Grecja w dobie klęski w Anatolii i zamachów stanu w 1915-1916r.

Niniejsza praca przedstawia sytuację Grecji w czasie jej przystąpienia do I wojny światowej, klęski w wojnie z Turcją o Anatolię i jej następstw. Lata 1915 – 1916 były dla Grecji okresem wahań pomiędzy zachowaniem neutralności a dołączeniem do działań wojennych. Był to czas konfrontacji poglądów króla i premiera oraz licznych zamachów stanu.
Grecja była ostatnim z państw bałkańskich, które przystąpiły do I wojny światowej. Za udział obiecano jej południową Albanię (północny Epir) i część terytorium Anatolii. Wspominano również o przekazaniu Grecji Cypru. Ogarnięta wojną Europa podzielona była na dwa wrogie obozy: Ententę (Anglia, Francja i Rosja) i Państwa Centralne (Niemcy i Austro - Węgry). Zarówno ówczesny premier Grecji Wenizelos jak i jej król Konstantyn opowiedzieli się za neutralnością Grecji. Jednak król, którego żoną była Zofia, siostra niemieckiego cesarza Wilhelma II, sympatyzował z Niemcami, a Wenizelos i jego Partia Liberalna byli zwolennikami udziału Grecji w wojnie po stronie Ententy. Wenizelos dążył do realizacji programu Wielkiej Grecji, cel ten zyskał po przystąpieniu do wojny Turcji po stronie Niemiec. Król natomiast popierał program Małej Grecji, który ograniczał się do zachowania terenów zdobytych podczas wojen bałkańskich oraz zajęcia południowej Albanii. Stosunki między Grecją a Turcją były napięte. Główną przyczyną sporu były wyspy Morza Egejskiego, szczególnie te, które leżały u wejścia Dardaneli i u wybrzeży Anatolii. W lutym 1915r. premier uznał iż nadszedł odpowiedni moment włączenia Grecji do wojny. Sojusznicy zachodni, którzy panowali na Morzu Śródziemnym, widzieli w Grecji partnera. Z tego powodu premier brytyjski Francis Elliot namawiał greckich polityków, szczególnie Wenizelosa, aby stanęli po stronie Ententy. Nalegał również na włączenie się Grecji do operacji w Dardanelach. Wenizelos uważając, iż udział w tej operacji umożliwiłby wejście Grecji do Stambułu i urzeczywistniłby wyzwolenie greków spod panowania tureckiego, był gotów się zgodzić. Rosja, która sama chciała zając Stambuł, jak i król Konstantyn byli temu przeciwni. Do decyzji króla przyczyniło się negatywne stanowisko szefa sztabu płk. Metaxasa, który stanowczo sprzeciwił się użyciu wojsk greckich w operacji dardanelskiej. Konstantyn uwierzył również w słowa swojego szwagra, Wilhelma II, że dopóki Grecja zachowa neutralność nie musi się obawiać ataku Bułgarii. 6 marca 1915r. król zdecydował, iż wojska greckie nie wezmą udziału w opanowaniu cieśnin czarnomorskich. Tego samego dnia, Wenizelos, protestując przeciwko królowi, podał się do dymisji. Nowym premierem został przywódca monarchistycznej Partii Ludowej Dimitros Gunaris. Pomimo wciąż obecnego poparcia dla polityki Wenizelosa, szczególnie widocznego w wygranej w wyborach do parlamentu z 13 czerwca 1915r., urząd nadal sprawował Gunaris. Dopiero 16 września 1915r. Wenizelos powrócił na stanowisko premiera, ale jego sytuacja nie była łatwa. W czasie pojawiania się kolejnych wiadomości o niepowodzeniach państw Ententy, w Atenach umacniało się przekonanie o zwycięstwie Państw Centralnych. W otoczeniu