Maria Montessori i jej system wychowania przedszkolnego

Pedagog, który chciałby zapewnić sobie trwałe miejsce w historii myśli edukacyjnej ma przed sobą trudne zadanie. Z upływem czasu zmianom podlegają oceny dorobku badawczego, następują przemiany społeczne i polityczne, ewoluuje kultura określająca miejsce ludzkich dokonań. Pisane dzieje wychowania wymownie wskazują, iż tylko nielicznym udało się pozostać w pamięci pokoleń. Marię Montessori niewątpliwie do takich pedagogów należy zaliczyć. Jej działalność i twórczość ma, bowiem światowy wymiar i ponadczasowy charakter. Obejmuje niemal całe życie wychowanka
i ewoluuje ku coraz szerszym horyzontom pedagogicznego myślenia i działania. Pozyskuje sympatię, fascynuje i zmusza do refleksji w wielu językach świata. Pracowała wytrwale i ciężko, lecz posiadała również umiejętności zjednywania serc i umysłów na wielu kontynentach.
W licznych przypadkach fascynowała ludzi wpływowych i bardzo zamożnych. Ich podziw, uznanie i chęć współpracy zyskiwały wymierny wyraz w postaci finansowego wsparcia inicjatyw Marii Montessori.
Ogromu dorobku badawczego i organizacyjnego Marii Montessori nikt dziś nie kwestionuje. Nikt również nie usiłuje podważać jego walorów teoretycznych czy praktycznej przydatności w procesie wychowania nowych pokoleń. Nie oznacza to wcale, iż zabrakło głosów krytyki wobec systemu Marii Montessori. Badacze podnoszą jednak liczne kwestie, w ich przekonaniu dyskusyjne, aczkolwiek nie akcentują tych samych zagadnień i problemów.
Niewątpliwie, system Marii Montessori jest dziś znany niemal w każdym zakątku świata, a jej idee pedagogiczne w sposób istotny wyznaczyły kierunek podejmowanych działań na rzecz rozwoju przedszkola.

Sylwetka Marii Montessori
Maria Montessori urodziła się 31 sierpnia 1870 roku w miejscowości Chiarawalle we Włoszech.
W wieku 6 lat rozpoczęła naukę w rzymskiej szkoły publicznej. Ze szkoły zapamiętała przede wszystkim tłumienie aktywności uczniów i trzymanie ich w ciągłym bezruchu.
Gdy miała około 12 lat jej rodzice przeprowadzili się do Rzymu, aby zapewnić córce jak najlepsze wykształcenie.
W wieku 14 lat Maria bardzo interesowała się matematyką (zainteresowanie to przetrwało całe życie). Zdecydowała, że rozpocznie karierę inżyniera. Wkrótce jednak zainteresowała ją biologia i po ukończeniu średniej szkoły technicznej ostatecznie podjęła studia medyczne, które ukończyła z wyróżnieniem w 1896 roku.
Rok później podjęła pracę w Klinice Psychiatrycznej Uniwersytetu Rzymskiego. Obserwowała dzieci upośledzone umysłowo i doszła do przekonania, że posiadają one wewnętrzną siłę, która stymuluje je do dalszego rozwoju. Aby mogła się ona ujawnić, potrzeba stworzyć im odpowiednie warunki. Odkryła również, że mogą one nauczyć się rzeczy wydawałoby się niemożliwych.
Ogromny wpływ na jej ówczesne poglądy miały prace Itarda oraz lekarzy francuskich: Sequina i Pinda, którzy podkreślali olbrzymią rolę oddziaływań pedagogicznych w leczeniu niektórych upośledzeń.
Od tej pory zawsze podkreślała, że problem rozwoju i kształcenia dzieci upośledzonych jest raczej natury pedagogicznej niż medycznej – dzieci te wymagają jedynie odpowiednich warunków wychowawczych tj. specjalnej metody pracy nad ich rozwojem.
Wiosną 1890 roku Narodowa Liga Wychowania Dzieci Upośledzonych Umysłowo, której Maria Montessori była aktywnym członkiem, otworzyła w Rzymie Instytut Medyczno-Pedagogiczny Kształcenia Nauczycieli dla Opieki i Wychowania Dzieci Umysłowo Upośledzonych, połączony ze szkołą ćwiczeń. Kierowanie w/w placówką powierzono właśnie Montessori. W niedługim czasie okazało się, że dzieci umysłowo upośledzone, uczone jej odmienną metodą pracy dydaktycznej, osiągały lepsze wyniki w nauce niż dzieci normalne.
