Marksizm. Marks i Engels.

MARKSIZM
MARKS I ENGELS
Marksizm to system poglądów politycznych, ekonomicznych, ideologicznych
i filozoficznych związanych z osobami Marksa i Engelsa. Odczytywano go jako formę reakcji na panującą metafizykę idealizmu. Marksizm w ujęciu filozoficznym trudno jest oddzielić od ideologii, jaka zapanowała w byłym ZSRR i po drugiej wojnie światowej, w krajach satelitarnych. Wizerunek marksizmu uległ znacznemu pogorszeniu przez J. Stalina, który użył go do rewolucyjnych praktyk politycznych. Twórcy systemu formułowali zasady nowej teorii, pragnąc stworzyć naukowy światopogląd wsparty na osiągnięciach nauk pozytywnych. Głosili kres swoistego rodzaju filozofii. Marks pisał w ‘‘Ideologii niemieckiej’’: ’’Tam więc, gdzie ustaje spekulatywne dociekanie- w obliczu rzeczywistego życia- rozpoczyna się prawdziwa, pozytywna nauka [...]. Gdy sama rzeczywistość uzyskuje wykładnię, samoistna filozofia pozbawiona zostaje warunków swej egzystencji’’. Podobnie Engels stwierdził: ’’Jeśli wyprowadzamy schematyzm świata nie z głowy, lecz tylko za pośrednictwem głowy ze świata rzeczywistego, a zasady bytu z tego, co istnieje- nie jest nam do tego potrzebna żadna filozofia, tylko pozytywna wiedza o świecie i o tym, co w nim zachodzi, a wynik w ten sposób otrzymany również nie jest żadną filozofią, tylko pozytywną wiedzą.’’ Na filozofię marksistowską składają się dwie zasadnicze części. Są to materializm dialektyczny i materializm historyczny, zwany dziejowym. U podstaw nierozerwalnej więzi łączącej obie wymienione części leżą wspólne założenia światopoglądowe oraz wynikające z nich postulaty metodologiczne. Sama teoria marksizmu sformułowana została w połowie XIX wieku. Wyrosła na gruncie procesu pogłębiania się sprzeczności społecznych między kapitałem a pracą, burżuazją a proletariatem. Dała odpowiedź na pytania epoki wysunięte w procesie rozwoju życia społecznego. Marks i Engels dostrzegli w działaniach owego proletariatu siłę zdolną do obalenia kapitalizmu, oraz otwarcia wolnego od antagonizmów i tworzącego sprawiedliwe stosunki międzyludzkie etapu w dziejach ludzkości. Istotną cechą jest tu rewolucyjność wyrastająca z dokonanego na gruncie teoretycznym uogólnienia doświadczeń walki o wyzwolenie uciskanych i wyzyskiwanych klas i stworzenie warunków do urzeczywistnienia podstawowych założeń humanizmu. W tym sensie filozofia ta ma charakter praktyczny. Teoretycznymi źródłami marksizmu były niemiecka filozofia klasyczna, angielska klasyczna ekonomia polityczna i francuski socjalizm utopijny. Opracowując swój światopogląd, Marks i Engels szeroko wykorzystali najlepsze osiągnięcia dotychczasowej myśli filozoficznej. Do bezpośrednich poprzedników, którzy wywarli silny wpływ na twórców marksizmu, należeli Hegel i Feuerbach. Dialektyczne idee Hegla, krytycznie przetworzone, stały się filozoficznym źródłem powstania materialistycznej dialektyki. Materializm Feuerbacha stał się z kolei ideowym źródłem materializmu dialektycznego. W przyrodniczonaukowym uzasadnieniu systemu doniosłe znaczenie odegrały prawo zachowania i przemiany energii, oraz teoria ewolucji K. Darwina. Twórcy marksizmu znaleźli tu potwierdzenie zasad materialnej jedności świata, wieczności i niezniszczalności materii i ruchu, oraz wzajemnego przechodzenia w siebie różnych form ruchu materii. Marks i Engels powiązali w jedno rewolucyjną teorię i praktykę, filozofię i politykę. W odróżnieniu od wcześniejszych teorii filozoficznych filozofia marksizmu stała się podstawą światopoglądu