Zdolności i inteligencja
ZDOLNOŚCI I INTELIGENCJA
Inteligencja jest przedmiotem zainteresowania psychologii od samego początku jej dziejów jako samodzielnej dyscypliny naukowej. Również w potocznym odbiorze psychologia jawi się jako dziedzina, wyspecjalizowana w badaniu inteligencji człowieka, a psychologowie ? jako specjaliści od jej pomiaru. Psychologowie byli kiedyś przekonani, że inteligencja jest odbębniona kategorią. Niektórzy nazywali ja zdolnością uczenia się. Inni określali ja jako zdolność adekwatnej adaptacji do środowiska, a jeszcze inni jako generalna tendencje do nabywania umiejętności. Wszyscy zgadzali się, co do jednego, że człowiek jest inteligentny okazuje się równie błyskotliwy w podejściu do różnych zagadnień.
Po pewnym czasie psychologowie zwrócili uwagę na fakt, że niektórzy ludzie wydają się inteligentni w jednych dziedzinach, a w innych mniej. Wysunięto wówczas teorię, według której inteligencja stanowi połączenie określonych uzdolnień, nazwanych zdolnościami.
Każda czynność człowieka wiąże się ze zdolnościami, które przejawiają się dobitnie w szybkości uczenia się i rezultatach działania. Zdolnościami określa się takie różnice indywidualne, które sprawiają, że przy jednakowej motywacji i uprzednim przygotowaniu poszczególni ludzie osiągają, w porównywalnych warunkach zewnętrznych, niejednakowe rezultaty w uczeniu się i działaniu.
Badania zdolności
Aby określić szanse sukcesu osób poddających się szkoleniu zawodowemu, skonstruowano specjalne testy zdolności dla rozmaitych dziedzin, jak sztuka, nauka oraz innych zawodów wymagających mniej lub bardziej złożonych umiejętności.
Osoba, która chciałaby poznać swoje szanse powodzenia w pracy o profilu technicznym, może poddać się testowi zdolności technicznych. Typowe zadania w tego rodzaju testach to na przykład polecenie takie, jak szybkie przeciąganie pionowych linii przez poprzeczne odcinki dużych ?H?(im gorsza będzie koordynacja ruchowa, tym częściej narysowane linie dotykać będą pionowych boków litery) lub wybrania spośród przygotowanych narzędzi tych, które będą najbardziej przydatne przy określonej pracy (jeśli osoba wybierze dłuto zamiast piły do przecięcia deski, to można założyć, że nawet intensywna nauka w technicznym zawodzie niewiele pomoże). Może tez zostać poproszona o określenie kolejności montażu narysowanych części jakiegoś urządzenia. Zadania tego rodzaju są miarą zarówno konkretnych zainteresowań, jak i poziomu sprawności badanej osoby.
Zdolności rozwijają się pod wpływem określonych zadatków fizjologiczno-anatomicznych. Na zadatki te składają się zarówno określone struktury nerwowe, jak i sprawność funkcjonowania analizatorów (wzrokowego, słuchowego). Wrodzone zadatki wpływają na rozwój zdolności, ale ich nie wyznaczają. Przykładowo dobrze rozwinięty analizator wzrokowy stanowi podstawę rozwoju zdolności rysunkowych, ale także podstawę osiągnięć sportowych np. w łucznictwie czy strzelectwie. Jednak posiadanie jakiejś jednej specyficznej zdolności nie zapewnia jeszcze dobrych wyników w danej dziedzinie działalności. Dopiero określony zespół zdolności działalność tą umożliwia i usprawnia. Zespół zdolności umożliwiający wyjątkowo skuteczne działanie w danej dziedzinie nazywamy uzdolnieniami (uzdolnienia do działalności np. artystycznej, organizacyjnej, technicznej itp.). Wyższy stopień uzdolnień to talent ? najbardziej korzystne połączenie zdolności, umożliwiające twórcze wykonywanie jakiejś działalności.
Inteligencja to konstrukt teoretyczny odnoszący się do względnie stałych warunków wewnętrznych człowieka, determinujących efektywność działań, wymagających procesów poznawczych. Warunki te kształtują się w wyniku interakcji genotypu, środowiska i własnej aktywności człowieka.
Iloraz inteligencji
Psycholog niemiecki William Stern wprowadził wygodny wskaźnik inteligencji stanowiący stosunek wieku umysłowego do wieku życia. Ideę spopularyzował Lewis M. Terman, amerykański psycholog, który przystosował jedną ze skal Bineta do warunków amerykańskich. Ponieważ wynik dzielenia nazywa się ilorazem, więc uzyskiwany wskaźnik nazwano ilorazem inteligencji.
