Reformy obyczajowe w literaturze oświecenia & Ziemie polskie na przełomie XVII i XVIII wieku
Reformy obyczajowe w literaturze oświecenia
Oświecenie to okres w historii kultury europejskiej przypadający na XVIII wiek. Można powiedzieć, że epoka ta rozpoczęła i zakończyła się rewolucją. Za daty graniczne przyjmuje się bowiem lata rewolucji przemysłowej w Anglii (1688) i wybuch Wielkiej Rewolucji Francuskiej (1789).
Poezja, proza mają wychowywać, umoralniać, edukować. Muszą „otwierać oczy” na sprawy ważne. Dlatego tak popularne stają się w XVIII wieku satyra i komedia, które „śmiesząc poprawiają obyczaje”. Jest to też powód szybkiego rozwoju publicystyki, a wraz z nim powstania nowych gatunków literackich: eseju i felietonu.
Kolejne często wykorzystywane formy to satyra i pamflet. Mają moralizować, ale w sposób elegancki. Ośmieszają wady, przywary, jednak nie raniąc uczuć. Ośmieszają cechy, nie ludzi. W „Sztuce rymotwórczej” Dmochowski mówi:
„Satyra, w ścisłej z cnotą zostając przyjaźni,
Błędy ludzkie wytyka, lecz ludzi nie drażni.
Ten prawdziwy duch satyr, ta pierwsza treść próby:
Szydzić z wad, karcić błędy, oszczędzać osoby.”
Powodzenie u twórców miała także twórczość przeznaczona dla teatru: komedia i dramat. Pojawia się komedia polityczna, jak np. „Powrót posła” Niemcewicza.
Oświecenie jest także epoką narodzin współczesnej powieści. W Polsce próbował swoich sił w tym gatunku Ignacy Krasicki, na świecie m.in. D. Diderot, J.J. Rousseau.
Polskie oświecenie to także walka o reformy i przemianę kraju, która przyczynia się do rozwoju pism publicystycznych. Na tym polu sukcesy odnoszą H. Kołłątaj, S. Staszic, F.S. Jezierski.
W literaturze europejskiej pojawia się zaś powiastka filozoficzna, której wielkim prekursorem jest Voltaire.
W bajkach Krasickiego spotykamy się z piętnowaniem próżności, pychy (np. „Szczur i kot”, „Kruk i lis”), religijności na pokaz i dewocji (np. „Dewotka”), chciwości (np. „Groch przy drodze”); obserwujemy też gorzką refleksję nad światem, który w żaden sposób nie zbliża się do ideału („Malarze”, „Jagnię i wilcy”), czy kpinę z oświeceniowych filozofii („Filozof”).
„Satyra do króla” jest to bardzo ciekawie skonstruowany utwór, który ganiąc zalety króla, w rzeczywistości chwali go, a skrytykowany zostaje tutaj polski naród. Taki tekst nazywamy persyflażem, jest ironiczny, kpiący, zawiera komplementy ukryte w przytykach lub przytyki w komplementach.
Ignacy Krasicki miał też ambicje zrewolucjonizowania polskiego rolnictwa, gospodarki, stosunków panujących na wsi. Służyć temu szczytnemu celowi miała pierwsza polska powieść „Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki”. Jest to utwór o skomplikowanej fabule, w którym autor stara się przemycić rozmaite teoretyczne uwagi na temat nowoczesnej agronomii.
O wiele ciekawsze wydają mi się powieści powstające w tym czasie na zachodzie Europy. Voltaire pisze „Kandyda”- podany w atrakcyjnej formie wykład filozofii Leibniza, powstaje „Nowa Heloiza” Rousseau.
W Polsce rozwija się tymczasem publicystyka. Powstają utwory ściśle związane z katastrofalną sytuacją kraju, przynoszące pomysły reform („Przestrogi dla polski”, „Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego...” S. Staszica), będące rodzajem propagandy( „Powrót posła” J.U. Niemcewicza, „Fircyk w zalotach” F. Zabłockiego).
