Ziemie polskie na przełomie XVII i XVIII wieku

Ziemie polskie na przełomie XVII i XVIII wieku
Okres 2 poł. XVII i 1 poł. XVIII w. jest ważny w dziejach RP zarówno w aspekcie politycznym jak i gospodarczym i społecznym. Charakterystyka tego okresu jest trudna z uwagi na skąpość źródeł do badań nad historią gosp. 2 poł XVII i 1 poł XVIII w. Wynika to ze słabej działalności administracji państwowej, braku ksiąg rachunkowych w majątkach prywatnych. Stąd opinie wygłaszane o gospodarce tego okresu są kontrowersyjne i czasami są sprzecznymi ze sobą. Okres ten jest przedstawiony przez historyków przez pryzmat zniszczenia gospodarki głównie przez działania wojenne, epidemie powodujące śmierć sporej części społ.
Przez RP przewaliła się w tym okresie nawałnica wojenna. Powstanie Chmielnickiego zapoczątkowane w 1648 r. objęło swoim zasięgiem nie tylko tereny Ukrainy, bowiem Chmielnicki wielokrotnie zapuszczał się na ziemie koronne. Powstanie to przekształciło się w wojnę pol. – rosyjską, która po układzie w Perejesławiu toczyła się do 1656. Później została przerwana ze względu na działania pol. – szwedzkie, ale w 1658 r. została wznowiona i toczyła się aż do zawarcia pokoju w Andruszowie w 1667. Nie do końca toczyła się ona na ziemiach koronnych, ale obejmowała w różnym okresie tereny Wielkiego Księstwa Litewskiego (WKL) i Ukrainy. W momencie wkroczenia Szwedów wojska moskiewskie znajdowały się pod Wilnem.
Wojna pol. – szwedzka objęła tereny Korony i płn. obszary WKL. Od południa były prowadzone działania wojsk Rakoczego w 1657. Wreszcie po zakończeniu wojny ze Szwedami zawiązywały się konfederacje wojskowe żołnierzy, którzy nie otrzymali żołdu. Wojska skonfederowane podobnie mocno niszczyły RP jak wojska obce, które ją najechały. Doszły tutaj dodatkowo walki rokoszowe w wyniku rokoszu Lubomirskiego.
Kolejnym wielkim wydarzeniem, które odczuły ziemie RP była wojna północna, przy czym nasilenie walk na ziemiach pd. Było różne. Od 1701, 1702 r. aż do 1709 głównym teatrem działań były ziemie RP, niezależnie czy była ona w stanie wojny czynnym czy biernym (np. wojska moskiewskie maszerowały przez ziemie pol. aby zagrozić szwedzkim posiadłościom na Pomorzu.)
Podczas wojny 7 – letniej RP była terenem przemarszu wojskowego. Były również okresy względnego pokoju. Między rokiem 1670, a początkiem wieku XVIII większe działania wojenne na ziemiach RP nie miały miejsca. Okres ten ok. 30 lat dawał szansę odbudowy gospodarki ze zniszczeń. Obowiązywała zasada, że obszar na którym toczą się działania wojenne musiał zapewnić wyżywienie wojsku, które na nim stacjonowało. Dlatego też rekwirowanie żywności było czymś pospolitym i nagminnym.
Wojska własne, które często miały zaległości w wypłacie żołdu, z ludnością rodzimą obchodziły się nie lepiej niż obce. Kiedy w 1657 r. na obszarach Polski pojawiły się sojusznicze oddziały austriackie, łupiły podobnie jak wojska szwedzkie. Działania wojenne przynosiły skutki krótkotrwałe jak zniszczenie gospodarstw, zasiewów, dóbr konsumpcyjnych, ale również pociągały za sobą skutki długotrwałe. Ucieczka ludności z obszarów zniszczonych powodowała, że pola ugorowały i przywrócenie ich do dawnej kultury rolnej było trudne. Zmniejszało się pogłowie inwentarza co miało poważne konsekwencje dla produkcji rolnej i hodowlanej.
Działania wojenne doprowadziły wreszcie do dużych i nieodwracalnych zmian demograficznych, zmniejszanie się liczby rąk do pracy. Spowodowane to było także zmniejszeniem się obszaru kraju (w poł. XVII w. zaludnienie zmniejszyło się o 1/3 ludności).
Zmiany demograficzne powodowały zmiany w strukturze osadniczej. O 1670 r. nie można było doliczyć się ok. 30% wsi w Prusach Królewskich, które zniknęły lub nikt w nich nie mieszkał. Na Mazowszu praktycznie co 10 –ta wieś została zniszczona pod względem gospodarstw szlacheckich i chłopskich. To powodowało również zmniejszenie się areału upraw ziemi.
Podobne zjawiska odnotowujemy również w miastach. Zniszczenia budynków mieszkalnych w niektórych z nich wynosiły 60% (zwłaszcza w Wielkopolsce).
Oprócz gospodarstw szlacheckich i chłopskich bardzo poważnie ucierpiały królewszczyzny, które miały do odegrania rolę podwójną. Z jednej strony miały zapewnić przypływ gotówki do skarbu królewskiego. Z drugiej strony miały dawać na opłatę wojska zaciężnego. W momencie nie wypłacenia żołdu wojsko to grabiło królewszczyzny. Królewszczyzny były ponadto obciążone tzw. hiberną – w zamian za nie płacenie podatków, przyjmowanie na leże zimowe wojska zaciężnego. Królewszczyzny broniły się jednak od tego w sposób zdecydowany, gdyż były narażone na rabunki.