TYPY INTELIGENCJI
1 ABSTRAKCYJNA- umiejętność analizowania danych, które da się zawrzeć w formie znaków i symboli.
2 WERBALNA- zdolność formułowania wypowiedzi, szybkie znajdowanie słów , dobre rozw. testu pisemnego i ustnego.
3 SPOŁECZNA- zdolność przystosowania się i wpływania środowisko społeczne.
4 TWÓRCZA- zdolność do generowania nowych pojęć lub ich nieoczekiwanych połączeń.
5 EMOCJIONALNA- umiejętność radzenia sobie ze swoimi emocjami, nazywanie ich, oraz zauważania i wpływania na emocje innych.
Mierzenie ogólnej inteligencji
Od początku badań nad inteligencją istniały dwa zasadnicze trendy: jeden opowiadał się za użyciem testów niewerbalnych, drugi zaś ? testów werbalnych, czyli testów, w których instrukcje są podawane słownie, również odpowiedzi maja często taki charakter.
Testy niewerbalne mogą być używane w przypadku ludzi, którzy nie znają danego języka lub nie są wykształceni. Często korzysta się z nich w badaniach osób niedowidzących lub niedosłyszących oraz dzieci upośledzonych, które gorzej wypadają w testach werbalnych.
W tego typu testach badana osoba może otrzymywać polecenie ułożenia klocków o różnych kształtach, nakreślenia ścieżki w labiryncie albo też instrukcje dorysowania brakujących części obrazka.
Testy werbalne są oczywiście inne. Akcent kładzie na rozumienie słów ? szczególnie dotyczy testów słownikowych. Konieczna jest znajomość języka, nawet, jeśli badaniu podlega cecha zdolności do myślenia przez analogię, jak na przykład w pytaniu ?Co wiąże się z trawą w podobny sposób jak >>niebieski<< wiąże się z niebem??
Pierwszym użyteczny test inteligencji ogólnej opracował na początku XX wieku francuski lekarz i psycholog Alfred Binet. Wymagał on od dziecka wypełnienia prostych poleceń: nazwania znanych przedmiotów, skopiowania określonych wzorów, wymyślenia rymów, powiedzenia, co by zrobiło w pewnych codziennych sytuacjach, podania definicji słów itp. Był to test obejmujący zarówno zadania werbalne, jak i niewerbalne.
Binet pod wpływem współpracy z Simonem, zmodyfikował pierwotny test, przekształcając go w użyteczne narzędzie do badania inteligencji dzieci i młodzieży od trzeciego do osiemnastego roku życia. Test ten znany jako skala inteligencji Bineta-Simona. Skala ta została poddana ponownej modyfikacji przez Lewisa M. Terman i Milesa. Znana obecnie jako skala inteligencji Stanford-Bineta. Test ten musi być przeprowadzany przez doświadczoną osobę siedzącą naprzeciwko osoby badanej. Badana może być jednocześnie tylko jedna osoba, a trwa to od godziny do dwóch godzin.
Od początku badań nad inteligencją do czasów dzisiejszych stworzono wiele testów wymagających jedynie kartki i ołówka, które można stosować w dużych grupach dzieci lub dorosłych, a które może przeprowadzić nauczyciel lub inna odpowiednio przeszkolona osoba. Testy te zawierają zasadnicze elementy logicznego i twórczego myślenia, rozwiązywania problemów, wyciągania wniosków oraz inne zadania umysłowe oparte na zdolnościach uważanych za wrodzone i mało zależne od ćwiczeń praktycznych.
Brak zgodności w określeniu czym jest inteligencja wiąże się z brakiem jednolitej teorii, która prezentowałaby akceptowany prze większość badaczy system twierdzeń dotyczący tego zjawiska. Stąd też powstało wiele konkurujących ze sobą teorii inteligencji. Do najpopularniejszych długi czas należała dwuczynnikowa teoria Ch. Spearmana. Wysunął on tezę, że każda czynność dochodzi do skutku dzięki współdziałaniu czynników ?G? i ?S?. wszystkie bowiem czynności są nasycone ogólną zdolnością umysłową oznaczona przez niego symbolem g (general) ? zdolność też nazwał inteligencją ogólną. Pozostałe składniki uznał za specyficzne i określił je literą s (specific), nazywając zdolnoścmai specjalnymi. Czynności s jest wiele, są one specyficzne dla różnych rodzajów czynności. Tak powstała teria dwóch czynników: zdolności ogólnej (inaczej inteligencji ogólnej) i zdolności specjalnej.
Krytycy dwuczynnikowej teorii inteligencji Speramana doszli do wniosku, że na strukturę inteligencji składa się więcej czynników, jednak w ich poglądach wystąpiły różnice nie tylko co do liczby i jakości czynników inteligencji, lecz również co do tego, w jakim stosunku pozostają one do siebie. Rozwiązania dotyczące tej ostatniej kwestii zależały głównie od rodzaju zastosowanej metody analizy czynnikowej i szły w dwóch podstawowych kierunkach: hierarchicznych teorii inteligencji i teorii opartych na czynnikach równorzędnych.
