Zdolność i Inteligencja

Psychologowie byli kiedyś przekonani, że inteligencja jest odbębniona kategorią. Niektórzy nazywali ja zdolnością uczenia się. Inni określali ja jako zdolność adekwatnej adaptacji do środowiska, a jeszcze inni jako generalna tendencje do nabywania umiejętności. Wszyscy zgadzali się, co do jednego, że człowiek jest inteligentny okazuje się równie błyskotliwy w podejściu do różnych zagadnień.
Po pewnym czasie psychologowie zwrócili uwagę na fakt, że niektórzy ludzie wydają się inteligentni w jednych dziedzinach, a w innych mniej. Wysunięto wówczas teorię, według której inteligencja stanowi połączenie określonych uzdolnień, nazwanych zdolnościami.
Niektórzy psychologowie próbowali pogodzić te stanowiska, lansując kompromisową koncepcje, że całkowite uzdolnienie człowieka stanowi sumę jego wielu specyficznych zdolności oraz ogólnej inteligencji. Pojawiła się koncepcja, że istnieją różne rodzaje inteligencji ogólnej. Jednym z pierwszych propagatorów tej teorii był Edward Thorndike, który utrzymywał, że inteligentnym zachowaniu można wyróżnić trzy rodzaje inteligencji:
 mechaniczną,
 społeczną,
 abstrakcyjną.
Przez mechaniczna inteligencję Thorndike rozumiał umiejętność używania narzędzi i przedmiotów oraz umiejętności posługiwania się maszynami. Inteligencja społeczna miała obejmować rozumienie ludzi i zdolność do mądrego postępowania w stosunkach z innymi. Inteligencja abstrakcyjna to zdolność do operowania symbolami i pojęciami takimi jak: słowa, liczby, uogólnienia i zasady nauki.
Postęp w psychologii sprawił, że wyróżniono istnienie czynników grupowych pomiędzy pewnymi specjalnymi zdolnościami, jak na przykład zdolności wykrywania błędów w czytaniu, a grupami zdolności sugerowanymi przez Thorndike’a. Owe czynniki grupowe dotyczą takich zdolności, jak rozumienie słów, posługiwanie się liczbami czy wyobrażenie sobie relacji przestrzennych.
Ogólnie rzecz biorąc, współczesna koncepcja inteligencji może być przedstawiona za pomocą następującego uszeregowania czynników:
 bardzo dużo zdolności specjalnych,
 wiele czynników grupowych,
 różne rodzaje inteligencji,
 inteligencja ogólna.
Istnieją testy inteligencji na każdym z wymienionych poziomów szczegółowych. Poziomy te należałoby jedna rozumieć bardziej jako punkty na ciągłej skali niż odrębne kategorie.

Znaczenie inteligencji
Każdy z czterech poziomów szczegółowych, wymienionych powyżej może być także rozumiany jako etap ogólnego uczenia się.
Inteligencja ogólna może być traktowana jako wnikliwość. Rodzaje inteligencji to zdolność wyodrębnienia różnych rodzajów właściwości oraz tworzenia pojęć i wyobrażeń na temat rozmaitych elementów otoczenia. Czynniki grupowe to sposoby myślenia symbolicznego i rozumowania. Zdolność w tym wypadku oznaczają zdolności efektywnego tworzenia nawyków.
Jest oczywiste, ze inteligencja ujawnia się w bardzo różnych jakościowo rodzajach działań, problemy, bowiem, jakie napotyka i musi rozwiązywać człowiek, są nie tylko liczne, ale i zawiłe. Jednakże skoro wszystkie problemy są w istocie podobne, a metoda ich rozwiązywania w gruncie rzeczy taka sama, mamy prawo mówić o inteligencji ogólnej także, dlatego, iż zdolność tę można poddać pomiarowi.