króla, w sztabie, w kołach politycznych i w części greckiego społeczeństwa narastały nastroje proniemieckie. Wenizelos i jego zwolennicy znaleźli się pod krytyką, a król odnosił się do premiera z nieukrywaną niechęcią. Sytuacja polityczna w Grecji skomplikowała się jeszcze bardziej po przystąpieniu Bułgarii do wojennego sojuszu z Państwami Centralnymi 15 września 1915r. Wenizelos był gotów pomóc Serbii w razie ataku bułgarskiego. Poprosił on Ententę o 150 tys. żołnierzy tłumacząc, iż armia grecka nie będzie w stanie obronić kraju, a tym bardzie udzielić pomocy Serbii. Apel premiera spotkał się z pozytywną reakcją Francji, która przekonała do niego swoich sojuszników. Wyrazili oni gotowość wsparcia Grecji poprzez wysadzenie wojska w Salonikach. W taki sposób pojawiła się idea frontu salonickiego. Król, pod naciskiem Wenizelosa, który zagroził podaniem się do dymisji, podpisał dekret o mobilizacji greckiej armii i wprowadził w kraju stan „zbrojnej neutralności”. Pierwsze niewielkie oddziały alianckie z Gallipoli wylądowały w Salonikach na początku paźdiernika 1915r. Spotkało się to z ostrą krytyką przeciwników Wenizelosa. Natomiast król, po uzyskaniu zapewnienia ze strony Bułgarii, iż nie zamierza ona występować przeciwko Grecji, dał do zrozumienia, że w przypadku ataku na Serbię przez wojska bułgarskie Grecja zachowa neutralność. Różnica zdań między Konstantynem a Wenizelosem w sprawie wypełnienia zobowiązań Grecji wobec Serbii doprowadziła do kolejnej dymisji premiera. Pomimo tego, iż 4 października Wenizelos otrzymał votum zaufania w parlamencie, tego samego dnia został zdymisjonowany przez króla. Konstantyn stwierdził, że wojska Ententy mogą kontynuować desant w Salonikach, ale on wyklucza przemarsz wojsk sojuszniczych na pomoc Serbii. Nowy premier, Aleksandros Zaimis, również odmówił oficjalnie pomocy Serbii i chciał wycofania wojsk z Salonik. Obecność wojsk Ententy w Salonikach oznaczało odejście Grecji od neutralności, ale Konstantyn zdawał się tego do końca nie rozumieć. Anglia zgodziła się na wycofanie wojsk z Salonik, ale nie przystały na to Francja i Rosja. Rząd Zaimisa i Konstantyn próbowali zmusić ich do tego poprzez hamowanie zaopatrzenia. Chwiejna polityka zagraniczna króla doprowadziła do głębokiego podziału kraju i społeczeństwa na przeciwstawne obozy oraz do kryzysu zaufania w stosunkach z państwami Ententy. Francja skłaniała się do udzielenia poparcia zwolennikom Wenizelosa, który wciąż nie dawał za wygraną. Kierowana przez niego partia liberalna, która stanowiła większość parlamentarną, nie udzieliła votum zaufania rządowi Zaimisa. Konstantyn rozwiązał wtedy parlament i wyznaczył termin wyborów na grudzień 1915r. Liberałowie zapowiedzieli bojkot, uważając, iż rozwiązanie dwój kolejnych parlamentów (w lutym i w październiku 1915r.) było niezgodne z konstytucją. Król zignorował krytykę liberałów i powołał nowy rząd ze Stefanosem Skulidisem na czele. Rząd Skulidisa nie krył proniemieckich sympatii. Był on przeciwny pomocy dla rozbitej armii serbskiej, która zostały przewieziona z Korfu do Salonik. Był oburzony na wieść o zajęciu północnego Epiru przez wojska włoskie. W kwietniu 1916r. Konstantyn