Grecja

Położenie Grecji

Grecja położona jest w południowej Europie – Bałkany na półwyspie Peloponez. Grecja oblewana jest przez morza z trzech stron: z wschodu Morze Egejskie, z zachodu Morze Jońskie i z południa Morze Śródziemne.

Warunki naturalne

- Ciepły i suchy klimat.
- Tereny górzyste.
- Dobry dostęp do morza.
- Dobrze rozwinięta linia brzegorz.
- Mało ziem uprawnych.

Zajęcia Hellenów

- rybołówstwo
- pasterstwo
- uprawa drzew oliwnych, winorośli, warzyw, owoców i zboża
- rzemiosło
- handel

Religia Starożytnej Grecji

Zeus – bóg bogów i królów – gromowładny
Zeus, Dzes (mitologia grecka), najwyższy bóg grecki, wywodzący się od indoeuropejskiego bóstwa o imieniu Diausz Pitar, ojciec bogów i ludzi, bóg wszelkich zjawisk atmosferycznych. Pierwotnie opiekun rodziny, stojący na straży ogniska domowego i domu. Stróż praw gości i szukających azylu (Zeus Ksenios). Z czasem stał się patronem królów i państwa. Gwarantował (wg Hezjoda) wolność polityczną i sprawiedliwość (poręczyciel przysiąg i umów między ludźmi oraz między narodami).
Syn Kronosa i Rei, brat Posejdona, Hadesa, Hestii, Demeter i Hery (także jej mąż). Wychowany w tajemnicy przed ojcem, który połykał swoje potomstwo, na górze Ida (lub Dikte) na Krecie pod opieką kozy Amaltei i kuretów. Pokonał ojca i tytanów, następnie gigantów i Tyfona. Podzielił się z braćmi władzą nad światem (zachowując zwierzchnictwo nad nimi). Siedzibą Zeusa została góra Olimp. Posiadał liczne potomstwo (m.in.: Atena, Apollo,Artemida, Mojry, Charyty, Muzy, Ares, Dionizos, Herakles, Persefona, Afrodyta i Hefajstos) ze związków z boginiami, nimfami i ziemiankami.
W czasach hellenistycznych (323-30 p.n.e.) wszystkie główne bóstwa niegreckie identyfikowano z Zeusem. Do mitów dotyczących Zeusa nawiązuje literatura i sztuka zarówno starożytna, jak i nowożytna. Najsłynniejszym starożytnym wyobrażeniem Zeusa był posąg Zeusa Olimpijskiego. Do najważniejszych miejsc kultu Zeusa należałyDodona i Olimpia. Jego atrybutem był piorun, świętym drzewem – dąb, świętym zwierzęciem – orzeł. W starożytnym Rzymie został utożsamiony z Jowiszem.

Posejdon – bóg mórz i oceanów – trójźąb
Posejdon (mitologia grecka), jeden z najstarszych bogów greckich, pierwotnie prawdopodobnie bóstwo wód śródlądowych, które było też odpowiedzialne za trzęsienia ziemi. Największy kult odbierał na Peloponezie. Po zajęciu przez Greków wysp na Morzu Egejskim Posejdon stał się władcą mórz, opiekunem żeglarzy i rybaków.
Uzbrojony w trójząb (atrybut władzy) burzył morze, kruszył skały, ale i uśmierzał nawałnice (stąd epitety: Enosichton, Ennosgajos – „wstrząsający ziemię”, Gajochos – „dzierżący ziemię”). Był synem Kronosa i Rei, bratem Zeusa i Hadesa (z nimi dzielił władzę nad światem). Posejdon znany był z wielu związków z śmiertelnymi i nieśmiertelnymi, z których pochodziły olbrzymy (Polifem, Anteusz, Skiron).
Był ojcem cudownych rumaków: Arejona (z Demeter) i Pegaza (z Meduzą). W kulcie Posejdona często występowały też konie (ofiary, zawody konne). Posejdonowi poświęcone były: delfin, wół i sosna.W sztuce Posejdon przedstawiany jest jako dojrzały mąż, podobny do Zeusa, często jadący na rydwanie zaprzężonym w morskie bóstwa (posąg Posejdona z Aten z VI w. P.n.e. Grupa z zachodniego przyczółka Partenonu – Spór Posejdona z Ateną – V w p.n.e. Brązowy posąg wyłowiony z morza w okolicy Artemizjum z V w. P.n.e. – wg. Niektórych źródeł jest to posąg Zeusa, Rzymskie mozaiki). W sztuce nowożytnej Posejdon był częstym tematem w malarstwie i rzeźbie (fontanny barokowe).

Hades – bóg świata podziemnego
2) w mitologii greckiej, bóg świata zmarłych. Syn Kronosa i Rei, brat Zeusa, Posejdona, Hery i Demeter, mążPersefony córki Demeter, którą porwał od matki na wozie zaprzężonym w czarne rumaki i uprowadził w świat podziemny. Hermes odszukał ją, a Zeus nakazał uwolnienie. Rzymianie utożsamiali go z Plutonem.
Przedstawiano go jako brodatego mężczyznę w średnim wieku, z rogiem obfitości w dłoni. Poświęcono mu cyprysy (roślinnych strażników grobów) i narcyze, składano ofiary z czarnych owiec.
2) podziemne państwo zmarłych. Otoczone rzeką Styks, przecięte rzekami: Acheront (rzeka boleści, otoczona błotami i grzęzawiskami), Lete (rzeka zapomnienia), Kokystos (rzeka lamentu) i Flegeton. Przed wejściem do Hadesu roztacza się smutna równina, porosła z rzadka wierzbami i topolami okrytymi czarną korą.
Dusza chcąca się dostać do Hadesu musi przepłynąć wszystkie rzeki lub prosić Charona o przewiezienie. Naprzeciw nich w Hadesie wychodzi Kerberos (Cerber), potworne psisko o trzech paszczach. Pod zamkiem Hadesa znajduje się Tartar. Przed zamkiem straż trzymają Erynie.

Hera – żona Zeusa, opiekunka małżeństw
Hera, w mitologii greckiej, bóstwo przedhelleńskie, jej imię oznacza „pani”. Jako bóstwo olimpijskie – córkaKronosa i Rei, siostra i małżonka Zeusa (ich święte gody czczono uroczyście na wiosnę) razem z mężem sprawowała władzę nad ludźmi i niebem.
Czczona jako opiekunka małżeństwa i patronka położnic. Ze związku z Zeusem pochodzą dzieci: Ares, Hefajstos, Ejlejtyja i Hebe.

Hestia – bogini obniska domowego
Hestia, w mitologii greckiej, bogini ogniska domowego, czczona pierwotnie jako bóstwo bezpostaciowe. Od czasów Hezjoda uważano ją za pierworodną córkę Kronosa i Rei, jedno z 12 głównych bóstw olimpijskich.
Była pierwsza wzywana na świadka przysiąg i jej pierwszej składano ofiary w prytanejonie, budynku rady miasta, gdzie palił się święty ogień, jej poświęcony. Wspólne dla całej Grecji ognisko Hestii płonęło w Delfach. W Rzymie odpowiednikiem Hestii była Westa.

Afrodyta – bogini miłości i piękności
Afrodyta (mitologia grecka), bogini miłości i piękna, początkowo również płodności, opiekunka małżeństw, a także portów i żeglarzy. Jedno z głównych bóstw greckich, pochodzenia wschodniego (Asztarte). Według Homera córkaZeusa i Dione, wgedług Hezjoda zrodzona u brzegów Cypru z piany morskiej (greckie afrós), zroszonej krwią okaleczonego 852.htmlUranosa. Żona Hefajstosa. Matka m.in. Erosa (ze związku z Aresem), Hermafrodyty (zHermesem), Eneasza(z Anchizesem).
Do jej atrybutów należały m.in.: róża, mirt, zając, łabędź i gołąb. Główne ośrodki kultu: Cypr (Pafos, Amathus), wyspa Kytera, góra Eryks na Sycylii, Korynt, Ateny. Na jej cześć obchodzono Afrodyzje. W mitologii rzymskiej utożsamiona z Wenus. Najpiękniejsze wyobrażenia Afrodyty w sztuce starożytnej: Afrodyta z Knidos Praksytelesa, Afrodyta w ogrodachAlkamenesa, Wenus Medycejska, Wenus Watykańska, Wenus Kapitolińska, Wenus z Milo. Również temat nowożytnego malarstwa (S. Botticelli, Tycjan, Giorgione, Tintoretto, P.P. Rubens, N. Poussin, D. Velzquez), rzeźby (A. Canova) i muzyki (C. Orff).