proletariatu, ideologicznym sztandarem milionów ludzi pracy. Aby móc dobrze zrozumieć założenia systemu z pewnością nie można pominąć informacji na temat życiorysów jego głównych twórców. Poniżej przedstawiam sylwetki Marksa i Engelsa- dwóch filozofów, którzy dokonali przewrotu w sposobie myślenia szerokich mas ludzkich. Karol Marks urodził się w Trewirze w Nadrenii, 5 v 1818 roku. Zmarł 14 III 1883 roku w Londynie. Wychował się w rodzinie niemieckiej pochodzenia żydowskiego. Jego ojciec był adwokatem, człowiekiem o dużej kulturze umysłowej. Marks ukończył gimnazjum w rodzinnym mieście, kierowane przez znanego historyka i filozofa Jana Hugona Wyttenbacha. Obok ojca i gimnazjum duży wpływ na rozwój twórcy marksizmu wywarł wówczas baron Ludwik von Westphalen, który rozbudził w nim zainteresowania dla Saint-Simona. W 1835 roku rozpoczął studia w Bonn, a rok później przeniósł się na uniwersytet w Berlinie, gdzie zaczął uczęszczać na wykłady prawa. Tam po raz pierwszy zetknął się z filozofią Hegla. Jej znajomość pogłębił w Klubie Doktorskim. W 1848 roku uzyskał doktorat na podstawie rozprawy na temat Demokryta i Epikura. Przez pewien czas był redaktorem ‘‘Gazety Reńskiej’’, współpracował też z ‘‘Rocznikami Niemieckimi’’. Był to początek politycznej działalności Marksa. Po zawarciu małżeństwa z Jeny von Wyttenbach wyjechał z miasta. W 1843 roku osiadł w Paryżu, do momentu gdy został stamtąd wydalony na żądanie Prus. Zdążył jeszcze opublikować pracę ‘‘Wstęp do krytyki heglowskiej filozofii prawa’’ i recenzje prac Bauera. Udał się do Brukseli gdzie podjął z Engelsem krytykę najnowszej filozofii niemieckiej, po odbyciu sześciotygodniowej wycieczki do Anglii. W tym okresie zarysowała się już pierwsza koncepcja jego materializmu historycznego. W 1848 roku wraz z Engelsem opracował ‘‘Manifest Komunistyczny’’.Podczas rewolucji lutowej opuścił Brukselę i udał się do Kolonii, gdzie jako naczelny redaktor wraz z Engelsem zaczął wydawać ‘‘Neue Rheinische Zeitung’’ stając otwarcie do walki z burżuazją w obronie proletariatu. Zmuszony do opuszczenia Kolonii udał się do Londynu. Od 1849 roku mieszkał w Londynie, gdzie wiódł ubogie życie przy znacznej pomocy Engelsa. Marks poświęcał czas na lekturę w bibliotece Muzeum Brytyjskiego, oddawał się też działalności politycznej, związanej z Pierwszą Międzynarodówką. Rezultatem tych działań było jego główne dzieło ‘‘Kapitał’’, wydane w Hamburgu. W1864 roku powstało Międzynarodowe Stowarzyszenie Robotnicze. Marks wszedł w skład komitetu i był autorem statutu Stowarzyszenia. Brał czynny udział w europejskim i amerykańskim ruchu robotniczym. Do końca życia aktywnie uczestniczył w życiu politycznym i społecznym. Pozostawił po sobie wiele dzieł o dużym znaczeniu filozoficznym i ideologicznym. Friedrich Engels urodził się 28 II 1820 roku w Barmen, w rodzinie niemieckich przemysłowców purytańskich pietystów. Będąc uczniem gimnazjum pozostawał pod wpływem liberalnego nauczyciela historii i literatury Jana Krzysztofa Clausena. Opuścił szkołę przed jej ukończeniem i podjął na życzenie ojca praktykę handlową w Bremie, u konsula saskiego. W tym czasie przechodził głęboki kryzys wewnętrzny. Czytał książki ludowe, których bohaterowie byli dla niego symbolami walki o wolność. Engels zaczął interesować się aktualnymi zagadnieniami politycznymi, czemu dał wyraz w swoich wierszach. W młodości brał udział w ruchu literacko-politycznym ‘‘Młode Niemcy’’ i podobnie jak Marks interesował się poglądami głoszonymi przez Hegla. Publikował też w ‘‘Gazecie Reńskiej’’. W 