Renesans - ogólny opis epoki.
Renesans, inaczej odrodzenie- jest to epoka w dziejach kultury europejskiej, trwająca od XV do XVI wieku (we Włoszech już od XIV wieku. Termin odrodzenie został użyty po raz pierwszy przez Vasariego w celu scharakteryzowania tendencji w malarstwie włoskim.
Literatura
Głównym prądem renesansu był humanizm. Wśród dziedzin sztuki uprzywilejowane miejsce wyznaczono sztuce. Ideał człowieka; istoty twórczej, kształtującej siebie i otaczający świat; zdeterminował koncepcję języka; było to świadectwem samodzielnej myśli ludzkiej, oraz literatury; mającej odtwarzać zachowanie i przeżycia człowieka, rzeczywistość oraz naturę. Za idealne realizacje literatury uznano utwory klasyków rzymskich. Sztuka ukształtowała się we Włoszech w latach dwudziestych XV wieku, w innych krajach europejskich rozwijała się od XVI wieku. W architekturze sięgano do wzorów starożytnych; poszukiwano idealnych proporcji i przejrzystych podziałów, ukształtowały się nowe układy przestrzenne budowli oraz nowożytne typy budynków świeckich. Stosowano antyczne porządki architektoniczne i motywy dekoracyjne, rozwijało się budownictwo sakralne. Nastąpił rozkwit urbanistyki. W sztukach przedstawiających prowadzono badania nad perspektywą, proporcjami, mechaniką ruchu i anatomią ciała. Za wydarzenia historyczne istotne dla renesansu, kształtujące nową Europę i zmieniające sposób myślenia ludzi, uznajemy odkrycia geograficzne. Odkrycie nowych ziem, w tym Ameryki, spowodowało rozszerzenie horyzontów ludzkiego myślenia, napływ pieniądza do Europy, a tym samym inny, mniej ascetyczny, a bardziej wystawny tryb życia. Spowodowało także bogacenie się miast, możliwość inwestycji, rozwój architektury i sztuki. Drugim, zresztą będącym konsekwencją także odkryć geograficznych, wydarzeniem istotnym dla tworzenia nowej epoki było powstawanie silnych państw, odejście od uniwersalizmu Europy, wykształcenie się języków narodowych, silnych dynastii postępujących w myśl interesów innych państw. Istotnym wydarzeniem, które szczególnie wpłynęło na literaturę, było wynalezienie druku. Z kolei przyczyną zmian w Kościele była reformacja.
WIBITNI AUTORZY RENESANSU:
Dante Alighieri (1265-1321) "Boska komedia" Obszerny poemat w stu pieśniach i podzielony na trzy części (Piekło, Czyściec, Raj). Dante podróżuje, a jego przewodnikiem jest Wergiliusz, potem przez raj prowadzi go Beatrycze, czyli ziemska, doskonała kobieta uosabiająca piękno, dobroć, miłość, doskonała kobieta. Miłość do niej zbliża Dantego do Boga. W piekle widzi przestępców (również własnych wrogów politycznych), dusze cierpiące za grzechy, najpodlejsze występki, małostkowość, zdradę, fałszerstwo, obłudę, chciwość. Po przez zobrazowanie ludzkich męk chciał przestrzec przed grzeszeniem i ukazać konieczność wyrzeczenia się wojny. W czyśćcu skruszonych pokutników (są tu też jego przyjaciele). W raju są zjawy zażywające wiecznego szczęścia. Wędrówka ta jest o charakterze alegorycznym, ukazuje podniesienie się człowieka z grzechu i upadku po przez poznanie swoich win oraz pokutę ku świętości. Utwór napisany w średniowieczu. Pomysł wędrówki po zaświatach, wymowa moralizatorska utworu są zgodne z programem poezji średniowiecznej. Jednocześnie jednak w utworze przejawia się humanistyczna wiara w człowieka, troska o jego ludzkie potrzeby i prawo do szczęścia. Renesansową tendencją jest też to iż utwór napisany jest po włosku, a nie po łacinie. Obecność liczby 3 i wielokrotność liczby 10 (3 księgi i 100 pieśni) to symbole doskonałości w średniowieczu.
Giovanni Boccaccio (1313 - 1375) "Dekameron" Zbiór stu nowel opowiadanych przez dziesięć dni w grupie siedmiu dam i trzech kawalerów, którzy schronili się na wsi uciekając z miasta przez zarazą. Opowiadają sobie historie znane im z autopsji. Głównym tematem ich historii jest miłość cielesna, zmysłowa i namiętność przedstawiona jako przyjemność i dobro. Nowele Boccaccia ukazują życie we wszystkich jej przejawach, są to humor, ironia, troska, wzruszenie. Jest też erotyzm, zbrodnia, poświęcenie, chciwość, cnota.