Hefajstos – bóg ognia i kowali
Hefajstos, w mitologii greckiej, bóg ognia i kowali. Syn Zeusa i Hery, utożsamiany z rzymskim Wulkanem. Małżonek Afrodyty. Urodził się tak brzydki, że Zeus strącił go z Olimpu na wyspę Lemnos. Upadek z takiej wysokości spowodował, że Hefajstos kulał. Hefajstosa wychowywały Tetyda i Eurynome.
Nauczył się sztuki kowalskiej i złotnictwa, które to umiejętności przekazywał ludziom. Z powodu swojego kunsztu został ponownie zaproszony na Olimp. W swojej kuźni pracował wraz z Cyklopami i sporządzał pioruny dla Zeusa.
Jego kult rozwinął się w okręgach, gdzie były czynne wulkany (Lemnos, Sycylia – Etna). Najważniejsze uroczystości poświęcone Hefajstosa to ateńskie Chalkeje, święto kowali obchodzone w październiku, oraz Lampadoforie, kiedy urządzano bieg z pochodniami.
Hefajstosa przedstawiano w sztuce jako brodatego mężczyznę w tunice rzemieślników z młotem lub obcęgami w dłoniach.

Atena – bogini mądrości i sztuki walki
Atena, Pallas Atena, Pallada (mitologia grecka), dziewicza bogini mądrości i wojny sprawiedliwej (inaczej niż Ares), sztuki, nauki oraz rzemiosł (Atena Ergane, czyli Robotnica). Córka Zeusa, z którego głowy wyskoczyła w pełnej zbroi (dlatego była mu równa mądrością, mogła nosić egidę i miała władzę nad piorunami). Patronka Aten, dzięki zwycięstwu w sporze z Posejdonem: dała Ateńczykom drzewo oliwne, uznane za cenniejsze od źródła słonej wody, ofiarowanego przez rywala.
Opiekunka herosów (m.in. Odyseusza, Jazona, Perseusza, Heraklesa), także Achajów w czasie wojny trojańskiej. Uważana za wynalazczynię fletu, pługa, wozu bojowego, tkactwa. Jej atrybutami były: drzewo oliwne, sowa (stąd przydomek Sowiooka), wąż, wrzeciono, egida. Ku czci Ateny obchodzono wiele świąt, szczególnie uroczyściePanatenaje. W Rzymie utożsamiono ją z Minerwą.
Autorami najsłynniejszych wyobrażeń Ateny są starożytni rzeźbiarze: Myron (Atena z Marsjaszem) i Fidiasz (Atena Partenos). W sztuce nowożytnej rzeźbił ją np. B. Cellini, malowali m.in.: P.P. Rubens, Rembrandt S. Botticelli, J.L. David.

Apollo – bóg światła
Apollo, Apollon (mitologia grecka), bóg światła słonecznego, nagłej śmierci, wróżb, obrzędów oczyszczających i pokuty, nazywany zbawcą (Soter). Opiekun poezji, muzyki i nauki, przewodnik Muz. Syn Zeusa i Latony (Leto), brat bliźniak Artemidy. Jego atrybutami były łuk i lira. Poświęcono mu m.in.: łabędzia, kruka, wilka, delfina, laur, bluszcz, oliwkę, palmę. Chronił przed złem i chorobami, strzegł trzód i pól uprawnych. Gł. Ośrodkiem kultu Apolla stały się od VII w. P.n.e. Delfy (opanował wyrocznię zabijając smoka Pytona), ponadto czczono go m.in. na wyspieDelos (miejsce jego urodzenia) i w Didymie koło Miletu.
Dzięki koloniom greckim w Italii znany był i czczony także w Rzymie (zwł. W czasach Oktawiana Augusta). Apolla często przedstawiano w sztuce starożytnej, znane są np. kopie rzymskie: Apollo Belwederski wg Leocharesa, Apollo Musagetes wg Skopasa, Apollo Sauroktonos wg Praksytelesa. Z mitów związanych z Apollem korzystała też sztuka nowożytna (m.in. P. Veronese, G. Bernini, B. Thorvaldsen, E. Delacroix, A. Rodin) oraz muzyka (np. W.A. Mozart i I.F. Strawiński).

Hermes – opiekun kupców
Hermes, w mitologii greckiej, arkadyjski bóg dróg, podróżnych, kupców i złodziei. Pierwotnie czczony w usypiskach kamieni i słupach kamiennych (herma) wyznaczających szlaki komunikacyjne. Był również bóstwem płodności i opiekunem pasterzy i ich stad. Należał do 12 bogów olimpijskich.
Demeter – bogini urodzajów
Demeter, w mitologii greckiej córka Kronosa i Rei. Bóstwo ziemi uprawnej, głównie zbóż. Matka Persefony porwanej przez Hadesa.
Poszukiwała swojej córki przemierzając cały świat. Gdy dowiedziała się, kto jest sprawcą porwania, odmówiła pełnienia swoich boskich obowiązków na ziemi i spowodowała całkowite zaburzenie porządku świata. Niestety, zwrócenie córki okazało się niemożliwe, ponieważ zjadła ona ziarno granatu, co spowodowało uwiązanie jej na wzgórzu Tartar.
Zgodnie z wyrokiem Zeusa Persefona spędzała dwie trzecie roku wstępując na niebo z matką, a trzecią część roku w podziemiu (stąd pory roku).

Dionizos – bóg wina i płodności
Dionizos, w mitologii greckiej bóg wina i płodnych sił natury. Zwany w mitologii rzymskiej Bachusem. Syn Zeusa iSemele. Ku jego czci odbywane były burzliwe procesje, na których występowały maski obrazujące bóstwa ziemi i płodności. Z procesji tych zrodziła się: komedia, tragedia i dramat satyrowy. Dionizos nosił przydomek Dzagreus.

Prometeusz – heros
Prometeusz, Prometheus, w mitologii greckiej, tytan, którego imię znaczyło „przemyślny”. Syn Japetosa i Okeanidy Klimene. Brat Atlasa i Epimeteusza. Ojciec Deukaliona. Próbował przechytrzyć Zeusa, gdy ustalano, które części ofiary należą się bogom. Zeus przejrzał podstęp i za karę odebrał ludziom ogień, a Prometeusz wykradł go i zwrócił im. Wówczas Zeus w odwecie wysłał na ziemię Pandorę, a Prometeusza skazał na wieczne męki: przykutemu do skał Kaukazu Prometeuszowi sęp wyjadał ciągle odrastającą wątrobę.
Prometeusz jest symbolem dobroczyńcy ludzkości. Uznany za wynalazcę rzemiosł i ojca postępu. Wg Ajschylosa (Prometeusz skowany) Prometeusz został uwolniony przez Heraklesa za zgodą Zeusa w zamian za wyjawienie ojcu bogów tajemnicy Tetydy. Wg późniejszej wersji mitu Prometeusz był uważany za stwórcę człowieka. Wyidealizowana postać Prometeusza stała się w XIX w. Symbolem prometeizmu, wyrazem buntu przeciw potęgom krępującym rozwój wolności ducha jednostek, symbolem cierpienia dla idei.


Igrzyska Sportowe

Igrzyska greckie, w starożytnej Grecji zawody („agony”), łączące w sobie zmagania sportowe, muzyczne i teatralne. Wiązały się z uroczystościami odbywającymi się w sanktuariach. Prawdopodobnie wytworzyły się z uroczystości pogrzebowych znanych w okresie mykeńskim (opis w Iliadzie Homera). Zarówno w Grecji kontynentalnej, jak i w koloniach istniało wiele igrzysk, mających charakter bądź to lokalny, bądź panhelleński (igrzyska w Olimpii, w Delfach – igrzyska pytyjskie, w Nemei w Argolidzie Peloponeskiej – nemejskie, na Istmie Korynckim – istmijskie).