1842 roku, po odbyciu służby wojskowej, wrócił do domu, a następnie jako agent przędzalni ‘‘Ermen et Engels’’ udał się do Manchesteru. Po drodze zatrzymał się w Kolonii, gdzie zetknął się z Marksem. Razem ustalili wytyczne wspólnych poglądów filozoficznych i politycznych. W 1844 roku stał się współpracownikiem ‘‘Roczników Niemiecko-Francuskich’’, i poddał krytyce ekonomię polityczną oraz nawiązał kontakty z angielskim ruchem robotniczym. W latach 1845-1848 przebywał w Brukseli i Paryżu, gdzie działał w ‘‘Związku Komunistów’’ i przygotowywał z Marksem ‘‘Manifest’’. Po 44 rewolucji w 1848 roku wrócił do fabryki w Manchesterze gdzie pracował, aby utrzymać siebie i Marksa. Od 1870 roku mieszkał w Londynie, gdzie pracował naukowo. Po śmierci przyjaciela dom Engelsa stał się ośrodkiem skupiającym ówczesnych marksistów. Jego własne pisma filozoficzne poświęcone były głównie obronie i wyjaśnianiu pism Marksa.
Ważne miejsce w filozofii marksistowskiej zajmuje teoria poznania. Twórcy marksizmu wyróżnili dwa obozy, dwie odmiany filozofii, które występują od wieków na świecie, wzajemnie się przeplatając. Pierwszy z nich to obóz idealistyczny, głoszący tezę, że duch istniał wcześniej niż przyroda. Z kolei w obozie materialistycznym pierwszeństwo przyznawano przyrodzie. W czasie poprzedzającym pojawienie się teorii Marksa i Engelsa panował idealizm. Dopiero dzięki nim zakwitła w dziewiętnastoletniej filozofii myśl materialistyczna. Zgodnie z koncepcją systemu cała rzeczywistość jest natury materialnej, zaś poszczególne warstwy owej materii podlegają określonym prawom. Świat jest w całości materialny. Nie oznacza to, że nie istnieje żaden duch, ale iż występuje on tylko w związku z ciałem i jest wynikiem rozwoju materii. Według materialistycznej teorii poznania przedmioty są niezależne od naszego umysłu. Marks i Engels głosili: ‘‘Materialny, zmysłowo postrzegalny świat, do którego sami należymy, jest jedynym rzeczywistym światem.’’ Rzeczy materialne, mimo że istnieją od spostrzeżeń niezależnie, są postrzeżeniom dostępne. Wiedza ludzka oparta jest bowiem na doświadczeniu i sprawdzona przez praktykę życiową. Jest wiarygodna i obiektywna. Przemysł jest najlepszym dowodem realności rzeczy, gdyż sami potrafimy wytworzyć przedmiot i używać go do własnych celów. Poznanie zakłada u swoich podstaw dialektykę istnienia, ponieważ myślenie jest tu tylko podmiotowym odtworzeniem przedmiotowej rzeczywistości. Podmiotem poznającym jest konkretna osoba, w której świadomości kształtują się sądy o rzeczywistości. Podmiot nie jest w poznaniu biernie kontemplatywny, ale nastawiony równocześnie teoretycznie i praktycznie. Dochodzi tu do starcia dwóch przeciwieństw, które w rezultacie tworzą dialektyczną jakość wyrażaną w sądach i wiedzy. Przedmiot w poznaniu jest więc tym, czego dotyczą zawarte w psychicznych aktach świadomości treści obiektywne. Niezależność przedmiotu od podmiotu w procesie poznania oznacza zgodność we współdziałaniu materialnej i historyczno-społecznej działalności człowieka. Przynależą one bowiem wspólnie do konkretnej rzeczywistości historycznej, są historycznie zmienne i uzależnione od form działania. Poznanie jest zatem procesem nieskończonym ze względu na dialektyczną nieskończoność rzeczywistości oraz zmienność i ciągłość ludzkiego działania, co znajduje wyraz w odbiciu rzeczywistości w świadomości człowieka. Odbicie to jest procesem ustawicznie powtarzanych odbić-abstrakcji, sformułowań i tworzenia pojęć. Powstaje myślenie abstrakcyjne na gruncie uogólnionego