W 1907 roku zaczęła kierować Centrum Opieki Dziennej w dzielnicy San Lorenzo w Rzymie, co dało okazję do pracy z normalnymi dziećmi. Sprawowała tam opiekę nad sześćdziesięciorgiem dzieci w wieku od 3 do 7 lat, w wyniku, czego powstało pierwsze przedszkole – Casa dei Bambini (Domy Dziecięce). W nim Montessori opracowała podstawy swojego systemu nauczania. Wyposażała placówkę w meble dostosowane do potrzeb dzieci i stosowane w psychologii eksperymentalnej materiały dydaktyczne własnego projektu.
Przygotowując opiekunki do pracy z dziećmi i nowymi pomocami, zalecałaby niczego dzieciom nie narzucały i nie przeszkadzały im w zajęciach, które same sobie wybiorą.
Z czasem dzieci chętniej interesowały się jej materiałem dydaktycznym niż zwykłymi zabawkami, dlatego też zestaw pomocy został wzbogacony o nowe pomoce do nauki: geografii, gramatyki, matematyki i innych przedmiotów nauczania.
Maria Montessori prowadząc swoje obserwacje zauważyła zafascynowanie dzieci ciszą i włączyła ją do swojego systemu wychowawczego w postaci tzw. „Lekcji ciszy”. Jako zasadę pedagogiczną obowiązującą w stosunku do dzieci, wprowadziła również swobodny wybór materiałów dydaktycznych, dowolność miejsca i czasu pracy. Zniosła nagrody i kary. Ograniczyła czynności nauczyciela na rzecz samodzielności dzieci. Wprowadziła naukę czytania i pisania oraz podstawy matematyki. Sukces tej placówki spowodował powstanie następnych nowych takich instytucji.
W roku 1909 opublikowano jej pierwszą książkę pt. „Metoda Montessori”.
W 1910 roku zrezygnowała ze wszystkich zajęć, łącznie z prawem do wykonywania lekarza
zajęła się doskonaleniem swojej metody.
Rok później po spopularyzowaniu w świecie teorii pedagogiki Marii Montessori, zaczęto ją stosować
w szkołach w Szwajcarii i we Włoszech.
W 1912 roku w Anglii i USA powstały komitety popierające jej pedagogikę. Od tej pory Montessori chcąc doskonalić i rozpropagować swoją metodę podróżuje po całym świecie, odwiedza między innymi: Stany Zjednoczone, Anglię, Niemcy, Hiszpanię, Francję i Indie.
W wyniku tych podróży w wielu krajach powstają nowe placówki pracujące wg jej metody.
W roku 1929 powstaje Assocjatio Montessori Internationale (AMI) – Międzynarodowe Stowarzyszenie Montessori, które staje się centralną organizacją koordynującą działalność placówek i towarzystw montessoriańskich na świecie oraz zajmującą się kształceniem nauczycieli. Idea wychowania do wolności i niezależności, zawarta w metodzie stała się zagrożeniem dla rządów faszystowskich, dlatego w 1933 r. zamknięto w Niemczech wszystkie szkoły prowadzone metodą Montessori, a napisane przez nią książki z innymi spalono publicznie na Reishstagsplatz w Berlinie.
Po zakończeniu działań wojennych Maria Montessori ponownie podjęła wysiłki w celu odrodzenia ruchu społecznego na rzecz swojej metody.
Za osiągnięcia humanistyczne i pedagogiczne była wyróżniana najwyższymi odznaczeniami przyznawanymi przez rządy i uniwersytety wielu krajów m.in. tytuł Doktora Honoris Causa, Krzyż Legii Honorowej, nominacja do Pokojowej Nagrody Nobla.
By uczcić jej osiemdziesiąte urodziny zostało zorganizowane spotkanie poświęcone zagadnieniom pedagogiki, które przerodziło się w międzynarodową konferencję. Podczas tej konferencji Montessori wygłosiła trzy wykłady, w których zawarła wszystkie podstawowe idee swojej teorii i sformułowała słynne zdanie stanowiące zasadę wychowania jej metodą – „Pomóż mi zrobić to samodzielnie”.