Igrzyska starożytne Igrzyska współczesne
- W olimpiadzie mogli startować tylko Grecy.
- Kobietom nie wolno było, ani startować, ani oglądać zawodów.
- Rywalizacja chłopców.
- Mało dyscyplin sportowych.
- Zawodnicy uczęszczali w olimpiadzie nadzy.
- Zwycięzcy otrzymywali z rąk sędziów wieńce z gałązek drzewa oliwnego, które ścinał chłopiec.
- W czasie zawodów rywalizowali ze sobą muzycy, poeci i mówcy.
- Igrzyska trwały 5 dni. - W olimpiadzie mogą startować sportowcy z różnych krajów.
- Kobiety mogą brać udział w zawodach i oglądać je.
- Na dzisiejszej olimpiadzie nie rywalizują ze sobą chłopcy.
- Dużo więcej dyscyplin sportowych w tamtych czasach.
- Zawodnicy uczęszczają w olimpiadzie w ładnych, firmowych strojach.
- Zwycięzcy otrzymują z rąk sędziów medale.
- W czasie zawodów rywalizują ze sobą tylko sportowcy.
- Igrzyska trwają kilka tygodni.

Teatr ateński

Grecji starożytnej teatr, powstał z uroczystości religijnych ku czci Dionizosa. W VI w. p.n.e. chór uczestniczący w obrzędach wyłonił z siebie koryfeusza, przewodnika chóru. Następnie pojawili się aktorzy (pierwszego aktora wprowadził Tespis).
W tym czasie ukształtowała się forma literacka zwana dramatem i powstały budowle zwane teatrem. Widowiska traciły stopniowo charakter kultowy, zachowały jednak cechy uroczystości powszechnych. W ciągu wieków teatr ulegał przeobrażeniom od teatru objazdowego (VI w. p.n.e.), przez klasyczny teatr z V w. p.n.e., teatr hellenistyczny (od IV w. p.n.e. na obszarach zhellenizowanych) po teatr grecko-rzymski.
Pierwotny grecki teatr składał się z kolistej przestrzeni (orchestra) z ołtarzem, leżący niedaleko świątyni, na stoku wzgórza sytuowano widownię (theatron). Z pojawieniem się aktora w widowisku powstał mały budynek sceniczny (skene), wkrótce nieodzowne tło dla przedstawienia.
W V w. p.n.e. teatr grecki posiadał już okazałą skene (długa budowla ze ścianą frontową), do której przylegały dwa skrzydła boczne (paraskenia) i pomost (proskenion), gdzie występowali aktorzy. Orchestra (miejsce dla chóru) uległa zmniejszeniu. W ówczesnym teatrze używano maszynerii, umożliwiającej m.in. podnoszenie i opuszczanie bóstw oraz malowanych dekoracji (pinakes).
Widowiska teatru klasycznego (VI - V w. p.n.e.) odbywały się dwa razy do roku w okresie świąt i były połączone z konkursem dramatycznym. Organizacją spektakli zajmowało się 3 choregów (choregia), a autor dramatu przygotowywał swój dramat do wystawienia, a nawet grał główną rolę. 5 sędziów typowało zwycięzcę.
Ajschylos wprowadził drugiego aktora, Sofokles trzeciego. Aktorzy ubierali na scenę szaty o symbolicznym (dla widza zrozumiałym) kolorze i kroju, na twarze zakładali maski (komiczne lub tragiczne), informujące widza o charakterze i wieku postaci, na głowy peruki. Aby ich można było lepiej widzieć, wkładali na nogi podwyższające obuwie (koturny). Recytacja była zbliżona do śpiewu.
Prócz klasycznego dramatu istniały w Grecji widowiska przedstawiane przez zespoły wędrowne o charakterze farsowym (mim). Teatr grecki stworzył konwencje i formy kontynuowane przez teatr europejski do chwili obecnej.


Wojny perskie
Maraton – 490r. p.n.e. – Miltiades(strateg ateński) – zwycięstwo Ateńczyków
Maraton, najdłuższa olimpijska lekkoatletyczna konkurencja biegowa (42195 m). Dyscyplina ta wywodzi się od nazwy miejscowości w starożytnej Grecji znajdującej się na północno-wschodnim wybrzeżu Attyki, w której w 490 p.n.e. Ateńczycy pod wodzą Miltiadesa wraz z oddziałem Platejczyków pokonali Persów. Wg legendy wysłany z wieścią o zwycięstwie posłaniec przebiegł ok. 42 km i w Atenach po przekazaniu wieści padł martwy.

Miltiades (ok. 550-489 p.n.e.), wódz ateński z arystokratycznej rodziny Filaidów. Z ramienia ateńskich Pizystratów sprawował władzę na Chersonezie Trackim (od ok. 516 p.n.e.). Uzależniony od Persów (udział w wyprawie króla perskiego Dariusza I Hystaspesa przeciw Scytom - 512 p.n.e.). Ok. 500 p.n.e. zdobył dla Aten Lemnos.
Brał udział w powstaniu jońskim, po upadku którego wrócił do Aten. W czasie wyprawy Persów na Grecję (490 p.n.e.) przeforsował zwycięski plan bitwy pod Maratonem. Wyprawił się przeciw wyspie Paros, lecz poniósł klęskę (489 p.n.e.) i musiał zapłacić grzywnę. Zmarł z ran na Paros. Dług spłacił jego syn Kimon. W 1953 znaleziono wOlimpii hełm Miltiadesa (wotum dla Zeusa).


Termopile – 480r. p.n.e. – Leonidas – klęska Greków
Termopile, Thermopylai, Thermopile (z greckiego "ciepłe wrota"), wąski, nizinny pas lądu (ok. 40-50 m) na wschodnim wybrzeżu Grecji, oddzielający pasmo gór Iti (wysokość ponad 2000 m n.p.m.) od zatoki Maliakos.
W starożytności jedyne dostępne przejście z Grecji Północnej do Grecji Środkowej. Obecnie linia brzegowa przesunięta o przeszło 4 km, powstała szeroka równina z gorącymi źródłami. Miejsce bitew starożytnych (352 p.n.e. Filip II Macedoński pokonany przez koalicję Aten, Fokidy, Sparty i Achai, 346 p.n.e. Filip II Macedoński zwyciężył wojska Aten, Sparty i Fokidy, 323 p.n.e. Leostenes pokonał Antypatra - początek wojny lamijskiej, 191 p.n.e. rozgromienie Antiocha III Wielkiego przez wojska Manliusza Acyliusza Glabrio).
Najsłynniejsza bitwa rozegrała się między Grekami a Persami (480 p.n.e.), kiedy król Sparty Leonidas wraz z 300 Spartanami bronił przejścia do Grecji wielotysięcznej armii perskiej króla Kserksesa. Na skutek zdrady Efialtesa bohaterscy obrońcy zginęli w starciu z przeważającymi siłami wroga. Dziś w miejscu bitwy stoi pomnik Leonidasa i poległych Spartan, a ponad współczesną drogą znajduje się tablica ze słynnym napisem autorstwa Simonidesa (z ok. 480 p.n.e.): Przechodniu, powiedz Sparcie, że spoczywamy tu, posłuszni jej prawom.

Leonidas (?-480 p.n.e.), król Sparty w latach 491-480 p.n.e. Obrońca Termopil, kiedy to na czele oddziału spartiatów (300) i ok. 700 żołnierzy państw sprzymierzonych odpierał przez 2 dni ataki wojsk króla perskiegoKserksesa I. Gdy zdrajca Efialtes doprowadził Persów na tyły wojsk greckich, Leonidas odesłał oddziały sprzymierzeńców i sam z garstką pozostałych spartiatów bronił do końca przejścia.
Jego poświęcenie dało czas Grekom na przygotowanie obrony kraju. Uważany za symbol nieugiętego męstwa w beznadziejnej sytuacji.


Salamina – 480r. p.n.e. – Temistokles – zwycięstwo Greków
Salamina, Salamis, wyspa grecka na Morzu Śródziemnym (Zatoka Sarońska). W starożytności prawdopodobnie uzależniona od Eginy i okresowo od Megary. Od ok. 600 p.n.e. pod rządami Aten (kleruchia ateńska). Słynna ze zwycięstwa u jej brzegów greckiej floty pod dowództwem Temistoklesa nad flotą Persów (480 p.n.e.) w czasiewojen perskich.