Francesco Petrarka (1304 - 1375) "Sonety do Laury" Cykl ten składa się z około 317 utworów napisanych po włosku. Prezentuje tu poezję miłosną - erotyki. Są to jej początki. W sonetach tych stara się on opisać miłość, uczucie doczesne, zajmuje się własnymi uczuciami, analizuje swoją psychikę. Jest szczery i spontaniczny. Opisuje kobietę ziemską, czyli ideał doskonałości i piękna. Zauważa harmonię jej ciała i ducha. Autor dzieł naukowych, poświęconych kulturze starożytnego Rzymu.
Michel Montaigne (1533 - 1592) "Próby" Zbiór luźnych przemyśleń o życiu (charakter autobiograficzny). Był inspirowany przez starożytnych filozofów. Dzieło to stanowi główny dokument literatury renesansowego sceptycyzmu powiązanego z hedonizmem i stoicyzmem. Ma ona charakter antropocentryczny. Występuje tu afirmacja niezależności i swobodnego rozwoju jednostki. Montaigne głosił tolerancję religijną, racjonalizmu i relatywizmu etycznego oraz uznania naturalnego rozumu ludzkiego za instancję rozstrzygającą. Zajmował on postawę laicką.
Francois Rabelais (1494 – 1553) Francuzki pisarz i humanista, a z zawodu lekarz. "Gargantua i Pantagruel" Fantastyczno-satyryczna epopeja. Propagował on swobodny i wszechstronny rozwój człowieka zgodnie z prawami i wymogami natury. W dziele swym zawarł obraz współczesnego mu społeczeństwa, ostro wyszydzając przestarzałe instytucje feudalne. Niezwykłe bogactwo wyobraźni, rubaszny humor przechodzący w groteskę i parodię, realizm i często dosadność opisów, wielka swoboda słowotwórcza stanowią o walorach artystycznych dzieła.
Erazm z Rotterdamu (1469 - 1536) Był to holenderski filolog, filozof, literat, teolog i pedagog. Był też czołowym humanistą renesansu. Piętnował nadużycia duchownych (korupcja, handel relikwiami itp.). Głosił umiłowanie wolności, prostoty i pokoju. Zabiegał o pogłębienie duchowej więzi z Jezusem Chrystusem przez modlitwę i dobre uczynki. Nie przystąpił do reformacji i polemizował z Marcinem Lutrem broniąc wolności woli ludzkiej i wartości uczynków człowieka. Wywarł duży wpływ na umysły swej epoki (również w Polsce). "Korespondencja Erazma z Polakami", "List do króla Zygmunta I", "Podręcznik żołnierza Chrystusowego".
Thomas More (1478-1535)
"Utopia" Angielski mąż stanu i pisarz polityczny. Reprezentował idee społeczno-polityczne i filozofie. Przedstawił obraz państwa idealnego i systemu społecznego. Został oskarżony o zdradę i osadzony w więzieniu gdzie pisał listy. Skazany na śmierć. Wyrok wykonano.
William Shakespeare (1564-1616) Wybitny dramaturg angielski uchodzący za twórcę nowożytnego teatru. Był aktorem, dramaturgiem aż stał się dyrektorem. Gdy się wzbogacił stworzył grupę teatralną "The Globe". Odgrywała ona jego sztuki. Napisał ich około 37. Komedie: "Sen Nocy Letniej", "Wieczór trzech króli", "Jak wam się podoba"
Kroniki: "Juliusz Cezar", "Ryszard III"
Tragedie: "Romeo i Julia", "Hamlet", "Otello", "Król Lear", "Makbet"
W komediach opisywał uroki życia i piękno przyrody. Głosił wiarę w człowieka i jego wartości w zwycięstwo dobra i sprawiedliwości. Podłożem zmiany nastroju w tragediach stała się obserwacja rzeczywistości, która ostudziła wiarę w ludzi, tragiczne zawiłości ludzkiego losu, zwątpienie w możliwość urzeczywistnienia pięknych ideałów. Tak, więc w wielkich tragediach ukazywał dramatyczne ludzkie przeżycia: "Makbet" - żądza władzy, ambicje. "Romeo i Julia" - miłość nieszczęśliwych kochanków "Hamlet" - tragizm życia człowieka o pięknej niepospolitej duszy "Otello" - okrutna siła niszczycielskiej namiętności, jaką jest zazdrość. Cechy dramaturgii Szekspira: mistrzostwo w kreśleniu charakteru człowieka (dramat psychologiczny) i miotających nim sprzecznych uczuć (dramat ludzkich namiętności). nastrój grozy i niesamowitości (sceny wizyjne i fantastyczne). zerwanie z trzema jednościami; rezygnacja z chóru ; sceny zbiorowe; w tle akcji przyroda (zjawiska atmosferyczne potęgujące nastrój); swobodna i umowna inscenizacja; odejście od zasady decorum; język patetyczny pełen ozdób retorycznych, ale również zindywidualizowany. Dostosowany do postaci. Bogactwo mowy potocznej, regionalizmy, przysłowia, celne powiedzenia.