W 1951 roku odbył się ostatni kongres Montessori z jej udziałem, którego organizatorem było AMI,
a brało w nim udział prawie 150 delegatów z 17 krajów.
Maria Montessori zmarła 6 maja 1952 roku w Noordwijk w Holandii.
Jej mieszkanie przy Koniginweg w Amsterdamie od czasu jej śmierci stało się siedzibą AMI
i miejscem pamięci narodowej.

Metoda nauczanie Marii Montessori
Psychologiczne podstawy metody
Podstawę działalności praktycznej i zagadnień teoretycznych Marii Montessori stanowi dziecko i jego rozwój. Jej zdaniem dzieciństwo to bardzo ważny okres dla rozwoju jednostki, w którym zachodzą wszystkie podstawowe procesy twórcze, nadające kształt osobowości. Następuje wówczas stały wzrost i postęp w sferze ciała i ducha, które są ze sobą zintegrowane. Wszystkie dzieci wyposażone są w wewnętrzną energię, która skłania je do aktywności i sprawia, że są niestrudzone, nie boją się wysiłku, wręcz stale go poszukują
i wytrwale realizują podjęte działanie. Zdaniem Montessori na tej potrzebie spontanicznej
i wszechstronnej aktywności dziecka należy oprzeć wychowanie.
Z otaczającego świata dziecko najpierw nieświadomie, a następnie w sposób zamierzony
i świadomy chłonie różne uczucia, zdobywa wiedzę i doświadczenie, które wpływają na jego dalszy rozwój. Proces ten dokonuje się dzięki typowym dla okresu dzieciństwa właściwościom takim, jak: „absorbująca psychika”, „okresy szczególnej wrażliwości”, „polaryzacja uwagi”.
-„Absorbująca psychika” - inaczej chłonny umysł, umożliwia okolicznościowe uczenie się dziecka już od wczesnego okresu życia. Dzięki niej dziecko rejestruje w podświadomości wszelkie informacje docierające z otoczenia, które przenikają umysł i tworzą jego intelektualne predyspozycje. Czyni to mimowolnie i bez wysiłku. Skutkiem jej działanie jest zapisanie w podświadomości obrazu otoczenia oraz powstanie świadomości dziecka.
-„Okresy szczególnej wrażliwości” – tzw. „wrażliwe cykle”, to okresy, w których wrażliwość dziecka nastawiona jest na określone rodzaje bodźców. Dziecko łatwo wtedy opanowuje określone umiejętności. Okresy te są przejściowe, a dziecko w toku rozwoju kieruje swoje zainteresowanie i aktywność na coraz to inne przedmioty i treści, na opanowanie coraz to nowych umiejętności, do opanowania, których dojrzało. W tym czasie dziecko uczy się chętnie i intensywnie.
-„Polaryzacja uwagi” - to zjawisko głębokiego i długotrwałego zainteresowania jednym przedmiotem lub jedną czynnością. Tej długotrwałej i głębokiej koncentracji, dzięki której dziecko dokonuje samodzielnych odkryć, głęboko je przeżywając Montessori przypisywała fundamentalne znaczenie w rozwoju osobowości. Dzięki niej potrafi ono pracować poważnie i w sposób zdyscyplinowany, przeżywając jednocześnie radość i czerpiąc satysfakcję z efektu własnych działań. Zjawisko to występuje tylko wtedy, gdy w procesie wychowania uwzględniane są potrzeby rozwojowe dziecka i gdy
wykorzystywane są okresy szczególnej wrażliwości.
Maria Montessori podzieliła dzieci ze względu na wiek:
I poziom – przedszkole – od 3 do 6 lat,
II poziom – szkoła podstawowa – od 6 do 9 lat,
III poziom – szkoła podstawowa – od 9 do 12 lat.

Cele i zadania metody
System wychowania Marii Montessori zwany jest też metodą Montessori.
Metoda ta daje dziecku szansę wszechstronnego rozwoju fizycznego i duchowego oraz kulturowego
i społecznego, wspiera jego spontaniczną i twórczą aktywność.
Celem metody jest rozwijanie indywidualnych cech osobowości, w formowaniu prawidłowego charakteru, zdobywaniu wiedzy, umiejętności szkolnych i współdziałania.