Temistokles, Themistokles (ok. 525 - ok. 460 p.n.e.), jeden z najwybitniejszych ateńskich mężów stanu. Zwolennik demokracji, reprezentujący interesy kupców i rzemieślników. Syn Neoklesa i Abroton. Przewidując niebezpieczeństwo perskie dążył do wzmocnienia pozycji Aten na morzu. Sprawując urząd archonta-eponima (493-492 p.n.e.) rozpoczął rozbudowę Pireusu w potężny port wojenny i handlowy oraz powiększył flotę.
Po śmierci Miltiadesa (489 p.n.e.) stanął na czele obozu demokratycznego, usunął z kraju (ostracyzm) przeciwników politycznych, rozbudował flotę. Podczas najazdu Persów pod dowództwem króla Kserksesa Temistokles brał udział w bitwie morskiej koło przylądka Artemizjon (480 p.n.e.), następnie sprawnie przeprowadził ewakuację zagrożonych Aten. Przyczynił się do zwycięstwa Greków pod Salaminą (480 p.n.e.) i rozgromienia floty perskiej.
Mimo sprzeciwu Sparty odbudował mury Aten, rozszerzył ich zasięg do Pireusu (tzw. Długie Mury). Był współtwórcą I Ateńskiego Związku Morskiego. Jego polityka spotkała się z niezrozumieniem Ateńczyków (Kimon), ok. 470 p.n.e. Temistokles musiał udać się na wygnanie. Początkowo przebywał w Argos i stamtąd próbował działać przeciw Sparcie. Skazany zaocznie na śmierć, znalazł schronienie w Persji. Tam jako tyran zarządzał kilkoma miastami w Azji Mniejszej. Jego biografie napisali Nepos i Plutarch.



Plateje – 479r.p.n.e. – Pauzaniasz – zwycięstwo Greków
Plateje, Pltaja, Platajj, starożytne miasto w Beocji, sprzymierzone z Atenami przeciw Tebom. Jako jedyne miasto greckie wsparło wojska ateńskie w bitwie z Persami pod Maratonem (490 p.n.e.).
Pod Platejami rozegrała się wielka i zwycięska bitwa wojsk greckich pod dowództwem Pauzaniasza z armią perską dowodzoną przez Mardoniusza (479 p.n.e.). Plateje były kilkakrotnie niszczone (przez Spartan na żądanie Tebańczyków w czasie wojny peloponeskiej oraz w 376 p.n.e. przez Tebańczyków).
W czasach Aleksandra Wielkiego odbudowane, nie odzyskały jednak dawnego znaczenia. Do naszych czasów dotrwały ruiny murów obronnych, świątyni Hery, nekropola i zajazd dla pielgrzymów.

Pauzaniasz, Pausanias (?-ok. 470 p.n.e.), spartiata z królewskiego rodu Agidów. Regent w Sparcie po śmierciLeonidasa (480 p.n.e.) w zastępstwie jego małoletniego syna. Odniósł wielkie zwycięstwo nad Persami, dowodząc w bitwie pod Platejami (479 p.n.e.). W 478 p.n.e. odebrał Persom Bizancjum.
Jego dalsze losy nie są dobrze znane. Został oskarżony o konszachty z Persami, próbę (przy pomocy helotów) przejęcia władzy w Sparcie i opanowania całej Grecji. Nie chcąc zostać aresztowany, skorzystał z prawa azylu i schronił się w świątyni. Tam umarł z głodu, gdyż został w świątyni zamurowany.



Ateny

Ateny starożytne, starożytne greckie państwo-miasto (polis) w Attyce. Stolica państwa ateńskiego. Ośrodek kulturalny i polityczny o wyjątkowym znaczeniu.
Najdawniejsze ślady osadnictwa pochodzą z III tysiąclecia p.n.e. W XIV-XIII w. p.n.e. na Akropolis ateńskiej powstały pierwsze zalążki późniejszego miasta (rezydencja władcy otoczona murami). W XI-VII w. p.n.e. na południe i północ od Akropolu powstało miasto z agorą, otoczone w VI w. p.n.e. murami obronnymi.
Według legendy pierwszym królem Aten był Kekrops. Z Atenami wiąże się również mit o Tezeuszu, który miał połączyć gminy attyckie w jedno miasto. Pierwsze prawo Ateńczycy zawdzięczają Drakonowi, a organizację polityczno-społeczną - Solonowi.
Następnie w Atenach władali tyrani (Pizystrat i synowie), którzy w VI w. p.n.e. przeprowadzili pierwsze wielkie prace urbanizacyjne (akwedukt, studnie uliczne, kanały ściekowe, nowe gmachy publiczne na agorze: prytanejon,buleuterion, sanktuarium Apollina Patroosa, świątynie na Akropolis: Hekatompedon - 570-550 p.n.e., u stóp wzgórza okrąg Dionizosa ze świątynią i teatrem. Rozpoczęto też budowę kolosalnego Olimpiejonu (530-510 p.n.e.).
W 510 p.n.e. Klejstenes przeprowadził reformy i wprowadził ustrój demokratyczny. Wojny perskie przyniosły zniszczenie Aten (480-479 p.n.e.), jednak z inicjatywy Temistoklesa podjęto budowę murów obronnych, łączących miasto z portami w Pireusie i Faleronie (tzw. Długie Mury). Miasto zostało odbudowane. W czasach Kimona (468-461 p.n.e.) prace objęły głównie agorę (ołtarz Dwunastu Bogów - 522-521 p.n.e., pomnik Herosów-Eponimów, druga grupa Tyranobójców - 477 p.n.e., Tolos - ok. 465 p.n.e., Hefajstejon, Stoa Pojkile).
Czasy Peryklesa (443-429 p.n.e.) obfitowały w wielkie budowle, świadczące o potędze Aten. Nieco później zbudowano Strategejon, Stoę Zeusa Eleuteriosa (po 421 p.n.e.), Metroon, dorycki Hefajstejon (ok. 445-425 p.n.e.). Dzięki Peryklesowi budowle na Akropolis: Propyleje, Partenon, Erechtejon. Wzgórze Pnyks przystosowano do zebrań ludowych, a na Areopagu odbywały się posiedzenia najwyższej rady państwowej.
W okresie szczytowego rozwoju (V-IV w. p.n.e.) Ateny liczyły ok. 150 tys. mieszkańców i posiadały 7 dzielnic: Keramejkos, Kolonos, Kollytos, Melite, Skambonidai, Kydatenajon i Limnai. Głównym traktem procesyjnym była tzw. Święta Droga, łącząca Akropolis z Eleuzis. Za murami znajdowały się cmentarze (np. cmentarz za Bramą Dypilońską). Pod miastam zbudowano gimnazjony, m.in. w gaju Akademosa - Akademię, w ogrodach Lykosa - Lykejon. W V w. p.n.e. wytyczono stadion sportowy.
Rywalizacja Aten ze Spartą zakończyła się klęską po długiej wojnie peloponeskiej (431-404 p.n.e.). w 404 p.n.e.Lizander ustanowił rządy oligarchiczne, jednak po roku przywrócono demokrację. W III-I w. p.n.e. Ateny stopniowo traciły swą pozycję. W czasie podbojów macedońskich Ateny usiłowały przeciwstawić się najeźdżcom (Demostenes), jednak klęska pod Cheroneją (338 p.n.e.) oddała miasto w ręce Macedonii.
W 146 p.n.e. Ateny wraz z Grecją stały się prowincją rzymską, mimo tego nie utraciły znaczenia jako ośrodek kultury i sztuki. W czasach hellenistycznych i rzymskich rozbudowano agorę (Stoa Środkowa, Stoa Attalosa - 159-138 p.n.e., gimnazjon Ptolemeusza II - ok. 250 p.n.e., odeon Agryppy - ok. 15 p.n.e.). W jej pobliżu wytyczono nową rzymską agorę (ok. 40 p.n.e.) z Wieżą Wiatrów, propylonem. Przebudowano też stary teatr Dionizosa.
II w. to dla Aten ostatni okres świetności - z inicjatywy Hadriana ukończono Olimpiejon, zbudowano południowo-wschodnią dzielnicę - Hadrianopolis z Bramą Hadriana, wzniesiono Bibliotekę Hadriana. Herodes Attyk zbudował odeon i świątynię Tyche. Niemal u schyłku starożytności Ateny padły dwukrotnie (269 i 369) ofiarą najazdu Gotów, co spowodowało całkowity niemal upadek miasta.
Po rozwiązaniu Akademii Platońskiej (529) Ateny straciły znaczenie jako ośrodek naukowy i kulturalny. W połowie XIX w. podjęto systematyczne prace archeologiczne, dzięki którym można odtworzyć w głównych zarysach wygląd antycznego miasta.