Podatki na wojsko zwiększano wielokrotnie pod różnym pozorem, np. podatek pogłówny w XVI w. był czymś normalnym przynoszącym skarbowi poważne dochody. Uchwalany raz na rok jednak nie spełniał swej roli. W 1662 r. podatek pogłówny powinno zapłacić ok. 10 milionów ludzi. Starano się, aby był on ściągany w sposób zrównoważony tzn. aby bogatszy płacił więcej a uboższy mniej. Pomimo to podatek ten wciąż nie przynosił spodziewanych dochodów, przeciwnie, dawał coraz niższe kwoty, dlatego też zaczęto wysuwać pomysły np. wprowadzenia pogłównego wielokrotnego, a więc podwójnej czy potrójnej stawki od jednej głowy. Uderzało to jednak mocno w gospodarkę i pokazywało, że z uprawy ziemi przychód spadał gwałtownie. Doprowadzało to do wyludnienia pewnych obszarów.
Państwo próbowało pozyskać pieniądze w inny sposób. Pojawił się państwowy monopol tytoniowy i papierniczy. Był to podatek od towarów sprzedawanych. Monopole te jednak długo się nie utrzymały – towarzyszyły temu bowiem gwałtowne protesty.
Pomimo ok. 30 lat względnego spokoju między 1670 a 1700 r. nie następowała odbudowa gospodarki, gdyż system poddańczo – pańszczyźniany, który istniał na ziemiach pol. z racji swojej struktury, swojego starego zwapnienia, z racji oparcia swojego bytu na eksporcie zboża, nie miał możliwości odbudowy gospodarki. Prowadził jedynie do ruiny gospodarstwa chłopskie. To z kolei negatywnie wpływało na rynek lokalny, pociągało stagnację, a następnie upadek miast. Stagnacja w życiu miejskim oznaczała poważne problemy natury ekonomicznej dla folwarku. W ten sposób stworzyło się pewne zamknięte koło. System folwarczno – pańszczyźniany stworzył pewną strukturę funkcjonowania, która w prostej drodze prowadziła do samounicestwienia. W 2 poł. XVIII w. sam system z siebie nie pozwalał wydobyć pewnych elementów do naprawy, rozwoju gospod. Przecież głównym konsumentem zboża z folwarku i z gospodarstwa chłopskiego było miasto, natomiast eksport przez Gdańsk stanowił niewielki procent. W ten sposób szlachta przez swoje ustawodawstwo antymiejskie sama doprowadzała do unicestwienia systemu gospod., który miał jej służyć. Wynikało to z ogromnej niewiedzy ekonomicznej.
Od poł. lat 60 XVI w. widoczna jest obniżka cen produktów rolnych. Nie jest to proces, który ma miejsce na ziemiach polskich. Jest to proces ogólnoeuropejski. Ten regres cen na zboże trwał do poł. XVIII w. W tym czasie nie nastąpiła poprawa sytuacji rynkowej na produkty rzemieślnicze. Przyczyn tego kryzysu było wiele. Przede wszystkim był to spadek spożycia, ograniczenie popytu na wsi jak i w mieście. Kryzys gospodarki na ziemiach polskich był kryzysem całościowym.
Przeszkodą wyjścia z kryzysu jak i możliwości rozwoju był brak pieniędzy na który cierpiały zarówno gospodarstwa chłopskie jak i szlacheckie. Jedynie część gospodarstw szlacheckich posiadała pewną gotówkę. Zjawiskiem dosyć powszechnym było wykorzystywanie przez szlachtę średnią pogarszającego się położenia szlachty cząstkowej, czyli tej która posiadała 2 – 3 folwarki na wsi.
Próbowano poszukać prostego sposobu wyjścia z kryzysu zwłaszcza w przypadku folwarków szlacheckich, polegającego na żądaniu od chłopów odrabiania pańszczyzny ciągłej, co nie przynosiło wielkich rezultatów. Doprowadziło to do całkowitej ruiny gospodarstwa chłopskie. Odbudowa ich stawała się niemożliwa, ludność bowiem nie posiadała inwentarza, ziarna na zasiew itp. Gospodarstwa chłopskie liczyły zazwyczaj ¼, ½ łana. Dochodziło często do sytuacji paradoksalnej, jeśli gospod chłopskie produkowało więcej to usiało płacić większy czynsz, jeśli produkowało mniej – nie mogło zapłacić podatku. Gospod chłopskie zaczęły być traktowane jako działka wyżywieniowa.
Szlachta utrzymuje się kosztem pracy chłopów (7/8 ludności i ogromny eksport zboża z ziem pd. Odbywał się kosztem konsumpcji wewn.). Eksport zboża nie był jedynym źródłem dochodu folwarku szlacheckiego. Bardziej opłacalny był przerób zboża na piwo i gorzałkę. Wprawdzie zbyt tych towarów był ograniczony, lecz istniała zasada monopolu dworu, stąd też wydanie zakazu ważenia piwa przez chłopów.