, lamentacje i psalmy. Szczególną sławę zyskał cykl: „Psalmy pokutne” oraz cykl : „Lagrime di San Pietro” („Łzy św. Piotra”). „Lagrime” napisane zostały na siedem głosów, których liczba symbolizuje cierpienie. W cyklu znajduje się dwadzieścia jeden utworów- wielokrotność liczby siedem.
W tym samym roku, w którym zmarł Lasso (1594), zmarł również inny wybitny kompozytor, reprezentujący kolejny ważny ośrodek muzyki renesansowej, szkołę rzymską- Giovanni Pierluigi da Palestrina, urodzony w roku 1524. Rzym jako centrum reformy katolickiej, wymaga od kompozytorów podporządkowania się regułom, jakie narzucił muzyce Sobór Trydencki (1545-1563). Kompozytorzy rzymscy przejmują od niderlandczyków przeimitowanie, jednak w myśl zaleceń Soboru konstrukcja muzyczna nie może zaciemniać tekstu. W swoich mszach, których stworzył ponad sto, Palestrina równoważy idealnie fakturę przeimitowaną z nota contra notam. Najsłynniejszą z mszy jest „Missa Papae Marcelli” („Msza papieża Marcelego”). Doskonałość proporcji i szlachetny wyraz tej muzyki na długie lata stały się wzorem wokalnej polifonii. Palestrina stworzył także pięciuset motetów, wśród nich cykl: „Canticus canticorum”, dwadzieścia dziewięć motetów do tekstów biblijnej „Pieśni nad pieśniami”.
Palestrina został uznany przez Sobór Trydencki za twórcę wzorowej muzyki religijnej; otrzymał honorowy tytuł „kompozytora kapeli papieskiej”. Jego polifoniczny styl cechuje przejrzystość konstrukcji sprzyjająca czytelności tekstu, prosta, diatoniczna, unikająca nadmiernej melizmatyki melodia, dbałość o dobre współbrzmienie głosów. Oprócz mszy i motetów, Palestrina skomponował liczne hymny, psalmy i lamentacje, a także pieśni świecki i ponad sto madrygałów „gatunek świeckiej muzyki wokalnej o prostej konstrukcji, której inspiracją literacką były teksty najwybitniejszych poetów starożytnych i czasów nowszych.
W Anglii muzyka renesansowa posługuje się nieco odmiennymi formami. W pierwszej połowie XVI wieku praktyka liturgiczna opiera się na tzw. „Sarum use”, którego ośrodkiem była katedra w Salisbury (zwana po łacinie Sarum). Wielogłosowy cykl mszalny opracowany był od części „Gloria”. Takie msze pisze John Taverner (1495 – 1545), który tworzy również motety i magnifikaty. Odpowiednikiem łacińskiego motetu są angielskie anthems (antyfona, hymn). Znajdujemy je w twórczości Thomasa Tallisa (1505 – 1585) i Williama Byrda (1543 – 1623). W roku 1534 decyzją króla Henryka VIII doszło do oderwania się Kościoła angielskiego od jedności z Rzymem. Miejsce mszy zajmują services, nabożeństwa w języku angielskim. Tworzy je William Byrd, który jednocześnie pisze jednak msze (pełne cykle, łącznie z „Kyrie”, co jest w Anglii nowością), wykonywane następnie w czasie eucharystii, odprawianych tajnie w pałacowych kaplicach wiernych katolicyzmowi magnatów.
W Niemczech, w XVI wieku, w wyniku reformacji do liturgii wchodzi język narodowy. Ponieważ reformatorzy przywiązują wielką wagę do śpiewu gminy, powstają liczne śpiewy protestanckie, do których melodie przejmowano z pieśni świeckich, ze śpiewów katolickich lub komponowano nowe. Do ich autorów zaliczał się sam Marcin Luter; wiele pieśni stworzyli jego współpracownicy- kompozytorzy: Johann Walter (1490 – 1570) i Ludwig Senfl (1490 – 1543). Oprócz reformacji również wynalezienie druku miało ogromny wpływ na rozwój niemieckiej muzyki renesansowej. Pieśni w języku niemieckim ukazywały się w zbiorach zwanych kancjonałami.