Ustrój polityczny Aten

Demokratyczne Ateny
Demokracja ateńska oznaczała, ż wszyscy obywatele miasta płci męskiej (poza cudzoziemcami i niewolnikami)mieli głos w sprawie sposobu zarządzania miastem. Prawa ustalała z dnia na dzień Rada złożona z 500 obywateli wyłonionych w drodze losowania na okres jednego roku. Co dziesięć dni obywatele miasta zwoływani byli na zgromadzenie na wzgórzu Pnyks. Wymagano obecności co najmniej 6 000 osób – jeśli brakowało kilku, policja zajmowała się ich doprowadzeniem. Zgromadzenie debatowało nad propozycjami Rady, zgadzając się na nie lub odrzucając. Raz do roku zgromadzeni mogli pozbyć się niepopularnych polityków – każdy pisał ich imiona na kawałku potłuczonej ceramiki zwanej ostrakonem. Stąd pochodzi słowo ostracyzm.

Rada pięciuset
Rada Pięciuset, w starożytnych Atenach najwyższy organ władzy państwowej (bule). Powstała po reformach Klejstenesa (508-507 p.n.e.), w wyniku powiększenia do 500 członków Rady Czterystu. Każda fyle (w państwach starożytnej Grecji jednostka podziału ludności - terytorialnego lub wg rodów) delegowała do niej po 50 przedstawicieli.

Sparta

Sparta, Sparte, Sparti, miasto w południowej Grecji, na Półwyspie Peloponeskim, w dolinie rzeki Ewrotas, ośrodek administracyjny nomosu Lakonia. 13 tys. mieszkańców (1981).
Założona w XI-X w. p.n.e. przez Dorów. W starożytności główne miasto potężnego państwa spartańskiego (Lakonia, Grecja starożytna), zwane też Lacedemonem. Sparta znana była z siły militarnej i dlatego nie otaczała się, jak inne greckie polis, murami (także z powodu obronności położenia). Pierwsze, częściowe umocnienia wybudowano w końcu IV w. p.n.e., a ciągły mur (o długości ok. 9,2 km) ukończono dopiero w 184 p.n.e.
W V w. p.n.e. trwała rywalizacja Sparty z Atenami o hegemonię w Grecji, zakończona wojną peloponeską i klęską Aten. Od 146 p.n.e. pod władzą Rzymu. Rozkwit osiągnęła w I-II w. W 396 zniszczona przez Alaryka, królaWizygotów, a w końcu VI i w IX w. - przez Słowian.
Obecnie małe miasteczko, ośrodek handlowy regionu rolniczego.
Zabytki: bizantyjskie obwarowania, resztki świątyń antycznych: Artemidy Ortia (VII w. p.n.e.), Ateny Chalkiojkos (VI w. p.n.e.), tzw. grobu Leonidasa (V-IV w. p.n.e.), teatru (I-II w.), domów z epoki rzymskiej.

Ustrój polityczny Sparty

Geruzja
Geruzja, rada starców, najważniejsza władza państwowa w państwach greckich o ustroju arystokratycznym. W starożytnej Sparcie rada składała się z 2 królów i 28 gerontów do 60 roku życia, którzy początkowo stanowili pierwotną radę królów. Do kompetencji geruzji należało: uchwalanie projektów ustaw i praw, które następnie przedstawiano do zatwierdzenia zgromadzeniu ludowemu oraz władza sądowa w sytuacjach, które wymagały ukarania winnych śmiercią lub pozbawienia ich praw oraz w stosunku do wykroczeń królów. Od IV w. p.n.e. zakres działania geruzji został ograniczony przez wzrost uprawnień eforów.

Eforowie
Eforowie, najwyżsi urzędnicy w Sparcie i innych państwach doryckich (5 nadzorców), wybierani na 1 rok przez apellę. Równorzędni w stosunku do królów, przed nikim nie odpowiedzialni. Zadania: polityka wewnętrzna i zewnętrzna.


Oligarchia
Oligarchia, forma rządów polegająca na sprawowaniu władzy przez niewielką grupę ludzi. Najczęściej ludzie ci wywodzili się z arystokracji lub warstwy bogatych.
W starożytnej Grecji jedna z form ustrojowych (ustrój Aten w 411 p.n.e.). Termin oligarchii pojawił się w literaturze greckiej w V w. p.n.e. (Herodot, Tukidydes). Filozofowie (Platon, Arystoteles) przeciwstawiali oligarchię (rządy ludzi sprawujących władzę na podstawie kryteriów urodzenia czy majątku) arystokracji, czyli władzy ludzi o najwyższych walorach moralnych ("najlepszych").

Społeczeństwo Sparty

Spartiaci
Spartiaci, Spartiataj, w starożytnej Sparcie jedyna grupa pełnoprawnych obywateli, posiadających ziemię państwową (klaroj) uprawianą przez helotów. Wg ustawodawstwa Likurga Spartiaci mieli być równi między sobą nie tylko pod względem politycznym i ekonomicznym, lecz także sposobu życia, które od urodzenia podlegało kontroli państwa (Grecji starożytnej wychowanie).
Ok. 500 p.n.e. liczba Spartiatów wynosiła 10 tys., jednak surowa moralność i zasady nakazujące Spartiatom raczej zginąć w bitwie niż się poddać ("z tarczą lub na tarczy") spowodowały, że wiek później liczba ich zmalała do ok. 2 tys. Po krwawej bitwie pod Leuktrami (371 p.n.e.) pozostało jedynie ok. 700 Spartiatów.

Literatura grecka

Homer
Homer, Homeros (VIII w. p.n.e.), grecki epik, uważany za autora Iliady i Odysei. Legenda mówi, że był ślepym śpiewakiem wędrownym (aojdą).
Na temat okoliczności powstania i autorstwa poematów toczyły się spory od starożytności po współczesność, np. czy były tworem jednego autora czy też wielu i czy powstały w określonym czasie lub stopniowo narastały, niektórzy uważali nawet, że Homer w ogóle nie istniał.
Większość badaczy twierdzi, że Iliada i Odyseja narodziły się na wybrzeżu Azji Mniejszej i na pobliskich wyspach (Smyrna - Chios). Pisane heksametrem, mają wspólne cechy epiki rycerskiej, stały się wzorem dla starożytności i przyczyniły się do ustalenia poczucia wspólnoty świata helleńskiego, a później posłużyły jako inspiracja m.in.Wergiliuszowi.
Trudno przecenić ich rolę w kulturze europejskiej i światowej, bo na owych tekstach uczyła się zarówno młodzież starożytnej Grecji, jak współczesnych liceów klasycznych. Liczne przekłady na języki europejskie pojawiły się w XVII-XVIII w. Wtedy zaczęto także publikować kolejne polskie przekłady, choć Homera tłumaczył częściowo jużJ. Kochanowski i nauczano o nim w Akademii Krakowskiej od początku XVI w.

Ezop
Ezop, Asopos (VI w. p.n.e.), bajkopisarz pochodzący z Frygii w Azji Mniejszej. Niewolnik Jadmosa z Samos. Postać na wpół legendarna, o której życiu i twórczości mało wiadomo. Przypisywano mu wiele bajek zwierzęcych, moralizujących, satyrycznych.
Nie dochował się oryginalny zbiór jego utworów, ani ich adaptacja dokonana przez Demetriusza z Faleronu (IV/III w. p.n.e.). Znane są przede wszystkim z przeróbek wierszowanych Fedrusa i Babriosa.
Na początku XIV w. zebrał przypisane mu bajki Maksymos Planudes. Do literatury polskiej wprowadził go Biernat z Lublina.