Jest to realizowane poprzez pomoc dziecku w:
1)rozwijaniu samodzielności i wiary we własne siły,
2)wypracowaniu szacunku do porządku i do pracy,
3)wypracowaniu zamiłowania do ciszy i w tej atmosferze do pracy indywidualnej i zbiorowej,
4)osiąganiu długotrwałej koncentracji nad wykonywanym zadaniem,
5)wypracowaniu podstaw posłuszeństwa opartego na samokontroli, a nie na zewnętrznym przymusie,
6)uniezależnieniu od nagrody,
7)formowaniu postaw wzajemnej pomocy bez rywalizacji,
8)szacunku dla pracy innych,
9)rozwijaniu indywidualnych uzdolnień i umiejętności współpracy,
10)osiąganiu spontanicznej samodyscypliny wynikającej z dziecięcego posłuszeństwa,
11)umiłowanie do rzeczywistości i otoczenia.
Głównymi zadaniami metody Marii Montessori są:
uczenie przez działanie – dzieci zdobywają wiedzę i praktyczne umiejętności poprzez własną aktywność, w przemyślanym środowisku pedagogicznym, przy współpracy z nauczycielami,
-samodzielność – dzieci swobodnie wybierają rodzaj, miejsce, czas i formę pracy przy zachowaniu
reguł społecznych. Rozwijają indywidualne uzdolnienia i uczą się realnej oceny swoich umiejętności,
-koncentracja – dzieci ćwiczą dokładność i wytrwałość przy wykonywaniu konkretnych działań,
-lekcje ciszy – na nich dzieci uczą się współpracować w cichych zajęciach indywidualnych i grupowych,
-porządek – dzieci zdobywają umiejętność przestrzegania porządku w otoczeniu i swoim działaniu,
-społeczne reguły – dzieci zróżnicowane wiekowo (trzy roczniki) są łączone w grupy, sprzyja to
wymianie wzajemnych zdolności i umiejętności. Uczą się one przestrzegać reguł: nie rań, nie niszcz,
nie przeszkadzaj,
-obserwacja – jest kluczem dorosłych do poznania świata dziecka. Nauczyciel z szacunkiem i uwagą
obserwuje postępy i trudności dziecka, jest jego przewodnikiem,
-indywidualny tok rozwoju każdego dziecka – dziecko jest serdecznie przyjęte, znajduje uwagę
i indywidualną opiekę nauczyciela. Pracuje według własnego tempa i możliwości, podejmując zadania,
do których jest już gotowe.
Podstawowym warunkiem prawidłowego rozwoju dziecka jest właściwie przygotowane otoczenie, które wspomaga w pełni harmonijny rozwój osobowości dziecka – sprawia, że czuje się ono szczęśliwe i radosne; szybko i chętnie się uczy.
Najważniejszymi elementami tego otoczenia są: wolność, porządek, kontakt z rzeczywistością i naturą –poprzez spacery i wycieczki, piękno (wszystko w klasie musi być dobrze zaplanowane, doskonałej jakości i atrakcyjnie rozmieszczone) oraz materiały dydaktyczne.
Zadaniem materiału dydaktycznego jest wspomaganie rozwoju dziecka, dlatego zwany jest materiałem rozwojowym. Jest tak przygotowany, rozmieszczony w klasie i udostępniony dzieciom, że tworzy logicznie uporządkowaną całość programową. Umożliwia on wyjście w uczeniu się dziecka od doświadczenia i poznania zmysłowego. Służy nie tylko rozwojowi intelektualnemu, ale także kształtowaniu się osobowości.
Oryginalny zestaw pomocy dydaktycznych zwany Materiałem Montessori posiada takie cechy:
1)prostota, precyzja i estetyka wykonania,
2)uwzględnienie zasady stopniowania trudności,
3)dostosowany do potrzeb rozwojowych dziecka,
4)budzenia ciekawości i zainteresowań dziecka,
5)przechodzenie od materiału konkretnego do bardziej abstrakcyjnego,
6)konstrukcja umożliwiająca samodzielną kontrolę błędów,
7)logiczna spójność ogniw ciągów tematycznych,
8)ograniczenie – dany rodzaj występuje tylko raz, w jednym egzemplarzu.
Maria Montessori podzieliła materiał dydaktyczny na;
-materiał niezbędny do ćwiczeń życia praktycznego, związany z samoobsługą, troską o środowisko,
zwyczajami i normami społecznymi;
-materiał „akademicki” służący nauce języka, matematyki i innych dziedzin wiedzy;
-materiał artystyczny związany z ekspresją muzyczną, plastyczną i zręcznościową dziecka;
-materiał religijny, np. przedstawiające przypowieści biblijne;
-materiał sensoryczny, rozwijający poznanie zmysłowe, służy pobudzaniu aktywności umysłowej.