W Polsce, jak i w innych krajach europejskich, kompozytorzy uprawiają najbardziej upowszechnione – msze i motet. Autorami kompletnych mszy są Marcin Leopolita (1540 – 1589) i Tomasz Szadek (1550 – 1612). Leopolita w swojej „Missa Paschalis” wykorzystał jako cantus firmus melodie pieśni wielkanocnych: „Chrystus Pan zmartwychwstał”, „Chrystus zmartwychwstał jest”, „Wstał Pan Chrystus”, „Wesoły nam dzień dziś nastał”. Z twórczości Wacława z Szamotuł (ok. 1524 – ok. 1560) zachowało się kilka motetów: „Ego sum Pastor bonus”, „In te Domine speravi”, „Nunc scio vere” oraz siedem pieśni religijnych z tekstami polskimi, m. in. Słynna „Modlitwa, gdy dziatki idą spać”, rozpoczynająca się od słów: „Już się zmierzcha...” Ważnym zabytkiem są „Melodie na psałterz polski” Mikołaja Gomółki (1535 – 1591) do tłumaczenia psalmów dokonanego przez Jana Kochanowskiego.
Największym muzykiem polskiego Odrodzenia jest wspomniany już Wacław z Szamotuł. Z całości jego dorobku zachowało się jedynie dziesięć kompozycji. Wszystkie jego większe kompozycje (Officja, Eksklamacje, Lamentacje i ośmiogłosowa Msza) powstały na dworze wawelskim. Niestety dzieła te prawie w całości zaginęły. Jedyne zachowane utwory to motety – utwory czterogłosowe nawiązujące do techniki stałej imitacji. W czasie pobytu w Wilnie powstały pieśni religijne z oryginalnymi tekstami polskimi lub z tłumaczonymi tekstami psalmów. Autorami wierszy byli Mikołaj Rej i Andrzej Trzecieski. Dzisiaj znamy siedem z tych pieśni: „Alleluja”, „Chwalcie Pana”, „Nakłoń Panie ku mnie ucho Twoje”, „Kryste dniu naszej światłości”, „Błogosławiony człowiek”, „Modlitwa, gdy dziatki spać idą”, „Pieśń o narodzeniu pańskim”, „Powszechna spowiedź”. Są to kompozycje czterogłosowe, prezentujące dwa typy – z cantus firmus i ozdobnym kontrapunktem (nuta przeciw nucie; jednoczesne snucie kilku linii melodycznych) oraz napisane na zasadzie nota contra notam. W większości tych utworów nie występuje imitacja.
Inni, mniej znani, kompozytorzy polscy, działający w XVI wieku to Sebastian z Felsztyna (1480/90 – po 1543), Jerzy Liban z Legnicy (1464 – 1546), Mikołaj z Krakowa (I polowa XVI wieku), Krzysztof Borek (?- 1574), Cyprian Bazylik (!535 – ok. 1600), Krzysztof Klabon. Warto wspomnieć tu, ze w roku 1543 król Zygmunt ufundował w Krakowie Kapelę Rorantystów Wawelskich, której śpiewacy codziennie rano śpiewali mszę w kaplicy królewskiej.
Widać wyraźnie, że w muzyce epoki Renesansu dominuje tematyka religijna, lecz również znajdziemy utwory o tematyce świeckiej. Spośród najznakomitszych kompozytorów tej tematyki wyróżniali się:
1) Jannequin Clement ( ok. 1485 – 1558) – kompozytor francuski, który od 1549 roku był kantorem w Paryżu, a następnie kompozytorem królewskim. Sławę przyniosły mu programowe chansons, przeważnie czterogłosowe kompozycje wokalne z tekstami epickimi, rzadziej lirycznymi, m. in.: „L’alouette” („Skowronek”), „La chasse” („Polowanie”), „Lec crix de Paris” („Okrzyki Paryża”). Komponował także msze, psalmy i pieśni religijne.
2) Gesualdo da Venosa Carlo (ok. 1560 – 1613)- Włoch, książę Verony, spokrewniony z papieżem Piusem IV. Poprzez małżeństwo związał się z dworem w Ferrarze- silnym ośrodkiem muzycznym. Stamtąd odbywał liczne podróże, m. in. do Wenecji, gdzie zawarł kontrakt wydawniczy z oficyną Gardana. Komponował głównie muzykę wokalną, madrygały, a także muzykę religijną, zawartą w dwóch tomach motetów („Sacrae cantiones”) oraz cyklu 27 responsoriów ( śpiew solowy wykonywany na przemian z chóralnym śpiewem refrenu) na Wielki Tydzień.
3) Luca Marenzio (1553 – 1599) – kompozytor i śpiewak włoski; służył jako kapelmistrz u kardynała Madruzzo w Rzymie oraz jako kompozytor i nadworny muzyk u kardynała Luigi d’Este w latach 1578 – 1586. W 1588 roku wstąpił na służbę u księcia Ferdinanda de Medici we Florencji. Od 1596 roku przebywał na dworze króla polskiego Zygmunta III. W 1598 roku powrócił do Włoch. Był wybitnym przedstawicielem późnorenesansowego madrygału włoskiego, do którego wprowadził bogatą imitację (włącznie z kanonami), chromatykę i dysonanse. Komponował do tekstów najwybitniejszych poetów (m. in. Petrarki). Jest autorem około 75 motetów.