Sofokles
Sofokles (496-406 p.n.e.), tragediopisarz grecki, jeden z trzech wielkich tragików starożytnych (obok Ajschylosa iEurypidesa). Brał udział w życiu politycznym Aten (był skarbnikiem Związku Ateńskiego, strategiem, kapłanem herosa-lekarza Amynosa).
Autor ok. 120 sztuk (90 tragedii, 30 dramatów satyrowych). Zachowało się tylko 7 tragedii: Ajas, Antygona, Edyp król, Trachinki, Elektra, Filoktet, Edyp w Kolonie. W papirusach z Oksyrynchos w Egipcie odkryto 400 wierszy dramatu satyrowego Tropiciele.
Sofokles wprowadził innowacje w zakresie sposobu wystawiania dramatu: dodał trzeciego aktora, zwiększył liczbę członków chóru z 12 do 15 i rolę przodownika chóru. Tematykę czerpał z mitów trojańskich, tebańskich i ateńskich. Tragedie Sofoklesa były popularne w renesansie i w XIX w. (zwłaszcza w Niemczech), do dziś grane są w teatrach. Przekłady polskie.

Nauka


Filozofia

Arystoteles
Arystoteles (384-322 p.n.e.), filozof grecki. Pochodził ze Stagiry, stąd zwana bywa Stagirytą. Ok. 366-347 p.n.e. kształcił się w Akademii Platońskiej. 343-340 p.n.e. przebywał na dworze macedońskim jako wychowawcaAleksandra III Wielkiego, później w Stagirze. 335 p.n.e. powrócił do Aten, gdzie założył szkołę filozoficzną:Likejon. 323 p.n.e. zagrożony przez stronnictwo antymacedońskie schronił się w Chalcynie; spędził tu resztę życia. Początkowo zwolennik Platona, wykształcił szybko zręby własnej doktryny.
Przeczył istnieniu jakiejkolwiek wiedzy wrodzonej - źródeł poznania upatrywał w postrzeżeniach, na podstawie których drogą abstrakcji umysł buduje pojęcia, tzn. wydobywa to, co w rzeczach ogólne. Opracował teorię pojęć i sądów, zwłaszcza zasady sylogizmu (sylogistyka Arystotelesa), tworząc podstawy logiki. Filozofię podzielił na praktyczną, tj. etykę i politykę, oraz teoretyczną, czyli fizykę, matematykę i "filozofię pierwszą", zwaną późniejmetafizyką, na polu której jego dokonania okazały się szczególnie doniosłe. Odrzuciwszy naukę o ideach, stwierdził, że istnieją tylko konkretne rzeczy jednostkowe, stanowiące samodzielne bytowo substancje, różne od niesamoistnych przypadłości.
W substancji wyodrębnił formę: to, co mieści się w definicji danej rzeczy, a więc jej istotę, i materię: to, co poza nią wykracza (hylemorfizm); stworzył pojęcie absolutnie nieuformowanej i odwiecznej materii pierwszej, stanowiącej podłoże wszystkiego. Jest autorem klasycznej formuły teorii przyczynowości; obok formy i materii, traktowanych jako przyczyny wewnętrzne: formalna i materialna, wydzielił 2 przyczyny zewnętrzne: sprawczą i celową, czyli to, dzięki czemu, i to, ze względu na co coś zaistniało.
Rzeczywistość ujmował w sposób dynamiczny; służyła temu teoria aktu i możności oraz entelechii jako zasady stawania się danego bytu. Teza, iż ruch, który dokonuje się w istniejącym odwiecznie świecie, miał początek, doprowadziła go do koncepcji pierwszego poruszyciela, stanowiącego też cel owego ruchu - czyli transcendentnego Boga. Wyodrębnił 3 rodzaje duszy, traktowanej zawsze jako forma i energia ciała organicznego: duszę roślinną, zwierzęcą i - właściwą jedynie człowiekowi - myślącą; przeprowadził podział rozumu (funkcji duszy myślącej) na bierny i czynny. W etyce propagował zasadę środka, tj. unikanie skrajności; za cel ludzkiego działania uważał dobro i szczęście (eudajmonizm).
Arystoteles należy do najwybitniejszych postaci w dziejach filozofii (w średniowieczu zw. go po prostu Filozofem). Jego pisma uporządkował i skatalogował ok. 70 p.n.e. Andronikos z Rodos. Do ważniejszych należą (w nawiasach daty wyd. pol.): Kategorie i Hermeneutyka (1975), Topiki (1978), Metafizyka (1983), Fizyka (1968), O niebie (1980), O duszy (1972), Etyka nikomachejska (1956), Polityka (1953), Poetyka (1887, nowe tłum. 1983), Zachęta do filozofii (1988).

Sokrates
Sokrates (469-399 p.n.e.), filozof grecki. Źródłem wiedzy o życiu i poglądach Sokratesa są Dialogi jego uczniaPlatona oraz pisma Ksenofonta. W kwestiach politycznych był zwolennikiem demokracji.
W etyce, która stanowiła główną dziedzinę jego zainteresowań (nie prowadził w ogóle dociekań ontologicznych), stał na stanowisku intelektualizmu etycznego, uznając, że prawdziwa wiedza o tym, co słuszne i sprawiedliwe, zawsze prowadzi do cnoty, ta zaś jest warunkiem dobra i szczęścia. Twierdził, w przeciwieństwie do sofistów, że istnieje powszechna i obiektywna prawda. Wyrocznia w Delfach obwieściła, że jest on najmądrzejszym człowiekiem na świecie, choć Sokrates uważał, iż "wie, że nic nie wie".
Stosował dwie metody: elenktyczną, polegającą na zbijaniu w dyskusji też przeciwnika poprzez doprowadzanie jego wywodów do absurdu, i majeutyczną (jak twierdził, odziedziczył ją po matce, która była położną) - uważał, że sam niczego nie wie, ale dyskutując pozwala, aby w rozmówcy "narodziła się" wiedza, co jest możliwe, ponieważ każdy człowiek ma w swym umyśle wiedzę wrodzoną (natywizm, racjonalizm genetyczny) i przez odpowiednie pytania można ją z niego wydobyć.
Sokrates pierwszy zastosował rozumowanie indukcyjne, a także ustalił warunki metodologiczne definicji. Naraziwszy się niektórym Ateńczykom, został oskarżony o bezbożność i chociaż w mowie obrończej udowodnił swą niewinność, skazano go na śmierć przez wypicie cykuty. Nie skorzystał z możliwości przygotowanej ucieczki, lecz, powołując się na powagę praw ateńskich, zażył truciznę. Dyskutował do końca z uczniami, uzasadniając koncepcję nieśmiertelności duszy.

Platon
Platon (ok. 437-347 p.n.e), filozof grecki. Zainteresowania filozoficzne zawdzięczał dziewięcioletniemu obcowaniu z Sokratesem. Po jego śmierci odbył liczne podróże. Przebywał w Megarze, Kyrene, w Egipcie i Azji Mniejszej, w Italii i na Sycylii. Podczas podróży poznał wiele poglądów, w tym doktryny orfickie i pitagorejskie o wędrówce duszy, o uwięzieniu duszy w ciele, o dążności do najwyższej idei dobra.
W 389 p.n.e., po powrocie do Aten, w gaju poświęconym Akademosowi założył szkołę, którą kierował przez 42 lata. Była ona zorganizowana na wzór pitagorejski i miała zarówno charakter naukowy, jak i religijny.
Platon rozwinął naukę o:
1) ideach, o ich charakterze, relacjach pomiędzy ideami a rzeczami, o ich naturze.
2) duszy, jej funkcjach biologicznych, poznawczych, religijnych, o zależnościach między duszą i ciałem.
3) przyrodzie, o stwórcy demiurgu - boskim budowniczym świata, naturze i materii.
4) poznaniu (rozumowym i wrodzonym), stopniach i metodach poznania.
5) filozofii i jej charakterze, zadaniach i celach.
6) cnotach, czyli etykę, w tym: o istocie cnót i ich strukturze, o miłości.
7) państwie.
8) pięknie, sztuce, twórczości, czyli estetykę.
Platon ukształtował system filozoficzny, którego istotą było:
1) w ontologii: przekonanie, że istnieje byt idealny i że byt realny jest odeń zależny.
2) w psychologii: uznanie, że dusza istnieje niezależnie od ciała i że ciało jako byt niższy jest zależne od niej.
3) w teorii poznania: twierdzenie, że istnieje wiedza rozumowa, niedoświadczalna, wrodzona, i wiedza zmysłowa, niepewna i złudna.
4) w metodologii: przyjęcie metody dialektycznej i podporządkowanie jej metody empirycznej.
5) w etyce: uznanie, że właściwym celem człowieka są dobra idealne i że dobra realne powinny być traktowane jako środki do niego wiodące.
Platon był finalistą w pojmowaniu przyrody. Pionierem logiki, teorii państwa i prawa. W założonej przez niego szkole rozwijały się: filozofia, matematyka, astronomia, logika, medycyna. Została zamknięta przez cesarza Justyniana w 529 n.e.
Do najważniejszych pism w dorobku Platona należą: Obrona Sokratesa, Laches, Charmides, Eutyfron, Protagoras, Gorgiasz, Menon, Fajdros, Fedon, Uczta, Teajtet, Państwo, Parmenides, Sofista, Fileb, Timajos, Prawa.