działania praktycznego. Przejdźmy teraz do teorii poznania prawdy. Zagadnienie to ściśle łączy się z teorią odbicia. Marksiści zdefiniowali prawdę jako zgodność przedstawień człowieka z obiektywną rzeczywistością. Filozofia marksistowska nawiązuje do arystotelesowskiej tradycji pojmowania prawdy, ceniąc jej obiektywistyczne nastawienie. Podkreślając fakt przedmiotowego odniesienia ludzkich myśli do obiektywnie istniejącej rzeczywistości ujmuje jednocześnie prawdziwość jako właściwość takiego poznania, które daje w rezultacie wierne odbicie rzeczywistości. W sporze o podstawę i sposób rozstrzygania kwestii dotyczącej prawdziwości sądu w sensie klasycznym filozofia marksistowska za kryterium prawdy przyjmuje praktykę społeczną. Zgodnie z tezą marksizmu prawda absolutna powstaje z sumy prawd względnych. Każdy szczebel w rozwoju nauki dodaje nowe ziarna do tej sumy prawdy absolutnej. Mówiąc o praktyce jako kryterium prawdy należy rozumieć całą historyczno-społeczną działalność ludzi. Praktyka określa cele poznawcze i stanowi podstawę oceny prawdziwości zdobywanej wiedzy. Wskazuje na jej względny charakter i skłania do dalszego pogłębiania. Kryterium to sprowadza się zatem do obiektywnego i społecznego skonfrontowania z rzeczywistością. Z praktyki bierze się początek, i w oparciu o nią dokonuje się proces poznawczy. Na jej podstawie ocenia się prawdziwość poznawczych osiągnięć i w oparciu o nie stawia się nową problematykę oraz kontynuuje proces poznawczy. Przejdźmy teraz do omówienia materializmu dialektycznego. W starożytności terminem dialektyka określano umiejętność prowadzenia dyskusji. W rozumieniu marksistowskim stała się wyrazem rozwoju świata przyrody, a później dialektyką rozwoju myśli jako odbicia rzeczywistego świata. Przedmiotem jej badań stały się prawa ruchu, zmiany i rozwoju w przyrodzie, myśleniu, życiu ludzkim i społecznym. Dialektyczna metoda ujmowania rzeczywistości przezwyciężała metafizyczny sposób myślenia. Opiera się ona na czterech podstawowych właściwościach: na wzajemnych powiązaniach i uwarunkowaniach zjawisk, na ciągłości ich rozwoju, na rozwijaniu się nowych zmian jakościowych, oraz uzależnianiu się rozwoju od ścierających się w świecie przeciwieństw. Takie są podstawowe prawa dialektyczne. Wzajemne powiązania i uwarunkowania zjawisk oznaczają, że nie ma jednostki ani zjawiska, które w swym istnieniu nie miałyby przyczynowego uzasadnienia i uwarunkowania w innych zjawiskach rzeczywistości. Istnieje materialnie przyczynowa więź między zjawiskami. Lecz przyczyna i skutek nie są czynnikami statycznie wyodrębnionymi. Zachodzi między nimi oddziaływanie, w jakim przyczyna jest zarazem skutkiem, a skutek przyczyną. Takie uwarunkowanie zjawisk implikuje istnienie konieczności ujawniającej się w prawach i prawidłowościach istniejących niezależnie od woli człowieka. Poznanie tych praw jest podstawą dla celowej działalności człowieka. Konieczność i przypadek są przeciwieństwami absolutnie przeciwstawnymi, ale wspólnie warunkują istnienie dialektycznego determinizmu. Wolność działania ludzkiego polega dzięki temu na poznaniu obiektywnych praw rzeczywistości i stworzeniu możliwości ich działania w świadomie przez człowieka zaplanowanym kierunku. W rzeczywistości nie ma nic stałego ani zmiennego. Panuje wieczny ruch, zmiana form, ciągłe odnawianie się. W rozwoju rzeczywistości nie ma miejsca na absolutną negację, ani afirmację. Każda afirmacja jest wstępem do ponownego zaprzeczania i wyrastającego z niego nowego istnienia. Negacja i afirmacja