Mierzenie ogólnej inteligencji
Od początku badań nad inteligencją istniały dwa zasadnicze trendy: jeden opowiadał się za użyciem testów niewerbalnych, drugi zaś – testów werbalnych, czyli testów, w których instrukcje są podawane słownie, również odpowiedzi maja często taki charakter.
Testy niewerbalne mogą być używane w przypadku ludzi, którzy nie znają danego języka lub nie są wykształceni. Często korzysta się z nich w badaniach osób niedowidzących lub niedosłyszących oraz dzieci upośledzonych, które gorzej wypadają w testach werbalnych.
W tego typu testach badana osoba może otrzymywać polecenie ułożenia klocków o różnych kształtach, nakreślenia ścieżki w labiryncie albo też instrukcje dorysowania brakujących części obrazka.
Testy werbalne są oczywiście inne. Akcent kładzie na rozumienie słów – szczególnie dotyczy testów słownikowych. Konieczna jest znajomość języka, nawet, jeśli badaniu podlega cecha zdolności do myślenia przez analogię, jak na przykład w pytaniu „Co wiąże się z trawą w podobny sposób jak >>niebieski<< wiąże się z niebem?”
Pierwszym użyteczny test inteligencji ogólnej opracował na początku XX wieku francuski lekarz i psycholog Alfred Binet. Wymagał on od dziecka wypełnienia prostych poleceń: nazwania znanych przedmiotów, skopiowania określonych wzorów, wymyślenia rymów, powiedzenia, co by zrobiło w pewnych codziennych sytuacjach, podania definicji słów itp. Był to test obejmujący zarówno zadania werbalne, jak i niewerbalne.
Binet pod wpływem współpracy z Simonem, zmodyfikował pierwotny test, przekształcając go w użyteczne narzędzie do badania inteligencji dzieci i młodzieży od trzeciego do osiemnastego roku życia. Test ten znany jako skala inteligencji Bineta-Simona. Skala ta została poddana ponownej modyfikacji przez Lewisa M. Terman i Milesa. Znana obecnie jako skala inteligencji Stanford-Bineta. Test ten musi być przeprowadzany przez doświadczoną osobę siedzącą naprzeciwko osoby badanej. Badana może być jednocześnie tylko jedna osoba, a trwa to od godziny do dwóch godzin.
Od początku badań nad inteligencją do czasów dzisiejszych stworzono wiele testów wymagających jedynie kartki i ołówka, które można stosować w dużych grupach dzieci lub dorosłych, a które może przeprowadzić nauczyciel lub inna odpowiednio przeszkolona osoba. Testy te zawierają zasadnicze elementy logicznego i twórczego myślenia, rozwiązywania problemów, wyciągania wniosków oraz inne zadania umysłowe oparte na zdolnościach uważanych za wrodzone i mało zależne od ćwiczeń praktycznych.

Dojrzałość umysłowa
Jeśli przebadamy to samo dziecko dwukrotnie za pomocą tego samego testu po wystarczająco długim czasie, by zapomniało zawarte w nim pytania, to okaże się, że wyniki poprawiają się w miarę dorastania. Z pewnością dziecko uzyska lepszy wynik w wieku lat ośmiu niż w wieku lat czterech.
W końcu jednak nadchodzi jednak taki moment, kiedy uzyskane wyniki nie ulegają poprawie. Mówimy wówczas, że dziecko osiągnęło dojrzałość umysłową.
Człowiek nie przestaje się uczyć wraz z osiągnięciem umysłowej dojrzałości, nie wykazuje już jednak wzrostu zdolności udzielania odpowiedzi na pytania zawarte w testach inteligencji. Nadal może jednak rozwijać umiejętności lepszego odpowiadania na pytania z dziedziny swych studiów i specjalizacji zawodowej.
Trudno jednoznacznie określić, kiedy dana osoba osiąga dojrzałość umysłową – podobnie jak trudno określić, w którym dokładnie momencie przestaje rosnąć. Psychologowie sądzą, że następuje to pomiędzy czternastym a osiemnastym rokiem życia. Powszechnie akceptuje się średnio wiek piętnastu lat.