Matematyka

Pitagoras
Pitagoras (ok. 572-497 p.n.e), filozof grecki. Pochodził z wyspy Samos, czyli wschodniej kolonii jońskiej. Mając lat 40 opuścił Jonię, która walczyła z Persami, i odbył liczne podróże, również do Indii, gdzie zetknął się z tamtejszymi systemami filozoficzno-religijnymi.
Przebywał w Tracji, ostatecznie osiadł jednak w Wielkiej Grecji, gdzie w Krotonie założył szkołę filozoficzno-religijną i związek pitagorejski. Nie pozostawił po sobie żadnych dzieł, a te, które później rozpowszechniano w Grecji, były, jak podają historycy filozofii, apokryfami.
Stworzył system poglądów naukowych, nazwanych jego imieniem. Był to prawdopodobnie rezultat pracy wielu uczonych, określanych powszechnie mianem pitagorejczyków. Z literatury filozoficznej Greków wynika, że Pitagoras jako pierwszy użył określenia filozofia w rozumieniu "miłość mądrości", dla zaznaczenia, że mądrość jest rzeczą boską, a jedynie umiłowanie jej dostępne jest dla ludzi.
Pitagoras był kontynuatorem i reformatorem religii orfickiej, którą później zaczęto nazywać pitagoreizmem. Wprowadził pojęcie podobieństwa figur oraz ideę przeprowadzania systematycznych dowodów w geometrii.
Przeprowadził dowód twierdzenia nazwanego twierdzeniem Pitagorasa (znanego wcześniej jako reguła bez dowodu), odkrył niewspółmierność boku i przekątnej kwadratu, przypisywał magiczne własności liczbom, wierzył w harmonię w Kosmosie.

Tales z Miletu
Tales z Miletu (ok. 620 - ok. 540 p.n.e.), filozof, matematyk i astronom grecki, jeden z twórców tzw. szkoły jońskiej. Rozpoczął systematyzowanie wiedzy geometrycznej. Przypisuje mu się wiele twierdzeń (m.in. twierdzenie Talesa, dzięki któremu miał wyznaczyć wysokość piramidy). Uchodzi za ojca matematyki. Znane mu były zjawiska oddziaływania magnesu na żelazo i elektryzowania się bursztynu, umiał też przewidzieć zaćmienia Słońca. Uważany za pierwszego greckiego filozofa.
Podstawowym pytaniem Talesa, jak i innych jońskich filozofów przyrody, było pytanie o "arche", czyli początek, podstawę, osnowę i strukturę świata. Twierdził, że arche to żywioł wody, wszystko z niej pochodzi i do niej powraca - wniosek wyciągnął nie odwołując się do mitów, lecz do obserwacji. Jońscy filozofowie przyrody zwani byli hilozoistami (od greckiego hyle - "materia" i zoon - "życie"), ponieważ głosili, że materia świata jest ożywiona.

Historia

Tacyt
Tacyt, Publius (Caius) Cornelius Tacitus (ok. 55 - ok. 120), najwybitniejszy historyk starożytnego Rzymu. Kształcił się w retoryce, prawie, historii i filozofii. Ok. 75 rozpoczął działalność jako obrońca sądowy. Był kwestorem i dzięki temu został członkiem senatu. W pierwszych latach panowania Domicjana otrzymał urząd trybuna ludowego (lub edyla), a w 88 - pretora. W 97 został konsulem. 112-113 zarządca prowincji Azji.
Zadebiutował Dialogiem o mówcach (Dialogus de oratoribus). 93 napisał Żywot Agrykoli, swojego teścia (De vita et moribus Iulii Agricolae), wkrótce potem monografię etnograficzną Germania, poświęconą stosunkom politycznym i społecznym, jak też obyczajom i religii Germanów. 104-109 powstały Dzieje (Historiae) w 14 lub 12 księgach (obejmujące lata 69-96), z których zachowały się księgi I-IV oraz początek V. 109-116 Tacyt napisał Roczniki (Annales) w 18 lub 16 księgach (lata 14-69), zachowały się z nich księgi: I-IV, V (fragment), VI i XI (bez początków) oraz XII-XVI (brak końca).
W czasach nowożytnych z dzieł Tacyta korzystał N. Macchiavelli w Księciu i od tego czasu wzbudziły one zainteresowanie (zwłaszcza w XVII i XVIII w.). W Polsce Tacyt znany był już w XVI w., a w XVIII w. przełożył jego dzieła A. Naruszewicz. Przekład całości zachowanych dzieł Tacyta został wydany w 1957.







Fizyka

Archimedes
Archimedes (ok. 287-212 p.n.e.), najwybitniejszy fizyk i matematyk starożytnej Grecji, jeden z największych uczonych starożytności, pochodzący z Syrakuz na Sycylii. Opracował wzory na pole powierzchni i objętość walca, kuli i czaszy kulistej oraz rozważał objętości paraboloidy, hiperboloidy i elipsoidy obrotowej. Poprawnie oszacował wartość liczby π, którą oznaczył pierwszą literą greckiego wyrazu "permetros" - obwód koła. Sformułował prawo Archimedesa.
Wprowadził pojęcie siły, podał zasadę dźwigni. Wynalazł udoskonalony wielokrążek i tzw. śrubę Archimedesa. Był również konstruktorem machin wojennych, wykorzystanych do obrony Syrakuz przed Rzymianami w latach 214-212 p.n.e., podczas II wojny punickiej. Zginął po zdobyciu miasta, zabity przez rzymskiego żołnierza.
Zachowane prace Archimedesa: O ciałach pływających, Elementy mechaniki, O kuli i walcu, O figurach obrotowych, O kwadraturze odcinka paraboli, O metodzie, O ślimacznicach, Liczba ziarnek piasku (przedstawił tu możliwość tworzenia dowolnie wielkich liczb na przykładzie wypełnienia piaskiem Wszechświata jako wydrążonej

Architektura

Kolumny

Dorycka
Kolumna (trzon wraz z głowicą) wsparta była bezpośrednio (bez bazy) na stylobacie. Trzon, zwężający się ku górze, posiadał w połowie lub 2/3 wybrzuszenie oraz był pokryty równoległymi żłobkami (kanelurami). Głowica przybierała kształt poduszki, w górnej części posiadała kwadratową płytę (abacus).

Joński
Joński, jeden z trzech podstawowych porządków w architekturze starożytnej Grecji. Odznacza się lekkością i smukłością proporcji oraz dużą liczbą elementów zdobniczych. Kolumny mają profilowaną bazę, gęsto kanelowny (żłobkowany ) trzon z nieznaczną entasis oraz głowicę z kimationem i wolutami (ślimacznicami). Belkowanie, którego części oddziela kimation z estragalem, składa się z trójdzielnefgo architrawu, fryzu płaskorzeźbioną dekoracją i silnie wysuniętego gzymsu, pod którym znajduje się rząd ząbków.

Koryncki
Koryncki, jeden z trzech podstawowych porządków w architekturze starożytnej Grecji. Ukształtował się najpóźniej i różnił się od stylu jońskiego odmienną proporcją kolumny(smuklejsza) i dekoracją głowicy. Głowica koryncka (wg tradycji jej wynalazcą miał być rzeźbiarz Kallimachos - koniec V w. p.n.e.) składała się z trzonu kalatosu ("koszyk") okolonego dwoma rzędami liści akantu. O górną część kalatosu opierały się 4 woluty, na których spoczywał abakus. Między dużymi wolutami znajdowały się mniejsze, a z nich wyrastała palmeta.