mają charakter dialektyczny, ponieważ utrzymują nierozerwalną więź między tym, co przemija, i tym co na nowo powstaje. Rozwój ten odbywa się spiralnie, powtarzając przebyte etapy, ale te etapy znajdują się na innym poziomie, skąd można oglądać historycznie przebytą drogę. W tym wzajemnym powiązaniu i ustawicznym rozwoju rzeczywistości kształtuje się wielość i różnorodność rzeczy i zjawisk. Istnieje ścisły i dialektyczny związek między jakością i ilością, oznaczającą całokształt cech zewnętrznych rzeczy czy zjawiska, które można pojąć jedynie przez zrozumienie zależności zachodzącej między ilościowym i jakościowym charakterem zjawisk. Dialektyczny proces zmienności obejmujący istnienie rzeczy jest również procesem przechodzenia ilości w jakość i odwrotnie. Przechodzenie to jest nagłym przerwaniem nagromadzenia się ilościowego, dającym radykalny zwrot w rozwoju. W ten sposób ewolucja istnienia i różnicowanie się rzeczy nabierają cech rewolucji, która warunkuje dalszą ewolucję. Podstawową zasadą dialektycznego istnienia każdej rzeczy i zjawiska są tkwiące w nim przeciwieństwa, na skutek czego cała rzeczywistość posiada zawsze dwie przeciwstawne strony i dwie sprzeczne tendencje. Tendencje te pozostają w procesie ustawicznego ścierania się tego, co jest i zarazem powstaje, tego co trwa i jednocześnie się zmienia. Ścieranie i walka przeciwieństw występuje przede wszystkim w społeczeństwie ludzkim. Teoria ta tłumaczy autodynamikę świata przyrody, w której ruch wynika z samej natury obiektywnej rzeczywistości. Z punktu widzenia dialektyczno-materialistycznego pojmowania materia jest przyczyną, podstawą, treścią i nosicielem całej różnorodności świata. Wszystkie przedmioty i procesy świata zewnętrznego posiadają wspólną cechę: są obiektywne. Źródłem wrażeń może być tylko materia. Kiedy mówi się, że materia dana nam jest we wrażeniach, to ma się na myśli nie tylko bezpośrednie postrzeganie przedmiotów, ale i pośrednie. Nie można widzieć, dotykać poszczególnych atomów, ale doznaje się oddziaływania ciał składających się z atomów. Rzeczy nie składają się z materii, ale są konkretnymi formami jej przejawiania się. Materii w ogóle nie można widzieć, smakować. Materia nie jest jedną z rzeczy istniejących jednocześnie z innymi wewnątrz nich, czy u ich podstawy. Istniejące konkretne twory materialne to materia w różnych jej formach, postaciach, właściwościach i stosunkach. Materia istnieje zawsze w konkretnej postaci. Jedyną, różniącą się od niej właściwością jest świadomość. Dialektyczno-materialistyczny wniosek, głoszący, że jedność świata polega na jego materialności, potwierdzają dane nauki, cały rozwój praktyki społecznej, przyrodoznawstwa i filozofii. Monizm materialistyczny odrzuca poglądy, które wydzielają świadomość w odrębną, przeciwstawną przyrodzie i społeczeństwu substancję. Świadomość należy nie do jakiegoś świata pozaziemskiego, lecz do świata materialnego. Jest naturalną właściwością wysoko zorganizowanej materii. Świadomość na różnych etapach organizacji materii przybiera różne formy: pobudliwości, wrażliwości, elementarnego myślenia i świadomości w węższym tego słowa znaczeniu. Zdeterminowana jest u człowieka od strony biologicznej przez system nerwowy i mózg, zależy także od zewnętrznych czynników fizjologicznych. Człowiek, a szczególnie jego psychika, jest wytworem ewolucji biologicznej i społeczno-kulturalnej. Marks i Engels w ‘‘Ideologii niemieckiej’’ napisali: ‘‘Świadomość jest już od samego początku wytworem społecznym i pozostaje nim tak długo, jak długo w ogóle istnieje.’’ Kluczem do zagadki, jaką stanowi pochodzenie człowieka i jego świadomości, jest praca. Dzięki pracy człowiek mógł nie tylko wykorzystywać otaczającą go przyrodę, ale i przekształcić ją do swoich potrzeb. Wraz z doskonaleniem się narzędzi praca stawała się bardziej wydajna oraz zróżnicowana. Produkcja społeczna, będąca najistotniejszą czynnością historyczną ludzi, wyniosła ich ze stanu zwierzęcego do ich człowieczeństwa. Podstawą społeczną świadomości człowieka jest więc jego aktywność, praca, materialna praktyka. Marks pisał: ‘‘W procesie pracy człowiek wprawia w ruch naturalne siły swego ciała- ramiona i nogi, głowę i ręce, ażeby przyswoić sobie materię przyrody w postaci przydatnej dla swego własnego życia. Oddziałując za pośrednictwem tego ruchu na istniejącą przyrodę i zmieniając ją, człowiek zmienia zarazem swoją własną naturę. Rozwija drzemiące w niej moce i podporządkowuje grę tych sił swej własnej zwierzchności.’’ Działanie i świadomość stanowią nierozłączne aspekty życia jednostki. Działanie zaś ma charakter społeczny. W procesie pracy ukształtowały się specyficzne cechy ludzkiej świadomości takie jak motywacja daleka i pośrednia w odróżnieniu od działającej na krótki dystans motywacji bezpośredniej, charakterystycznej dla zwierząt. Wytworzyła się także zdolność do myślenie oderwanego od konkretu, do koncentracji, wola, czy uwaga. Praca skierowana w swojej zasadniczej tendencji na produkcję jest głównym sposobem kształtowania świadomości i osobowości człowieka. Myślenie i język, będąc produktem społecznej aktywności ludzi, wywarły olbrzymi wpływ na dalszy rozwój świadomości jednostek i społeczeństwa. Mowa spełnia przecież rolę mechanizmu społecznej dziedziczności. Jest ważnym czynnikiem określającym świadomość. Materialistyczno-dialektyczna koncepcja człowieka jest bardzo zajmująca. W odróżnieniu od wizji metafizycznej, Marks i Engels ujmują istotę ludzką jako istotę społeczną, aktywnie oddziaływującą na przyrodę, tworzącą w niej dobra kultury i cywilizacji. Natura człowieka kształtuje się w procesie przekształcania przez niego rzeczywistości. Ludzie przynależą najpierw do świata przyrody, ale na drodze ewolucji otrzymują swoje ludzkie, odmienne jakościowo od zwierzęcych właściwości. Odmienność ta wyraża się tym, że człowiek posiada zdobytą poprzez pracę samowiedzę, świadomość samego siebie. Człowiek rodzi się człowiekiem, ale to kim będzie zależy od pracy nad sobą samym, a nie od urodzenia. Posiada, w przeciwieństwie do zwierząt, ustawicznie pogłębiającą się świadomość własnej działalności i wolność postępowania. Wolność ta polega na poznawaniu praw przyrody i społeczeństwa i na umiejętności wykorzystywania ich do własnych celów. Marks powiedział, że człowiek ‘‘ogląda siebie w stworzonym przez siebie świecie’’. O naturze ludzkiej stanowi zatem świadoma i celowa praca, przez którą człowiek zmienia swoją własną naturę. Musi być to praca wspólna, gdyż tylko w społeczeństwie człowiek może być człowiekiem i świadomie pracować. Jego indywidualność i osobowość ciągle się rozwijają, uzupełniają i wzbogacają w kontaktach z ludźmi i dla ludzi, w społeczeństwie zdobywa on swą godność, pogłębia własną wolność i autonomię. Tak rozumiana osobowość człowieka, to pełnia jego ludzkiego życia, wynikająca z nieograniczonej możliwości tworzenia dóbr kultury i cywilizacji. Wiemy już jak powstała i czym jest świadomość. A czym jest wszechobecna w teorii marksizmu materia? Materia posiada różnorodną, ziarnistą budowę. Składa się z cząstek