W drugiej połowie osiemnastego wieku rodzi się sentymentalizm. Przynosi on prawdziwy przewrót w pojmowaniu uczuć. Po dworskiej, sztucznej miłości baroku, proponuje uczucie prawdziwe, duchowe, a nie cielesne, „logikę serca” i powrót do natury. Krytykuje cywilizację, winiąc ją za degenerację człowieka. Za twórcę i najwybitniejszego przedstawiciela tego nurtu uznaje się J.J. Rousseau, autor powieści epistolarnej „Nowa Heloiza”, „Rozprawy o nauce i sztuce”, „Umowy społecznej” i „Emila”- traktatu o wychowywaniu dzieci.
Pisząc o Oświeceniu nie sposób nie wspomnieć o Wielkiej Encyklopedii Francuskiej. Stanowiła ona sumę wiedzy ludzi XVIII wieku, a zarazem przedstawiała poglądy encyklopedystów, była „taranem przeciwko ignorancji i przesądom”. Zmieniała oblicze świata, starając pokazać go bez zakłamań i przesądów.
We Francji także zostaje spisana „Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela”, która raz na zawsze stwierdza, że ludzie są równi, że wolność jest przynależna każdemu człowiekowi od chwili narodzin.
Oświecenie kończy wybuch Rewolucji Francuskiej, która ostatecznie zmienia oblicze świata, jego prawa i obyczajowość.
Ziemie polskie na przełomie XVII i XVIII wieku
Okres 2 poł. XVII i 1 poł. XVIII w. jest ważny w dziejach RP zarówno w aspekcie politycznym jak i gospodarczym i społecznym. Charakterystyka tego okresu jest trudna z uwagi na skąpość źródeł do badań nad historią gosp. 2 poł XVII i 1 poł XVIII w. Wynika to ze słabej działalności administracji państwowej, braku ksiąg rachunkowych w majątkach prywatnych.
Działania wojenne przynosiły skutki krótkotrwałe jak zniszczenie gospodarstw, zasiewów, dóbr konsumpcyjnych, ale również pociągały za sobą skutki długotrwałe. Ucieczka ludności z obszarów zniszczonych powodowała, że pola ugorowały i przywrócenie ich do dawnej kultury rolnej było trudne. Zmniejszało się pogłowie inwentarza co miało poważne konsekwencje dla produkcji rolnej i hodowlanej.
Działania wojenne doprowadziły wreszcie do dużych i nieodwracalnych zmian demograficznych, zmniejszanie się liczby rąk do pracy. Spowodowane to było także zmniejszeniem się obszaru kraju (w poł. XVII w. zaludnienie zmniejszyło się o 1/3 ludności).
Zmiany demograficzne powodowały zmiany w strukturze osadniczej. O 1670 r. nie można było doliczyć się ok. 30% wsi w Prusach Królewskich, które zniknęły lub nikt w nich nie mieszkał. Na Mazowszu praktycznie co 10 –ta wieś została zniszczona pod względem gospodarstw szlacheckich i chłopskich. To powodowało również zmniejszenie się areału upraw ziemi.
Podobne zjawiska odnotowujemy również w miastach. Zniszczenia budynków mieszkalnych w niektórych z nich wynosiły 60% (zwłaszcza w Wielkopolsce).
Państwo próbowało pozyskać pieniądze w inny sposób. Pojawił się państwowy monopol tytoniowy i papierniczy. Był to podatek od towarów sprzedawanych. Monopole te jednak długo się nie utrzymały – towarzyszyły temu bowiem gwałtowne protesty.
Umysł -> literatura
Medycyna, higiena, porządek
Teatr The Globe (str. 306), Szekspir
Sport – piłka nożna, tenis, jazda konna, polowanie (Ludwik XIV)
Salonowe spotkania (polityka, sztuka, moda)
Magnateria była ponad szlachtą.
Szlachta żyła na pokaz: na co dzień byli zaniedbani, jedli proste rzeczy.
Mieszczaństwo:
- patrycjat
- plebs, pospólstwo
Mieszanie się pogaństwa z chrześcijaństwem (np. dożynki).