Partenon

Partenon, słynna świątynia Ateny Partenos ("dziewicy") na Akropolis ateńskiej, wzniesiona w latach 447-432 p.n.e. z inicjatywy Peryklesa przez Iktinosa i Kallikratesa na miejscu dwóch starszych świątyń: Hekatompedonu z ok. 570-550 p.n.e. i nie dokończonego tzw. Starszego Partenonu z ok. 488-480 p.n.e., zburzonego przez Persów.
Klasyczne dzieło architektury attyckiej, łączące porządek dorycki z elementami jońskimi. Partenon wzniesiony został z marmuru pentelickiego na trzystopniowej podbudowie (stylobacie) w typie doryckiego peripterosu (8 na 17 kolumn) z płytkim pronaosem i opistodomosem o 6 kolumnach in antis.

Akropol ateński

Akropol ateński, Akropolis ateńska, górujące nad Atenami wapienne wzgórze o owalnym kształcie, wys. 157 m, pow. ok. 3 ha. W starożytności ośrodek kultu religijnego; prowadziły nań 2 drogi: Panatenajska i Trójnogów. Osadnictwo na Akropolu ateńskim poświadczone jest od epoki kamienia, z okresu kultury mykeńskiej zachowały się pozostałości murów, tzw. pelasgikon. W VI w. p.n.e. Solon i Pizystrat zainicjowali tu szersze prace budowlane: wzniesiono świątynię Ateny (tzw. Hekatompedon), a na miejscu starszej świątyni (Archajos Naos) - świątynię Ateny Polias, czyli patronki miasta; dotychczasową bramę mykeńską zastąpiono pierwszymi Propylejami.
W czasie wojen perskich Akropol ateński został spalony (480 p.n.e.), zniszczeniu uległy wszystkie budowle i pomniki wotywne (część z nich odnaleziono w czasie badań archeologicznych w tzw. rumowisku perskim). Po 449 p.n.e. przystąpiono do kosztownej odbudowy wg planu Peryklesa, pod kierunkiem komisji artystów kierowanej przez Fidiasza. Wzniesiono m.in. Partenon, w którym umieszczono chryzelefantynowy pomnik Ateny Partenos,Erechtejon, świątynię Ateny Nike (427 p.n.e.), a także świątynię Artemidy Brauronia.

Rzeźba

Fidiasz
Fidiasz (ok. 490 p.n.e. - po 432 p.n.e.), największy rzeźbiarz grecki okresu klasycznego. Syn Charmidesa, obywatela Aten. Uczeń Angeladasa. Działał początkowo w Platejach, Tebach, Delfach, potem pracował w Atenach jako doradca artystyczny Peryklesa. Zajmował niezwykłą dla artysty pozycję przyjaciela ateńskiego stratega.
447-432 p.n.e. kierował całokształtem prac przy przebudowie Akropolu w Atenach. Nieprzyjaciele Peryklesa, nie mogąc zemścić się na strategu, uknuli spisek przeciwko Fidiaszowi, jego przyjacielowi. Oskarżyli Fidiasza o sprzeniewierzenie mienia publicznego (złota i kości słoniowej użytych przy posągu Ateny) i bluźnierstwo (portrety Peryklesa i Fidiasza na tarczy Ateny). Fidiasz został skazany na wygnanie, przeniósł się do Olimpii, gdzie kontynuował działalność artystyczną.
Doniosłość twórczości Fidiasza polegała nie na oryginalności dzieł, lecz na doskonałej kompozycji monumentalnej (monumentalizm) rzeźby, oddającej majestat olimpijskich bóstw. Fidiasz łączył różne dyscypliny rzeźbiarskie:snycerstwo, złotnictwo, obróbka kości słoniowej. Umiejętnie również kierował zespołem artystów (fryz z procesją panatenajską). Jego dzieła znamy przede wszystkim z późnych (rzymskich) kopii i zmniejszonych replik oraz z opisów.
Procesja panatenajska
Dzieła: projekt i częściowe wykonanie dekoracji rzeźbiarskich Partenonu w Atenach (fryz metopy i tympanony), brązowe posągi Ateny Promachos i Ateny Lemnia (Akropol), chryzelefantynowe (złoto i kość słoniowa na drewnianym szkielecie) posągi Ateny Partenos (dla Partenonu) i Zeusa Olimpijskiego, zaliczanego do 7 cudów świata (dla Olimpii). Twórczość Fidiasza wywarła decydujący wpływ na rozwój greckiej monumentalnej rzeźby klasycznej V w. p.n.e.
Aleksander III Wielki

Aleksander III Wielki, zwany Macedońskim (356-323 p.n.e.), król Macedonii od 336 p.n.e. Syn Filipa II i Olimpias. Wychowanek Arystotelesa. Brał udział w wyprawach wojennych ojca, m.in. w bitwie pod Cheroneją 338 p.n.e. Po zamordowaniu Filipa II przez spiskowców Pauzaniasza, objął władzę i kontynuował jego politykę: odnowił przymierze z Grekami i jako hegemon Związku Korynckiego został naczelnym wodzem wyprawy przeciwPersji (walka o niepodległość greckich miast w Azji Mniejszej). Oficjalną przyczyną wojny było zniszczenie 480-479 p.n.e. przez Kserksesa I świątyń greckich (wojny perskie). Wiosną 334 p.n.e. armia Aleksandra Wielkiego (30 tys. piechoty i 5 tys. jazdy) wyruszyła przeciw królowi Dariuszowi III Kodomanusowi. Przeprawiwszy się przez Hellespont, Aleksander Wielki pobił Persów nad rzeką Granikiem. Następnie opanował miasta w zachodniej części Azji Mniejszej (Sardes, Efez, Milet, Halikarnas).

Podboje Aleksandra Wielkiego

Po przekroczeniu gór Taurus jesienią 333 p.n.e. stoczył zwycięską bitwę pod Issos, gdzie rozbił wojska Dariusza III. Potem ruszył na południe, zdobywając m.in. fenickie miasto Tyr (po 7-miesięcznym oblężeniu). Bez walki zajął Egipt (gdzie uważano go za wybawiciela z niewoli perskiej). 332 p.n.e. założył Aleksandrię, odwiedził sanktuarium Amona w oazie Siwa i koronował się na faraona Egiptu. Wiosną 331 p.n.e. przybył do Mezopotamii. Pod Gaugamelą pokonał ostatecznie Persów, zajął Suzę, Babilon, Persepolis. Z Ekbatany rozpuścił kontyngenty greckie, otaczając się gł. Macedończykami. Po śmierci Dariusza III (330 p.n.e.) ogłosił się jego następcą, przejmując ceremoniał i zwyczaje perskie oraz kult władcy. Następnie opanował tereny obecnego Afganistanu i pn.-wsch. Iranu (329-327 p.n.e.). Wiosną 327 p.n.e. wyruszył na podbój Indii. Udało mu się dotrzeć do rzeki Indus, jednak bunt wojsk zmusił go do odwrotu, podczas którego poniósł olbrzymie straty w ludziach.

Losy imperium po śmierci Aleksandra Wielkiego

W czasie przygotowań do podboju Arabii, Kartaginy, Italii, a nawet krajów za Słupami Heraklesa, Aleksander Wielki zmarł w Babilonie. Imperium jego rozpadło się na kilka wojujących ze sobą części (diadochowie). Był wielkim talentem wojskowym, znakomitym strategiem i taktykiem, a także wybitnym politykiem i administratorem. Odrzucił tradycyjny podział na Greków i barbarzyńców, jednakowo traktując Macedończyków i lojalnych wodzów perskich. Jego działalność przyczyniła się do rozprzestrzenienia kultury greckiej i rozwoju handlu przez wprowadzenie jednolitego systemu monetarnego (pieniądz). Podboje Aleksandra Wielkiego miały też ogromny wpływ na rozwój greckiej nauki (zwł. geografii).
W ich wyniku wzbogacił się jej obraz świata, a przenikanie się kultur zaowocowało szeregiem wielkich dzieł sztuki i literatury. Biografie Aleksandra Wielkiego napisali: Diodor Sycylijczyk, Kurcjusz Rufus, Plutarch, Arrian. Jest on bohaterem wielu legend wśród ludów arabskiego Wschodu jako Iskander Dzoul-Garnein (Aleksander Dwurogi). W świadomości ludów basenu Morza Śródziemnego od średniowiecza upowszechniał legendę Aleksandra Wielkiego tzw. romans Aleksandrowy (zwł. Historia Aleksandra Wielkiego). Legenda ta dotarła też do Polski (już Wincenty Kadłubek usiłował połączyć dzieje polskie z historią Aleksandra Wielkiego).