Materiały dydaktyczne Marii Montessori są estetyczne, precyzyjnie wykonane i trwałe. Dzięki tym pomocom możliwe jest samodzielne wykonywanie różnych zadań i doświadczeń, w myśl zasady, że jedyną drogą rozwoju dziecka jest jego własna praca.
Konstrukcja pomocy umożliwia zazwyczaj samokontrolę i korektę błędu. Materiały dydaktyczne uwzględniają zasadę stopniowania trudności i są dostosowane do potrzeb rozwojowych dziecka.
Opis przykładowych materiałów dydaktycznych:
1.Piramida (rysunek 1)
To wycięte trójkąty równoramienne, ich ilość może być różna w zależności od ilości pięter, każdy brzeg trójkąta zaznaczony jest innym kolorem.
Przy pomocy tej metody dzieci muszą dobrać wyniki do działań lub odwrotnie na zasadzie gry w domino. Tylko w przypadku ułożenia prawidłowo wszystkich elementów powstanie
Piramida.
Piramida uczy dodawania, odejmowania, mnożenia lub dzielenia w zakresie 100.
2.Termometr (eysunek 2)
To zafoliowany schematyczny rysunek termometru, flamaster suchościeralny, pasek do przesuwania (na przemian: z zapisaną temperaturą i rysunkiem termometru do samokontroli). Można zastosować paski ze zróżnicowanym stopniem trudności tj. temperatury dodanie i ujemne.
Używając tej pomocy dziecko musi przesunąć pasek tak, aby możliwe było odczytanie temperatury. Na rysunku zaznacza flamastrem daną temperaturę i przesuwa pasek, by w okienku pojawił się termometr do samokontroli (po przesunięciu paska w okienku pojawia się termometr prawidłowo wskazujący daną temperaturę). Po sprawdzeniu dziecko ściera i ponownie przesuwa pasek.
Celem jest nauka odczytywania wskazań termometru.
3.Zegar (rysunek 3)
To zafoliowana tarcza zegara, flamaster suchościeralny, pasek do przesuwania (na przemian:
z zapisaną godziną i tarczą zegara do samokontroli). Można również zastosować paski ze zóżnicowanym stopniem trudności: pełne godziny, godziny i minuty, godziny i minuty w systemie
24 godzin.
Dziecko musi przesunąć pasek tak, aby w okienku pojawiła się godzina, narysować flamastrem na tarczy zegara wskazówki w odpowiednim położeniu i przesunąć pasek tak, by w okienku pojawił się zegar do samokontroli (po przesunięciu paska w okienku pojawia się zegar z właściwym ułożeniem wskazówek). Po sprawdzeniu dziecko ściera ponownie przesuwa pasek na następną godzinę.
Celem stosowania tego materiału jest nauka odczytywania godzin i minut na zegarze.

3. Rola nauczyciela
Środowisko dziecka powinno być przygotowane przez mądrego i wrażliwego nauczyciela, który także jest jego częścią. Nauczyciel będzie wspomagał samodzielne wysiłki dziecka, wnikliwie i systematycznie obserwować dziecko i jego działanie, by niczego nie przeoczyć, zwłaszcza pojawienia się okresu krytycznego, by dostrzec, które dziecko potrzebuje wsparcia i pomocy. Powinien przy tym stale pamiętać, że podstawą zajęć w klasach Montessori jest samodzielna praca dziecka. Wspierana jest ona indywidualną pomocą nauczyciela tylko wtedy, kiedy to rzeczywiście konieczne i zgodne z dewizą: „pomóż mi to zrobić samemu”.
Nauczyciel ma stworzyć warunki do podejmowania aktywności i wspierać działania dziecka bez nadmiernego narzucania się. Może używać pochwał i innych społecznych wzmocnień. Jednakże powinien być ostrożny w ocenach odnoszących się do pracy dziecka, ponieważ ważne jest, aby rozwijało się u niego poczucie satysfakcji z samej pracy, a nie z aprobaty nauczyciela czy innych osób.