proklamował przyłączenie tego terenu do Grecji. W końcu maja 1916r. rząd Skulidisa zgodził się na oddanie niemieckim i bułgarskim oddziałom fortu Rupel na rzece Strumie, który miał ogromne znaczenie w obronie greckiej części Macedonii. Wenizelos i jego zwolennicy wykorzystali sytuację oskarżając rząd i króla o zdradę. Kraje Ententy nie kryły swojego niezadowolenia dając do zrozumienia, że na podstawie układu z 1832r. miały prawo zmusić Grecję do udziału w wojnie po ich stronie. Od stycznie 1916r. zwiększono liczbę wojsk francuskich i brytyjskich w Salonikach oraz obsadzono wiele wysp. Oddziały alianckie zajęły Półwysep Chalcydycki i znaczną część greckiej Macedonii. W czerwcu 1916r. okręty alianckie wpłynęły do Pireusu. Ententa domagała się demobilizacji greckiej armii i dymisji rządu Skulidisa. Jego miejsce ponownie zajął rząd Zaimisa, który stosował się do rozkazów Ententy. 17 sierpnia 1916r. wojska bułgarskie i niemieckie dokonały inwazji na Trację i Macedonię w celu likwidacji frontu salonickiego. 1 września garnizon grecki ogłosił niezależność Macedonii Egejskiej od rządu greckiego. 27 września Wenizelos ogłosił proklamację wzywając naród do obalenia króla oraz zbrojnego wystąpienia przeciwko Państwom Centralnym. Ponadto nakłonił on do przejścia na jego stronę część floty greckiej i zorganizował powstanie Rządu Tymczasowego 9 października 1916r. 23 listopada 1916r. rząd Wenizelosa wypowiedział wojnę Niemcom i Bułgarii. Nastąpił podział kraju na wrogie obozy: Starą Grecję pod rządami króla i Nową Grecję pod rządami Wenizelosa. Po wpływem posunięcia Wenizelosa alianci uznali, że nadarzyła się dobra okazję wywarcia presji na Konstantyna. Zażądali więc m.in. przekazania do dyspozycji Ententy ciężkiej artylerii i wszystkich materiałów wojennych. Wywołało to oburzenie wśród oficerów, którzy zmusili króla do złożenia odmownej odpowiedzi. Reakcją Ententy był desant około 3 tys. żołnierzy angielskich, francuskich i włoskich w Pireusie 1 grudnia 1916r. Doszło do zbrojnego starcia wspieranego przez ludność cywilną. Oddziały alianckie wycofały się następnego dnia. 8 grudnia 1916r. cały kraj został objęty blokadą. Króla zmuszono do wyrażenia zgody na przewiezienie armii greckiej, broni i materiałów wojennych z Tesalii na Peloponez. Akcja ta, prowadzona pod wojskową kontrolą Francji, Włoch i Anglii, rozpoczęła się w styczniu 1917r. Państwa Ententy miały prawo okupowania każdego rejonu kraju. Rząd grecki został upokorzony i musiał zorganizować w Atenach ceremonię przeprosin państw Ententy za wydarzenia z 1 i 2 grudnia 1916r.
Jeszcze w listopadzie 1916r. powołano bezpartyjny rząd Spiridiona Lambrosa. Próbował on doprowadzić do zniesienia blokady w Grecji jednak nie udało mu się tego osiągnąć gdyż nie zgadzał się on na warunki stawiane przez Ententę. Zastąpienie go rządem Adimisa doprowadziło do wzmocnienia blokady przez sojuszników na początku 1917r. Król, pod zarzutem łamania konstytucji został zmuszony do abdykacji przez nowego „wysokiego komisarza” Grecji Celestine’a Jonnarta, 10 czerwca 1917r. Miał on usunąć się ze swojego stanowiska w ciągu doby. Na swojego następcę król mianował młodszego syna Aleksandra.