Miguel Cervantes (1547-1616) Hiszpański pisarz, twórca nowożytnej powieści europejskiej. Autor "Don Kichota". Napisał około 20 utworów dramatycznych, wystawianych przez trupy aktorskie. Wydał w jednym tomie 8 komedii wzorowanych na dramaturgii Lopego de Vega i tyleż intermediów (scenki obyczajowe) stanowiącą najwartościowszą część jego dzieł. "Don Kichot" Parodia średniowiecznej powieści rycerskiej. Krytykuje jednocześnie społeczeństwo hiszpańskie. Don Kichot i jego giermek Sancho Pansa to symboliczne postacie o walorach ogólnoludzkich.
RENESANS W POLSCE
Prekursor idei humanizmu w Polsce:
Konrad Niemiec, humanista, znalazł się w Akademii Krakowskiej, założył towarzystwo Humanistyczne, pisał ody, elegie, epigramaty, posługiwał się klasyczną łaciną
Wielcy Polacy i ich wkład w kulturę
Mikołaj Rej;
ojciec polskiej literatury pięknej; pisał dzieła oryginalne, ukazujące obraz życia narodu w renesansie, pierwszy świecki autor, miał oryginalny styl i pisarski język, który przypominał język mówiony; był gawędziarzem ; chciał po przez swoje utwory stworzyć dla szlachty szkołę; mówił jak żyć i postępować realistycznie opisał obyczajowość; wprowadził do literatury chłopa i to wypowiadającego i krytykującego wyższe stany; słynne są jego słowa "Polacy nie gęsi i swój język mają" twórca piszący po polsku, samouk zostawił po sobie duży dorobek, pisał dużo i szybko bez zbytniej pieczołowitości dlatego jego styl określa się jako mało wypracowany.
Jan Kochanowski
Najwybitniejszy twórca renesansowy; dbał o swój styl, formę uprawianych gatunków, artyzm języka i wszechstronną wiedzę; znał łacinę, grekę, hebrajski; studiował epokę starożytną (filozofię i sztukę); znał dzieła Erazma z Rotterdamu i innych mu współczesnych twórców; nawiązywał do antyku min. w gatunkach literackich (pieśni, fraszki, dramat klasyczny, elegie); propagował starożytne filozofie i odwoływał się do twórczości Horacego; podejmował motywy mitologii i literatury greckiej; przetłumaczył psalmy Starego Testamentu (Psałterz Dawidów); uważał, że świat to jedna harmonia; widział wielkie wartości natury i wsi; wielbi człowieka; głosi epikureizm i stoicyzm; wprowadza zupełnie nowe zwyczaje (w "Trenach" opisuje osobę nikomu wcześniej nie znaną)
Nazwy epoki
Renesans Nazwę epoce dał późniejszy włoski malarz, architekt i pisarz, Giorgio Vasari. Nazwa ta miała wyrażać przeciwstawienie nowej epoki czasom średniowiecza. Termin ten oznacza powrót do starożytności, do sztuki i filozofii antycznej oraz odrodzenie człowieka i kultury. Z początku używano tej nazwy w znaczeniu odrodzenia państwa na wzór starorzymski, później dotyczyło to też literatury, filozofii i ideałów antycznych. Później znaczyło to również odnowę i rozwój ludzkości. Odrodzenie Z włoskiego renessaince. Odrodzenie literatury antycznej ludzkości (renovatio hominis), przeszłości, odnowienie, podnoszenie się jej na wyższy poziom, odnowienie starożytności (renovatio antiquitais), odrodzenie przeszłości, dawnej wiedzy, kultury i sztuki antyku, programowo zapoczątkowane w XIV w.
"Złoty wiek kultury polskiej" - Nazwa polskiego renesansu.