Wśród teorii opartych na czynnikach równorzędnych dużą popularność zyskała teoria ?pierwotnych zdolności umysłowych? L.L. Thurstone?a. Obalając teorię dwóch czynników na podstawie analizy czynnikowej jej autor ustalił siedem podstawowych wzajemnie niezależnych (bez żadnej hierarchii) czynników. Zalicza się do nich następujące czynności:
Rozumienie informacji słownych
Płynność słowną (łatwość i szybkość posługiwania się materiałem werbalnym)
Zdolności numeryczne (umiejętność wykonywania operacji arytmetycznych)
Zdolności pamięciowe
Szybkość postrzegania i rozpoznawania obiektów
Rozumienie indukcyjne (łatwość wyciągania wniosków na podstawie niepełnego zbioru przesłanek)
Wizualizację przestrzenną (zdolności wyobrażeniowe i zdolności związane z manipulacją materiałem wyobrażeniowym)
W latach 60. J.P.Guilford przedstawił teorię inteligencji opartą na czynnikach równorzędnych, znaną pod nazwą ?model struktury intelektu?. U podstaw te teorii leży założenie, że każdą zdolność człowieka można opisać na trzech następujących wymiarach: operacja (proces), treść (materiał) i wytwór. Każde bowiem zachowanie inteligentne wyraża się w operacjach umysłowych wykonywanych na określonym materiale i prowadzących do takiego czy innego wytworu. Ostatecznie model intelektu obejmuje 120 osobnych zdolności umysłowych, przy czym te elementarne zdolności nie stanowią jakiegoś zhierarchizowanego systemu, lecz zbiór niezależnych od siebie czynników. Fakt wyodrębnienia tak wielkiej liczby zdolności elementarnych, składających się na strukturę inteligencji, podkreśla złożoność i różnorodność procesów umysłowych, wchodzących w zakres tego pojęcia.
Obecnie przyjmuję się, że istnieje trójwarstwowa hierarchia czynników intelektualnych ? z czynnikiem inteligencji ogólnej (g) na czele, kilkoma czynnikami grupowymi szerokiego zasięgu (np. inteligencja werbalna, przestrzenno-manualna itd.) oraz duża liczba wąskich czynników grupowych, ważnych dla wykonania bardzo szczegółowych zadań.
W badaniach nad biologicznym podłożem inteligencji wykryto, że osoby uzdolnione intelektualnie charakteryzują się:
Podwyższonym tempem przetwarzania informacji
Większą niezawodnością funkcjonowania systemu nerwowego
Zwiększoną wydajnością energetyczną tkanki mózgowej
Z kolei badania prowadzone w nurcie psychologii poznawczej, które koncentrowały
się na wykryciu specyfiki funkcjonowania osób uzdolnionych intelektualnie, wykazały u osób inteligentnych:
Zwiększoną pulę zasobów uwagi
Zwiększoną pojemność pamięci roboczej
Podwyższoną skuteczność kontroli poznawczej
Umiejętność stosowania skutecznych strategii poznawczych
Ostatnie dwadzieścia lat przyniosły znaczący postęp w rozumieniu różnic indywidualnych w zakresie zdolności intelektualnych za sprawą stosowania metod i modeli przetwarzania informacji poznawczych. Dowiedziono, że istnieje związek pomiędzy wyższymi zdolnościami intelektualnymi, określonych za pomocą psychometrycznych testów inteligencji, a szybszą odpowiedzią w prostych zadaniach sensorycznych, ruchowych, zadaniach pamięciowych i decyzyjnych. Zależność tę zaobserwowano, dokonując czasu pomiaru reakcji w zadaniach o zróżnicowanym stopniu zaangażowania poznawczego. Osoby o wyższych zdolnościach intelektualnych dokonują różnicowania podczas krótszej ekspozycji bodźca aniżeli osoby o niższych zdolnościach intelektualnych.
Mimo iż faktem jest, że jednostki o wyższych zdolnościach intelektualnych charakteryzują się szybszym przetwarzaniem informacji w elementarnych zadaniach poznawczych aniżeli jednostki o niższych zdolnościach to trudno mówić o zrozumieniu natury tego zjawiska.
LITERATURA:
1. Anna Sowińska ?Wstęp do psychologii? 2007
2. Magdalena Marszał ? Wiśiewska, Tatiana Klonowicz, Małgorzata Fajkowska-Stanik ?Psychologia różnic indywidualnych? 2003
3. Zbigniew Piskorz, Tomasz Zaleśkiewicz ?Psychologia umysłu?