W dniach 18 stycznia 1919r. – 10 sierpnia 1920r. odbyła się konferencja pokojowa w Paryżu, na której Grecja, jako sojusznik Ententy, posiadała status państwa zwycięskiego. Układy pokojowe podpisywano w pałacu wersalskim, innych pałacach Paryża i jego okolicach. Wszystkie decyzje podjęte na konferencji paryskiej określa się systemem wersalskim. Na czele dziewiętnasto osobowej greckiej delegacji stał Wenizelos, który, za zgodą Aleksandra, utworzył w Grecji nowy rząd 27 czerwca 1917r. Mówił on o przyłączeniu do Grecji zachodniego wybrzeża Azjii Mniejszej ze Smyrną (Izmir), gdzie mieszkało około 1,5 mln. Greków. Uważał również, że władza turecka powinna zostać ograniczona do terytorium obejmującego wnętrze Azji Mniejszej (Anatolii), gdzie większość stanowiła ludność turecka. Wenizelos proponował przesiedlenie ponad 1 mln. ludności tureckiej zamieszkałej na terenie, którego żądał. 11 maja 1920r. mocarstwa przedłożyły rządowi sułtańskiemu twarde warunki układu pokojowego. W celu zmuszenia Turków do szybkiej zgody, rządy Wielkiej Brytanii i Francji poparły grecki plan ofensywy w Anatolii. Grecy wiele razy zwyciężyli, dostali się w głąb Turcji i tylko sprzeciw mocarstw powstrzymał ich od zajęcia Stambułu. Rząd turecki przestraszył się i podpisał traktat pokojowy w Serves 10 sierpnia 1920r. Został on przyjęty z oburzeniem przez tureckich nacjonalistów i doprowadził do zrywu Turków, którzy pragnęli żyć w niezawisłym państwie. Imperium osmańskie, obejmujące Anatolię, rozpadło się. Jednak w podpisanym traktacie północną i środkową część Anatolii pozostawiono pod władzą sułtana. W ręce Grecji oddano Trację Wschodnią po Morze Czarne z Adrianopolem i półwysep Galipolii. Potwierdzono również prawo Grecji do okupowania rejonu Smyrny, decyzję, która już wcześniej została podjęta przez mocarstwa. 15 maja 1919r. na mocy decyzji konferencji pokojowej w Paryżu, wojska greckie wylądowały w Smyrnie i na wybrzeżu Anatolii. Był to początek wojny grecko-tureckiej, która trwała do 11 października 1922r.
Tymczasem w Grecji narastał kryzys gospodarczy i zmęczenie prowadzoną wojną. 7 września 1920r. rząd grecki serdecznie przywitał premiera Wenizelosa w radości z odniesionego zwycięstwa na polu dyplomatycznym jak i militarnym. Pozycja premiera została jednak zachwiana z powodu śmierci króla Aleksandra 25 października 1920r. Pojawiło się zagrożenie powrotu na tron Konstantyna, który wciąż miał wielu zwolenników w państwie. 14 listopada 1920r. w Grecji odbyły się wybory parlamentarne, w których Wenizelos i jego partia liberałów ponieśli zaskakującą dla nich klęskę. Wenizelos, bardzo rozczarowany, wyjechał z kraju i przeniósł się do Francji. W wyborach wygrała monarchistyczna Partia Ludowa, którą założył Dimitrios Gunaris w 1915r. Był to człowiek, który najdłużej zajmował stanowiska premiera (marzec 1921r. – kwiecień 1922r.). Do powrotu na tron Konstantyna 19 grudnia 1920r. doprowadził pierwszy premier Partii Ludowej Dimitrios Rallis. Wydarzenia te zostały źle przyjęte przez rządy Wielkiej Brytanii i Francji, które nie były przychylne Konstantynowi. Mocarstwa te wstrzymały kredyty dla Grecji.