W żadnym wypadku nie może interweniować, gdy dziecko popełni błąd w czasie wykorzystywania materiałów, ponieważ zakłócałby proces sprzężenia zwrotnego. Powinien się też powstrzymywać od interwencji, kiedy dziecko zaczyna poznawać nowe sposoby użycia materiałów, jeśli tylko są one zgodne z celami ich przygotowania.

System wychowania przedszkolnego w Polsce
W Polsce metoda Marii Montessori wywarła duży wpływ w kształtowaniu się systemu wychowania przedszkolnego w okresie międzywojennym. Mimo szerokiego rozpropagowania systemu Montessori, żadne placówka nie opierała się wyłącznie na jej poglądach. Wprowadzenie go natrafiło na przeszkody głównie z powodu braku funduszów na odpowiednie urządzenie pomieszczeń i ich wyposażenie w pomoce dydaktyczne. Niemniej jednak ówczesne przedszkola wykorzystywały wiele wskazówek włoskiej lekarki na temat organizacji placówki i metod pracy z dziećmi. Do najistotniejszych zaliczyć można:
•wyposażenie przedszkoli w meble i sprzęt, dostosowane do wieku i wzrostu dziecka. Zastąpiły one
ławki, które dotąd stanowiły podstawowe umeblowanie polskich ochronek;
•większą dbałość o czystość i odpowiednie warunki sanitarne;
•wzbogacenie treści zajęć i zabaw, a także form pracy na korzyść takich, które aktywizowały
i inspirowały samorzutną twórczość dziecka;
•upowszechnienie pomocy dydaktycznych, głównie przeznaczonych do rozwoju poszczególnych
zmysłów u dzieci;
•zwrócenie uwagi na przestrzeganie ładu i systematyczności we wszystkich czynnościach
wychowawców i wychowanków;
•upowszechnienie współpracy wychowawcy z lekarzem i rodzicami;
•większą niż dotychczas dbałość o rozwój fizyczny dzieci;
•przejście od funkcji opiekuńczo-wychowawczej placówek przedszkolnych do funkcji wychowawczo
kształcącej, przywiązującej dużą uwagę do rozwoju zmysłów i umysłu dziecka.
Wejście w życie ustawy jędrzejewiczowskiej z 1932 roku zmieniło cele i zadanie stawiane placówkom wychowania przedszkolnego II Rzeczypospolitej. Przedszkola stały się zakładami dydaktyczno wychowawczymi, zajmującymi się wychowaniem fizycznym, moralnym i umysłowym dzieci. Konsekwencja tego było odrzucenie systemu Montessori.
Po latach zapomnienia teoria Marii Montessori przeżywa obecnie renesans. Jest na nowo interpretowana przez pedagogów. Nauczyciele podejmują próby pracy według założeń Montessori. Powstają przedszkola i szkoły montessoriańskie.
W maju 1992 roku podpisana została pomiędzy Uniwersytetem Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie a Hogeschool Gelderland w Nijmegen w Holandii wieloletnia umowa dotycząca adaptacji systemu Marii Montessori do warunków polskich.

Dzięki Marii Montessori nastąpił zwrot w myśleniu o dzieciństwie. Dawniej było jasne, że dzieci należy chronić, także przed pewnymi fragmentami rzeczywistości. Drastyczne i dramatyczne aspekty życia były dzieciom oszczędzane. Teraz czas ochrony zostaje zastąpiony przez czas przygotowania – przygotowania dzieci na najgorsze: na życie w świecie
nieprzyjemnym i niebezpiecznym.
Doświadczenie w pracy metodą Marii Montessori wskazuje, że wdrożenie tego rozwiązania edukacyjnego pozwala traktować dzieci w sposób indywidualny, rozwijać ich zainteresowania, wspomagać ich wiedzę poprzez wielozmysłowe działanie i przeżywanie.
Doskonalenie wdrożonego programu pedagogiki Montessori daje nadzieję na przyszłość dzieci i rodziców. Plan rozwoju przedszkola daje gwarancję jakości edukacyjno-wychowawczej prowadzonej na rzecz społeczności.
Najbardziej pomocnym narzędziem przy kształtowaniu wysokiego poziomu jakości w kontaktach międzyludzkich jest efektywny zespół pracowników przedszkola.
Działania na rzecz podnoszenia jakości są inicjowane przez dyrektora, jednak odpowiedzialnymi za nią są wszyscy pracownicy.