różnej wielkości i jakości. Z nieciągłymi jej formami nieodłącznie związane są formy ciągłe: różnego rodzaju pola grawitacyjne, elektromagnetyczne i jądrowe. Wiążą one cząstki materii i pozwalają im wzajemnie na siebie oddziaływać i tym samym istnieć. Uporządkowanie materii posiada swoje szczeble, z których każdy cechuje szczególny system prawidłowości i własny nosiciel. Wszystko to wraz z promieniowaniem stanowi bezgraniczny ocean rozrzedzonej substancji, w której pływają ciała niebieskie. Ciała te powstają zatem z środowiska materialnego w wyniku wewnętrznych prawidłowości ruchu samej materii. Każdy przedmiot i proces powstaje tylko z innych przedmiotów i procesów i nie może zniknąć, jeśli nie zrodził jakiegoś innego przedmiotu lub procesu. Jest to fundamentalna teza wszystkich form materializmu. Punktem wyjścia materializmu dialektycznego jest teza, że każda forma materii posiada swoją jakościową specyfikę. Jednym z atrybutów materii jest niezniszczalność, która przejawia się w zbiorze konkretnych praw zachowania i trwałości materii w czasie jej zmian. Świat znajduje się w ciągłym ruchu. Ruch ten jest wieloraki. W organizmach żywych serce pompuje krew naczyniami po całym ciele, w społeczeństwie ciągle zachodzi rozwój i odnawianie wszystkich stron życia ludzkiego. Ruch to sposób istnienia materii. Być- to znaczy być w ruchu, ulegać zmianom. Świat ciągle kształtuje się i rozkłada, nie jest czymś skończonym. Ruch jest materialny. Podobnie jak materia nie został stworzony i jest niezniszczalny. Źródło ruchu zawarte jest w naturalnym wzajemnym związku i oddziaływaniu na siebie przeciwieństw właściwych materii. Formy i rodzaje ruchu są różnorodne, związane ze szczeblami strukturalnej organizacji materii. Ruch każdej rzeczy dokonuje się tylko względem innej rzeczy. Pojęcie ruchu oddzielonego ciała jest czystym absurdem. Aby zbadać ruch jakiegoś przedmiotu, trzeba znaleźć inny przedmiot, w odniesieniu do którego można analizować dany ruch. Ów drugi przedmiot to po prostu układ odniesienia. Wszystko, co znajduje się we względnym spoczynku, nieuchronnie uczestniczy w jakimś ruchu. Spoczynek zawsze jest pozorny. Ciała mogą znajdować się w stanie spoczynku tylko względem jakiegoś układu odniesienia, umownie przyjętego za nieruchomy. Według Marksa i Engelsa poruszać się oznacza być i jednocześnie nie być w danym miejscu, znajdować się tu i jednocześnie tam. Taka jest dialektyka ruchu materii. Ciekawe jest materialistyczne pojmowanie czasu. To jedna z podstawowych form istnienia materii. Materializm dialektyczny uznaje, że czas jest bytem samodzielnym i istniejącym niezależnie od rzeczy i poza nimi. Istnieje obiektywnie i nierozerwalnie, ale jest związany z materią i ruchem. Zdaniem Engelsa podstawowymi formami bytu są przestrzeń i czas. Byt poza obrębem czasu jest niedorzecznością. Czas jest więc nierozerwalnie związany z przestrzenią, która ma trzy wymiary. Ruch materii w czasie odbywa się zawsze w jednym kierunku: od przeszłego do przyszłego. W tym sensie jest nieodwracalny i nieskończony. Z kolei przestrzeń jest definiowana jako forma koordynacji współwystępujących przedmiotów, stanów materii. Wszystkie materialne ciała posiadają określoną rozciągłość. Wszystkie są w różny sposób położone względem siebie. Przedmioty rozmieszczone są na zewnątrz siebie i znajdują się w określonych stosunkach ilościowych. Porządek współwystępowania tych przedmiotów i ich stanów tworzy strukturę przestrzeni. Prawidłowe pojmowanie istoty przestrzeni i czasu jest ściśle związane