Podobnie jak złoty wiek starożytności, odrodzenie polskie obfitowało w świetne wydarzenia w dziedzinie kultury i sztuki (architektura, malarstwo, muzyka, literatura). Podstawowe prądy umysłowe i religijne
Humanizm
Prąd światopoglądowy rozwijający tradycje antycznej wiedzy o człowieku jako o jednostce (psychika i wrażliwość). Dążył do rozwoju osobowości uznając wartość jego rozumu. Humaniści głosili potrzebę poznania i kształtowania indywidualnej, silnej jednostki ludzkiej. W myśl humanizmu człowiek jest wielce wartościowy, liczy się jego talent, liczy się każde odrębne istnienie. Poznawano przyrodę, piękno, patriotyzm. Był to antropocentryzm. Usytuowanie człowieka w centrum świata. Hasłem humanistów stało się zdanie Terencjusza: "Człowiekiem jestem i nic co ludzkie nie jest mi obce"
Reformacja
Oderwała ok. 1/3 Europy od kościoła katolickiego. Przyczyniła się ona do rozwoju tolerancji religijnej, rozkwitu kultur, języków i literatur narodowych. Sprzyjała kształtowaniu się stosunków wczesnokapitalistycznych i republikańskich teorii pochodzenia władzy. Za formalny jej początek uznaję się ogłoszenie 95-u tez Marcina Lutra. Powstały nowe prądy religijne. Reformacja była powodem wybuchu długoletnich wojen religijnych np. wojnę chłopską rozpętano w 1525 roku poprzez nietolerancję religijną. W roku 1529 - protest mniejszości luterańskiej w Spirze na sejmie. Rozbiły one wspólnotę wyznaniową Europy. Luteranizm (Niemcy, Skandynawia, Francja, Czechy, Węgry, Polska) Twórcą był Marcin Luter. Istotne jest podejście wyznawców do Biblii. Głosili bowiem, że można ją interpretować indywidualnie, że należy tłumaczyć je na języki narodowe, że Kościół nie jest jedynym autorytetem rozumiejącym Biblię. Kościół na ziemi nie może dawać udzielenia rozgrzeszenia, czyli uwolnienia ludzi od mąk czyśćcowych czy piekielnych. Kalwinizm(Francja, Szwajcaria, Niderlandy)Twórcą był Jan Kalwin. Kalwiniści głosili teorię predestynacji, czyli wierzyli w przeznaczenie, w to, że każdy człowiek ma swój los zapisany w gwiazdach. Przeznaczone jest mu niebo lub piekło, a życie to realizacja ustalonego scenariusza. Propagowali ideał pracy i gromadzenie dóbr. Posiadanie to zasługa, a bezczynność to grzech.
Anglikanizm.
Nurt powstały w Anglii. Ruch ten powstał z natury politycznej i prywatnej. Henryk VIII chciał poślubić Annę Boleyn, a kościół katolicki zabraniał mu (odmowa rozwodu). Dlatego król Anglii sam mianował siebie zwierzchnikiem kościoła anglikańskiego i poślubił ukochaną, którą i tak skazał na ścięcie.
Arianie - Znani też jako bracia polscy.
Nurt ten rozwinął się w Polsce i był nurtem radykalnym, bo głosił, oprócz założeń religijnych, również hasła społeczne. Arianie potępiali poddaństwo chłopów, głosili potrzebę wyrzeczenia się majątku. W połowie XVII zostali wygnani. Kanon zasad poetyckich (cechy odrodzenia); wyzwolenie się z ciemnoty; interesowanie się jednostką ludzką (jako wartość, godne zainteresowania). powrót do wzorców kultury (sztuki obyczajów) antycznej - utwory Platona, Horacego itp., a także do starożytnych form poetyckich afirmacja życia
Podstawowe cechy kultury renesansu
Epoka ta narodziła się we Włoszech w XIV wieku. Bogate mieszczaństwo przejmowało władzę w republikach włoskich. Wielkie rody skupiały w swoich pałacach uczonych, artystów i poetów. Ośrodkiem zainteresowania się uczonych i twórców stał się człowiek i jego doczesne sprawy. Chciano zjednoczyć kraj i przywrócić Italii rolę dawnego imperium Rzymskiego. Ponownie odkryto piękno starożytnej sztuki. Na rozwój renesansu, jako epoki w dziejach kultury europejskiej, złożyło się wiele czynników historycznych. Do głównych należy kryzys papiestwa i rozwój reformacji, rozbicie jedności cesarsko-papieskiej Europy oraz powstawanie, po okresie rozbicia feudalnego, zjednoczonych państw (m.in. Hiszpania, Francja, Szwajcaria, Polska).