Wiek umysłowy
Wyobraźmy sobie dwie dojrzałe osoby w tym samym wieku(przyjmijmy, że nazywają się Kowalski i Nowak). Załóżmy, że Kowalski potrafi w wieku pięciu lat odpowiedzieć na pytania, na które Nowak udzielał właściwych odpowiedzi dopiero w wieku dziesięciu tal. Przypuśćmy też, że Nowak jest osobą o normalnej inteligencji. Ponieważ Kowalski wykazywał się w wieku pięciu lat inteligencja właściwą dla dziesięciolatka, powiemy, że Kowalski osiągnął umysłowy wiek dziesięciu lat, gdy jego wiek życiowy wynosił pięć lat.
Co zatem jest inteligencja normalną? Binet i Simon uznali, że dane dziecko ma inteligencję normalną, a jeśli potrafi wykonać zadania, które wykonuje połowa dzieci w jego wieku. Na przykład, połowa dzieci w wieku trzech lat potrafi wskazać własny nos, uszy i suta, powtórzyć dwie liczby. Dlatego Binet i Simon uznawali za normalnego lub przeciętnego takiego trzylatka, który potrafi wyżej wymienione zadania wykonywać.

Iloraz inteligencji
Psycholog niemiecki William Stern wprowadził wygodny wskaźnik inteligencji stanowiący stosunek wieku umysłowego do wieku życia. Ideę spopularyzował Lewis M. Terman, amerykański psycholog, który przystosował jedną ze skal Bineta do warunków amerykańskich. Ponieważ wynik dzielenia nazywa się ilorazem, więc uzyskiwany wskaźnik nazwano ilorazem inteligencji.
Aby uniknąć niewygodnych ułamków, stosuje się w tym wypadku jeszcze mnożnik 100. Dokładny wzór na obliczanie ilorazu inteligencji jest następujący:
Iloraz inteligencji =
Koncepcja dojrzałości umysłowej rodzi dość interesujący problem. Wyobraźmy sobie piętnastolatka, którego dojrzałość umysłowa wynosi również piętnaście lat. Jego iloraz inteligencji wynosi, zatem 100 i jest normalny. Co zdarzy się za 5 lat później, gdy obecny piętnastolatek będzie miał dwadzieścia lat? Ponieważ osiągnął on dojrzałość umysłową w wieku piętnastu lat, jego wiek umysłowy pozostaje bez zmian. Gdyby trzymać się wzoru jego iloraz inteligencji spadłby do 75, dając wynik zdecydowanie gorszy. Tak być nie może.
Innym sposobem obejścia tej trudności jest ludzi do innych kategorii procentowej. Można również skorzystać z innej skali, mianowicie skali inteligencji dla dorosłych Wechslera. Końcowy wynik obliczany jest na podstawie sumy punktów uzyskanych we wszystkich testach.

Poziom inteligencji
Iloraz inteligencji odpowiadający liczbie 100 określimy jako „normalny”. Być może odpowiedniejszy byłby tu termin „przeciętny”.
Dzieci, które osiągają iloraz inteligencji znacznie poniżej normy określonej dla całej populacji, wymagają zwykle dodatkowych zabiegów edukacyjnych. Dzieci, których iloraz inteligencji wynosi 50 i mniej, są klasyfikowane jako upośledzone i kieruje się je zwykle do zakładów specjalnych tak zwanych szkół życia. Uważano kiedyś, że dzieci te nie nadają się wcale do nauki, okazało się jednak, że można je nauczyć wielu prostych umiejętności. Te, których iloraz inteligencji mieści się w przedziale 45-80, określa się jako edukacyjne upośledzenie. Wymagają one szkolnictwa specjalnego.
Po przeciwnej stronie skali, sytuują się osoby o wysokiej inteligencji. Inteligencja większości wybitnych ludzi mieści się w tym właśnie przedziale. Osoby te zwykle dość wcześnie przejawiają swój talent i w rozwoje znacznie wyprzedzają rówieśników. Wbrew obiegowym opiniom ludzie wysoce inteligentni przystosowują się zazwyczaj do problemów żucia znacznie lepiej niż osoby o inteligencji przeciętnej. Osoby takie uzyskują lepsze oceny w szkołach, osiągają więcej stopni naukowych, piastują więcej wyższych urzędów, rzadziej się rodzą i rzadziej umierają przedwcześnie.
Dotyczy się to również geniuszy. Ich niezwykłe zdolności ujawniają się bardzo wcześnie. Bywa, że ludzie ci umieją czytać w wieku dwóch lat, a mając cztery lata, opanowywują biegle język obcy. Choć co prawda, zaburzenia umysłowe rzadko wśród nich występują, jednak mogą oni napotykać poważne problemy w trakcie swego społecznego i emocjonalnego rozwoju.
Dzieci z ilorazem inteligencji wynoszącym ponad 140 wymagają określonej opieki. Często sprawiają one poważne kłopoty swym rodzicom i opiekunom, którzy usiłują im pomóc. Nie jest to łatwe, ponieważ dzieci te, w porównaniu z osobami z własnego otoczenia, okazują się zwykle intelektualnymi „gigantami”.
Jak już wcześniej wspomniałem dzieci utalentowanych jest procentowo niewiele. Niewiele też się dla nich robi, gdy chodzi o stworzenie im dodatkowych możliwości. Brak ten jaskrawo kontrastuje się z tym, co czyni się dla dzieci mających trudności w nauce. Ważne jest, by rodzice i nauczyciele zadbali o rozwój talentów dzieci uzdolnionych, by nuda i frustracja nie stały się u nich przyczyną poważnych emocjonalnych i społecznych zaburzeń.
Dzieci utalentowane mogą borykać się z problemami nieznanymi innym dzieciom. Bywa, że czują się znudzone zabawami rówieśników, a równocześnie, z powodu młodszego wieku, nie mogą brać udziału w zabawach dzieci starszych. W szkole zazwyczaj wolałyby rozwiązywać zadania intelektualne na poziomie bardziej zaawansowanym niż pozostałe dzieci w klasie.