4) Cipriano de Rore (1515 lub 1516 – 1565) – był flamandzkim kompozytorem działającym we Włoszech. Przez ponad 10 lat piastował funkcję Maestro di capella w Ferrarze, a później kapelmistrza w Wenecji. Jest jednym z pierwszych przedstawicieli nurtu manierystycznego; autorem licznych kompozycji chóralnych, mszy, motetów, madrygałów i chansons ( z francuskiego: pieśń).
5) Adrian Willaert ( ok. 1490 – 1562)- kompozytor franko-flamandzki. Studiował w Paryżu, a od 1515 roku działał we Włoszech. W latach 1527 – 1562 pełnił funkcję maestro di capella w bazylice św. Marka w Wenecji. Wybitny przedstawiciel weneckiej szkoły w muzyce, tworzył utwory w stylu polichóralnym i muzykę instrumentalną. Skomponował msze, motety, hymny, madrygały, chansons. Wydał m. in.: „Liber quinque missarum” (1536), “Hymnorum musica secundum ordinem” (1542), “Il primo libro di motetti” (1542), “Musica nova” (1559). Willaert wykorzystał dla swej twórczości architekturę kościoła z organami w przeciwległych absydach. Kompozytor podzielił zespół na dwa, bądź trzy chóry a capella lub z towarzyszeniem instrumentalnym i ustawił je w przeciwnych punktach kościoła. Chóry dialogowały, śpiewały na przemian lub łączyły się, wykorzystując przy tym efekt echa. Na gruncie polichóralności- tak nazwana jest nowa technika wykonawcza- kształtuje się styl koncertujący. Oznacza on pierwotnie motety z towarzyszeniem instrumentalnym. W kościele San Marco rozbrzmiewają bogate barwy polichóralnych, wokalno-instrumentalnych motetów, psalmów, magnifikatów Andrei ( 1490 – 1586) i Giovanniego ( 1557 – 1613) Gabrielich. Lecz twórczość tego drugiego stoi już u progu nowego stulecia i nowego stylu – Baroku.
W świeckiej muzyce renesansowej dominowały chansons, madrygały, frottole (wielogłosowa pieśń pochodzenia włoskiego, wykonywana również z towarzyszeniem instrumentów), i villanelle ( to typ pieśni neapolitańskiej, zwanej także villanesca, o prostej fakturze akordowej i budowie zwrotkowej, w przeciwieństwie do kunsztownego madrygału). Epoka Odrodzenia przyniosła narodziny nowych form w muzyce instrumentalnej. Wyróżniamy trzy podstawowe formy: ricercar, toccata i canzona.
Ricercar dzieli się na dwie odmiany: a) ricercar swobodny- to instrumentalny utwór solowy na lutnię lub organy, bądź zespołowy; b) ricercar imitacyjny- to utwór wykształcony z chóralnego motetu przeimitowanego , w którym stosowane były bogate środki techniki kontrapunktycznej. Gatunek ten stał się podstawą do powstania fugi.
Toccata to gatunek muzyki instrumentalnej przeznaczony na instrumenty klawiszowe. Charakteryzuje się on improwizacyjnym kształtowaniem materiału muzycznego na wzór preludium oraz występowaniem ugrupowań figuracyjnych i pasażowych na przemian z partiami akordowymi.
Canzona to gatunek muzyki chóralnej, z którego rozwinęły się gatunki frottoli i madrygału. Gatunek ten występował także w muzyce instrumentalnej. Powstał z przeniesienia chanson na instrumenty klawiszowe i lutnię, w którym stosowano technikę imitacyjną.
Renesans przyniósł także pierwsze zwiastuny narodzin opery. Jest to gatunek muzyki wokalno-instrumentalnej, oparty na akcji dramatycznej, przeznaczony do wystawiania na scenie. Za pierwszych twórców uchodzą: Cavalieri z muzyką do „Aminta” w 1590 roku, Peri z muzyką do „Dafne” w 1594 lub 1597 roku, „Eurydyka” w 1600 roku Gacciniego oraz Monteverdi z „Orfeusza” w 1607 roku.
Muzyka Renesansu to przede wszystkim rozwój muzyki religijnej i związanych z tą tematyką form z wykorzystaniem chórów i architektury kościołów. Epoka Odrodzenia to rozkwit szkół muzycznych i narodziny kilku nowych , a także rozwinięcie zdolności znanych już, instrumentów.