Pozytywizm - charakterystyka epoki
Pozytywizm - ideologia, praktyka, literatura.
1) Pozytywizm (od łac. positivos - oparty uzasadniony) potężny prąd kulturowy, który rozwinął się w II poł. XIX w. najpierw w Anglii i we Francji, a później w innych krajach europejskich.
2) Najwybitniejsi propagatorzy pozytywizmu na świecie: August Comte [kąt] - autor dzieła „Wykład filozofii pozytywnej”, w którym przedstawił zasadę pozytywnego myślenia, Herbert Spencer, John Stuart Mill, Hipolit Taine [ten], Henryk Tomasz Buckle [bakl].
3) Podstawowe zasady pozytywistycznej ideologii i światopoglądu:
a) scjentyzm (łac. scientia - wiedz_ - rezygnacja z metafizyki czyli kalkulacji myślowych oderwanych od rzeczywistości na rzecz wiedzy zdobywanej drogą nauki;
b) ewolucjonizm (łac. ewolutio - rozwinięcie) - stopniowe przekształcanie się wszelkich form życia w coraz wyższe i doskonalsze;
c) utylitaryzm (łac. utilitas - pożytek) - propagujący przekonanie, że każdy człowiek powinien pracować w dostępnym mu zakresie i według swoich możliwości na korzyść społeczeństwa.
4) Spopularyzowanie tych podstawowych założeń pozytywistycznego światopoglądu na ziemiach polskich po odpowiednim przystosowaniu ich do warunków zaistniałych po klęsce powstania styczniowego.
5) Lata 1864 - 1890 jako czas trwania i rozwoju literatury realizmu i naturalizmu.
6) Podłoże rozwoju literatury pozytywistycznej na ziemiach polskich:
a) klęska powstania styczniowego, którą wielu Polaków utożsamiało z fiaskiem nadziei na odzyskanie niepodległości;
b) niezwykle uciążliwe dla Polaków represje popowstaniowe - zsyłanie uczestników tego zrywu na Sybir, konfiskata ich majątków, nasilenie akcji rusyfikacji i germanizacji;
c) drastyczne ograniczenie swobód politycznych szczególnie pod zaborem rosyjskim i pruskim (nazwanie ziem wchodzących w skład dawnego Królestwa Polskiego Krajem Nadwiślańskim, przymusowe wprowadzenie do szkół i urzędów jęz. Rosyjskiego); zdecydowanie więcej swobód miała Galicja pozostająca pod zaborem austryjackim, w którym istniała jednakże przysłowiowa nędza galicyjska;
d) wiążący się z taką sytuacją wzrost popularności przeświadczenia, że zrywy niepodległościowe są zbędnym przelewem krwi, wobec tego w sytuacji jaka się wytworzyła Polacy winni skoncentrować uwagę na staraniach prowadzących do podniesienia poziomu gospodarczego kraju.
7) Opracowanie teoretycznych założeń polskiego pozytywizmu (poz. Warszawski) przez grupę młodych studentów Szkoły Głównej skupionych wokół warszawskiego czasopisma „Przegląd Tygodniowy”, którego naczelnym redaktorem był Adam Wiślicki (w tym też czasopiśmie Aleksander Świętochowski opublikował artykuł „My i wy”, w którym określił główne założenia programu „Młodych” czyli zwolenników pozytywizmu oraz ich stosunek do „Starych” obrońców przebrzmiałych już haseł).
8) Podstawowe hasła ideologii polskiego pozytywizmu:
a) praca u podstaw - realizacja tych haseł sprowadzała się do pracy dla ludzi i nad ludem uważanym za podstawę społeczeństwa (mieli nią kierować, a także wykonywać dziedzice i duchowni, którzy żyli najbliżej tego ludu i w związku z tym najlepiej go znali);
b) praca organiczna - hasła nawiązujące do założeń utylitaryzmu; jego zwolennicy traktowali społeczeństwo jako organizm biologiczny, którego elementy składowe , a więc poszczególne warstwy miały ze sobą współpracować tworząc korzystne dla wszystkich dzieło postępu;
c) kult pracy, nauki i oświaty wynikający z przekonania o konieczności mających doprowadzić do materialnego wzbogacenia kraju i podniesienia ogólnego poziomu wiedzy jego obywateli reprezentujących wszystkie warstwy społeczne;
d) emancypacja kobiet czyli żądanie dla nich prawa do podejmowania pracy zarobkowej i samodzielnego decydowania o własnym losie (popularność tego hasła wiązała się z sytuacją po powstaniu styczniowym, wielu mężczyzn zabito bądź wywieziono na Sybir, kobiety musiały decydować o losie rodziny i zapewniać im warunki egzystencji);
e) asymilacja Żydów czyli nawoływanie do zaangażowania ich w pracę o podniesienie poziomu gospodarczego kraju oraz aktywne uczestnictwo w życiu społecznym.
9) Realizm i naturalizm jako kierunki literackie bardzo popularne w II poł. XIX w. (dzieła powstałe w tym okresie nazywamy literaturą realizmu i naturalizmu)
10) Podstawowe założenia i znamienne cechy realizmu, którego pierwszym propagatorem był Honoriusz Balzak:
a) zgodność przedstawionych w literaturze obrazów z rzeczywistością;
b) prezentacja typowych dla epoki problemów ekonomiczno-społecznych
c) wynikająca z niej typowość postaci i sytuacji.
11) Cechy naturalizmu, którego twórcą był Emil Zola autor „Germinal”, „Teresa Raquin” [rakę] oraz 20-tomowego cyklu powieści „Dzieje rodziny Rougon Macquartów” [rugę makarów]:
a) niezwykle szczegółowe, fotograficzne i wierne odtwarzanie obrazów rzeczywistości (szczegółowość ta prowadziła do pomijania ważnych problemów ekonomiczno-społecznych);
b) propagowanie powrotu do natury, uwypuklenie podobieństw między światem ludzkim i zwierzęcym; c) wynikające z podkreślenia tych podobieństw, eksponowanie bezwzględnej walki o byt, w której zwyciężają silniejsi.
12) Popularyzowanie założeń naturalizmu w polskiej literaturze przez Antoniego Sygietyńskiego, współpracującego z czasopismem „Wędrowiec” (z czasopismem współdziałał znany krytyk literacki Stanisław Witkiewicz).
13) Najwybitniejsi przedstawiciele literatury realizmu w krajach europejskich:
a) we Francji: H. Balzak, Gustaw Flauber [flober] autor „Pani Bovery” oraz powieści historycznej „Salambo”, Henryk Beyle Stendhal „Czerwone i czarne”, „Pustelnica Parmeńska”, Guy de Moupassant [guj de mopasaii] autor wielu nowel z życia drobnych urzędników prowansalskich i chłopów;
b) w Anglii - Thackeray [tekrej] „Targowisko próżności”, Karol Dickens: „Klub Pickwicka”, „Dawid Copperfild”, „Opowieść wigilijna”; c) w Rosji: Fiodor Dostojewski („Biesy”, „Bracia Karamazow”, „Idiota”, „Zbrodnia i kara”), Aleksy Tołstoj („Zmartwychwstanie”, „Droga przez mękę”), Lew Tołstoj („Anna Karenina”, „Wojna i pokój”), Iwan Turgieniew („Zapiski myśliwego”, „Szlacheckie gniazdo”), Antoni Czechow - autor dramatów („Wiśniowy sad”, „Wujaszek Wania”, „Trzy siostry”) i opowiadań z życia rosyjskich urzędników i chłopów („Sala nr 6”, „Kapral Priszbiejew”, „W parowie”).