Czy iloraz inteligencji może się zmienić?
Na początku XX wieku psycholog Robert S. Woodworth sformułował następującą opinię na temat zmienności poziomu intelektualnego: „Bystre dziecko, bystry dorosły. Tępe dziecko, tępy dorosły. Jest to reguła, a wyjątki ją tylko potwierdzają”.
Wyjątki te są nadal na tyle rzadkie, że zasady Woodwortha nie podważają. Badania wykazują jednak, że iloraz inteligencji może w pewnym zakresie podlegać wahaniom pod wpływem sprzyjającego lub przyjaznego otoczenia. Nie udało się ustalić jak dalece środowisko wpływa na iloraz inteligencji. Jak się wydaje, wpływ ten może oznaczać zmianę w zakresie około piętnastu punktów. A zatem osoba o ilorazie inteligencji wynoszącym 100 punktów mogłaby uzyskać tylko 85 punktów, gdyby została wychowana w niesprzyjającym środowisku, zaś w przypadku wychowania w środowisku wyjątkowo korzystnym osiągnęłaby wynik w granicach 115 punktów.
Różnice wyników występujące w tych badaniach mogą być po części spowodowane tym, że tzw. rzetelność nawet najlepszych testów inteligencji bywa zawodna. Ta sama osoba zbadana trzykrotnie w odpowiednich odstępach czasu, może za pierwszym razem wykazać inteligencję na poziomie 100 pkt, za drugim 95 pkt, a za trzecim 105pkt.
Częściowo różnice te zależą od wpływu otoczenia, Jednakże osoba o inteligencji poniżej normy największym nawet nakładem pracy nie zdoła zmienić swych wyników tak, by świadczyły o inteligencji normalnej, ani też osoba przeciętnie inteligentna nie uzyska wyników geniusza. Wszelkie próby, choćby podejmowane w najlepszej intencji wymuszenia na intelekcie osiągnięć wykraczających poza jego możliwości, zaowocują jedynie frustracją i unieszczęśliwienia osób, których takie wysiłki dotyczą.

Wykorzystanie rezultatów testów inteligencji
Kiedy powstały pierwsze testy inteligencji, wielu ludzi łudziło się, że wreszcie znaleziono prosta metodę ustalania miejsca, jakie każdy człowiek powinien zajmować w społeczeństwie. W rzeczywistości nie jest to możliwe. Istoty ludzkie są zbyt skomplikowane i zmienne, by można je było klasyfikować za pomocą jakiegokolwiek uproszczenia pomiaru. Wytrwała praca i samodyscyplina często więcej znaczą niż wysoki iloraz inteligencji.
Pomimo wszystko wyniki testów inteligencji mogą pomóc przy doradzaniu wskazanego poziomo i kierunku wykształcenia oraz rodzaju pracy, na jaką dana osoba może liczyć.
Sytuacja w zakresie poradnictwa zawodowego nie jest tak jednoznaczna jak w przypadku określonej edukacji. Badania wykazały, że we wszystkich grupach zawodowych pojawiają się zarówno niskie jak i wysokie wyniki ilorazu inteligencji. Generalnie rzecz biorąc, osoby o wysokim wykształceniu profesjonalnym mają wyższy iloraz inteligencji, niż ludzie biznesu i pracujący w handlu czy urzędnicy. Ci ostatni mają natomiast wyższy iloraz inteligencji niż robotnicy wykwalifikowani, którzy przewyższają z kolei robotników niewykwalifikowanych. Inteligencja ogólna stanowi jednak tylko jeden z wielu czynników decydujących o sukcesie zawodowym.