Działania wojenne greckich oddziałów w Anatolii oddalały je coraz bardziej od kraju i wyczerpywały ich siły. Obiecywana przez mocarstwa pomoc dla armii greckiej walczącej w Anatolii nigdy nie została udzielona. Nowy rząd grecki gen. Dimitriosa Rallisa znalazł się w trudnej sytuacji. Około stutysięczna armia grecka na początku odnosiła sukcesy w Anatolii, ale 8 września 1921r. nad rzeką Sakariya odbyła się wielka bitwa, która odwróciła losy wojny w Azji Mniejszej na korzyść Turcji. Była to walka pomiędzy chrześcijanami a muzułmanami. Grecja marzyła o zjednoczeniu wszystkich rodaków, o zbudowaniu nowożytnej Grecji w granicach Cesarstwa Bizantyńskiego ze stolicą w Konstantynopolu. Jednak klęska poniesiona w wojnie z klemowską Turcją przekreśliła ich realizację. Próba umocnienia pozycji Greków w Azji Mniejszej zakończyła się niepowodzeniem. Wszystkie zmiany, które później zachodziły w Grecji były następstwem przegranej wojny.
W dniach 21 listopada 1922r. – 23 lipca 1923r. odbyła się konferencja pokojowa w Lozannie. Jej podstawę stanowił podpisany wcześniej w Mudanyi rozejm grecko – turecki, na mocy którego Grecja miała oddać wszystkie przyznane jej tereny tureckie. Grecję i jej interesy ponownie reprezentował Wenizelos, któremu udało się jedynie osiągnąć pozostawienie Tracji Zachodniej w granicach Grecji i uwolnienie kraju od zapłaty odszkodowań wojennych. Zgodnie z postanowieniami układu Grecja traciła Trację Wschodnią, wybrzeże małoazjatyckie ze Smyrną, wyspy Imbros i Tenedos. Granicę grecko - turecką ustalono na Maricy (Evros). Grecy musieli zdemilitaryzować wyspy Morza Egejskiego. Ponadto układ lozański podpisany 24 lipca 1923r. zatwierdzał okupację archipelagu Dodekanezu przez Włochy i Cypru przez Wielką Brytanię oraz pozostawiał suwerenność nad Anatolią w rękach Turcji. Jednym z pierwszych układów, które zostały podpisanie w Lozanni był układ pomiędzy Grecją a Trucją z 30 stycznia 1923r. o wymieniane ludności, której tożsamość ustalano wyłącznie na podstawie religii. Ponad 1300 tys. Greków z obszarów Azji Mniejszej, głównie z położonych na wybrzeżu miast (starożytnych kolonii) oraz Tracji, musiało opuścić swoje siedziby zamieszkane od tysięcy lat. Około 380 tys. ludności muzułmańskiej przesiedlono z Grecji do Turcji. Muzułmanie żyjący w Tracji Zachodniej mogli zostać na miejscu, w zamian czego greccy mieszkańcy Stambułu, którzy osiedlili się przez 30 października 1918r., mogli zostać w mieście. Ogromna fala uchodźców z Azji Mniejszej, Tracji i Bułgarii była dla Grecji wielkim wyzwaniem. Przede wszystkim należało chronić te setki tysięcy ludzi przed głodem i chorobami. W końcu 1923r. prawie we wszystkich portach i wielu miejscowościach Grecji, w których zatrzymali się uchodźcy wybuchła epidemia dyzenterii i tyfusu. Największy problem stanowiło znalezienie dla nich tymczasowego miejsca pobytu. Kościoły, szkoły, kina, teatry i budynki administracji publicznej przekształciły się w schroniska. Wielu uchodźców mieszkało w domach prywatnych, ponadto organizowano im pola namiotowe, które były zapełnione przez kilka kolejnych lat.
Klęska wojsk greckich w Anatolii latem 1922r. wywołała wielki kryzys w państwie. Rzeź dokonana przez Turków doprowadziła do utraty znacznej ilości ludności cywilnej w Izmirze i Stambule, ponadto Grecja straciła ponad połowę swoich wojsk w walce w Azji Mniejszej. 50 tys. żołnierzy zostało zabitych, reszta uznana za rannych lub zaginionych. Pożyczki dokonane przez Grecję na armię zarówno w kraju jak i za granicą okazały się zbędne. Klęska Grecji wywołała negatywne nastawienie w stosunku do monarchii, nie tylko elit rządzących ale również znacznej części społeczeństwa. Za klęskę obwiniano przede wszystkim króla Konstantego. 10 września 1922r. na wyspie Chios, która stanowiła schronienie dla armii i ludności cywilnej wycofującej się z Anatolii, doszło do powstania wojskowego. Było ono określane jako pucz, a na jego czele stali Nikolas Plastiras i Stylianos Gonatas. Powstanie to ogarnęło całą Grecję. Wracająca z Azji Mniejszej armia i flota zmusiły Konstantyna do opuszczenia kraju. Król abdykował 14 września 1922r., a jego miejsce zajął jego najstarszy syn Jerzy II. Nowy rząd został utworzony przez S. Krokidasa. W końcu października zorganizowano proces oficerów i polityków jako „kozłów ofiarnych” poniesionej klęski. Na śmierć skazano 7 osób odpowiedzialnych za kampanię w Anatolii, w tym premiera rządu Dimitriosa Gunarisa. Wojskowi całkowicie kontrolowali kraj tak więc władza leżała tylko w ich rękach. Premierem został Stolanos Gonatas, jeden z przywódców powstania wojskowego. Sprawował on swoją funkcję od 19 listopada 1922r. do 2 stycznia 1924r.
W latach dwudziestych w życie polityczne Grecji na trwałe wbił się ruch związkowy i robotniczy. W kraju istniało ponad 300 różnych związków zawodowych. Lewicowy ruch związkowy był zorganizowany w Powszechnej Konfederacji Pracy Grecji, która została założona w 1918r. W tym samym roku powstała Socjalistyczna Partia Robotnicza Grecji (Sosialistikon Ergatikon Komma its Ellados). W 1920r. przystąpiła ona do Międzynarodówki Komunistycznej (Kominternu), która swoją centralę miała w Moskwie. W listopadzie 1924r.
partia przyjęła nazwę Komunistycznej Partii Grecji (Kommounistikon Komma its Ellados - KKE). Komuniści greccy stopniowo zdobywali poparcie wśród niezadowolonej części społeczeństwa i wśród uchodźców z Azji Mniejszej. Wielu z nich wstępowało do KKE. Jednym z ich przywódców był uchodźca z Anatolii Nikos Zachariadas. Z powstaniem republiki w Grecji wiązano nadzieje o stabilizacji w kraju. Utworzył się ruch na rzecz utworzenia republiki na miejsce monarchii, pod wpływem którego powstała Unia Demokratyczna. Na jej czele stanął Aleksandros Papanastasiu. Unia ta weszła w skład parlamentu uzyskując 120 mandatów w wyborach 16 grudnia 1923r. Monarchia istniała jeszcze przez 3 miesiące, a po ich upływie Jerzy II wyjechał z kraju. Republika Grecka została proklamowana 25 marca 1924r., a jej prezydentem 24 maja 1926r. został Pavlos Konduriotis.
Działania Wenizelosa i jego zwolenników doprowadziły do udziału Grecji w I wojnie światowej po stronie państw Ententy. Jednak klęska oddziałów greckich w Anatolii okazała się być dla kraju zbyt wielką tragedią. Doprowadziła ona do wyzwolenia nienawiści wśród armii i ludności cywilnej w stosunku do winnych klęski, dzieląc kraj się na dwa wrogie obozy. Grecja stanęła w obliczu wielkiego kryzysu. Dążenia przeciwników monarchii do jej obalenia zakończyły się powodzeniem, ale utworzenie republiki nie zaspokoiło oczekiwań ludności ani setek tysięcy uchodźców. Sytuacja w kraju nadal była niestabilna.