Badania zdolności
Aby określić szanse sukcesu osób poddających się szkoleniu zawodowemu, skonstruowano specjalne testy zdolności dla rozmaitych dziedzin, jak sztuka, nauka oraz innych zawodów wymagających mniej lub bardziej złożonych umiejętności.
Osoba, która chciałaby poznać swoje szanse powodzenia w pracy o profilu technicznym, może poddać się testowi zdolności technicznych. Typowe zadania w tego rodzaju testach to na przykład polecenie takie, jak szybkie przeciąganie pionowych linii przez poprzeczne odcinki dużych „H”(im gorsza będzie koordynacja ruchowa, tym częściej narysowane linie dotykać będą pionowych boków litery) lub wybrania spośród przygotowanych narzędzi tych, które będą najbardziej przydatne przy określonej pracy (jeśli osoba wybierze dłuto zamiast piły do przecięcia deski, to można założyć, że nawet intensywna nauka w technicznym zawodzie niewiele pomoże). Może tez zostać poproszona o określenie kolejności montażu narysowanych części jakiegoś urządzenia. Zadania tego rodzaju są miarą zarówno konkretnych zainteresowań, jak i poziomu sprawności badanej osoby.

Testy czynników grupowych
Gdybyśmy chcieli opracować testy dla każdej z możliwych zdolności danej osoby, już po krótkim czasie zostalibyśmy zasypani arkuszami tabel wyznaczających korelacje pomiędzy nimi. Z reguły potrzebne są testy badające jedynie ograniczoną liczbę uzdolnień, jednakże takich, które powszechnie decydują o większości ludzkich osiągnięć. Są to tak zwane czynniki grupowe. Psychologowie posługujący się metodą analizy czynnikowej są zgodni, co do tego, że uzdolnienia podstawowe, ujawniające się we wszystkich mierzonych umiejętnościach, są następujące:
 zdolności werbalne ujawniane w testach słownikowych i testach analogii,
 zdolności przestrzenne ujawniane w czytaniu planów,
 zdolności liczbowe ujawniane w prostych działaniach arytmetycznych,
 zdolności pamięci bezpośredniej ujawniający się poprzez przypominanie par skojarzeń i nonsensownych sylab,
 czynniki prędkości działania najlepiej ujawniających się na bardzo prostym materiale niewymagającym wielu innych uzdolnień.
Natura obowiązków związanych z danym zawodem określa, które z czynników należy przetestować i jakie znaczenie będą miały uzyskane wyniki. Potencjalny inżynier powinien przejść jeden lub kilka testów zdolności widzenia przestrzennego, potrzebnego do postrzegania całości układu elementów, nawet, jeśli ich część pozostaje niewidoczna.
Nawet największe uzdolnienia nie gwarantują życiowego sukcesu, gdyż zależy to od właściwości osobowościowych, społecznych i innych. Testy pomagają nam jednak ocenić własne możliwości w bardziej obiektywny sposób. Dlatego też poradnictwo zawodowe odgrywa bardzo pożyteczną rolę. Chociaż wiele potrafimy powiedzieć o danej umysłowości po krzyżowym ogniu pytań testów inteligencji ogólnej, uzdolnień i czynników grupowych, to nigdy do końca nie poznamy szczególnych motywów, bodźców i głębi zainteresowań, które w pewnym momencie życia człowieka mogą uruchomić wielkie możliwości, mimo, że w czasie dokonywania pomiaru zdawały się bardzo umiarkowane.