z naukowym obrazem świata jako całości. W świecie wszystkie przedmioty i procesy są skończone. Całokształt jednak skończonych rzeczy i procesów jest nieskończony. Świat nie ma początku ani końca i jest niewyczerpany. Tak właśnie postrzegali go twórcy marksizmu. Po omówieniu materializmu dialektycznego przyszła pora na zajęcie się zagadnieniem materializmu historycznego. Zastosowanie materializmu dialektycznego do badania społeczeństwa i jego historii doprowadziło Marksa i Engelsa do stworzenia teorii ogólnych praw rozwoju społeczeństwa, nazwanej przez nich materializmem historycznym lub filozofią materialistycznego pojmowania dziejów. Marks odkrył, mówiąc słowami Engelsa, ‘‘ukryty dotychczas pod ideologicznymi nawarstwieniami prosty fakt, że ludzie muszą przede wszystkim jeść, pić, mieć mieszkanie i odzież, zanim będą mogli się zajmować polityką, nauką, sztuką, religią itd.’’ Na stworzenie tej teorii wpłynęły badania filozofów nad charakterem współczesnego kapitalizmu, oraz dziejami klasy robotniczej. Zajmuje się ona bowiem prawami rozwoju społeczeństwa jako całościowego systemu. Podstawowym założeniem materializmu historycznego jest zasada, że pierwotny jest świat przyrody, czyli rzeczywistość materialna, pochodne zaś życie duchowe- świadomość i myślenie. To nie świadomość ludzi określa ich byt, lecz na odwrót, ich byt społeczny określa ich świadomość. Świadomość społeczna oraz życie duchowe klas i warstw społecznych jest odbiciem życia materialnego. Do podstawowych zagadnień materializmu historycznego należą: problematyka procesu produkcji, zagadnienie formacji społeczno-ekonomicznej, prawa rozwoju społecznego, walka klasowa i problem państwa, teoria o roli mas ludowych w dziejach, zagadnienie postępu społecznego, problematyka klasowości filozofii i zagadnienie światopoglądu naukowego. Przyjrzyjmy się kolejno powyższym zagadnieniom. Produkcja to materialna podstawa życia społecznego. Praca ludzka ma na celu wytwarzanie niezbędnych do życia środków i dóbr poprzez umiejętne wykorzystanie zasobów przyrody i przystosowanie ich do swoich potrzeb. Produkcja obejmuje bezpośredni proces tworzenia wartości materialnych, podział, wymianę i konsumpcje. Podział produktów zależy od podziału środków produkcji i członków społeczeństwa według różnych rodzajów produkcji, od panujących stosunków produkcji. Cechą charakterystyczną pracy jest jej stały rozwój, uzależniony od wytwarzania odpowiednich narzędzi i od ludzi, którzy wytwarzając je nabywają jednocześnie coraz więcej doświadczenia i umiejętności ich wykorzystywania. Te czynniki to siły wytwórcze uzależnione od społecznego charakteru pracy łączącej wytwórców. W ten sposób powstają ekonomiczne stosunki produkcji. Historia społeczeństwa jest wyrazem ciągłego rozwoju produkcji w zależności od zmian sposobów produkcji i sił wytwórczych. To rozwój formacji społecznych, których siłami dynamicznymi są sprzeczności wywołujące powstawanie i zaostrzanie się przeciwieństw w życiu społeczeństwa, szczególnie między warstwami i klasami społecznymi, broniącymi starych lub wiążącymi się z nowymi stosunkami ekonomicznymi. W wyniku takiego konfliktu powstają nowe sposoby produkcji i rodzi się nowe społeczeństwo, uzależnione od dalszego rozwoju stosunków produkcji. Co się tyczy historii jako rozwoju formacji społecznych, należy zwrócić uwagę na fakt, że siły wytwórcze decydują o ekonomicznym ustroju społeczeństwa. Są one podstawą, na której kształtują się stosunki społeczne, idee i instytucje. Dlatego też każde społeczeństwo stanowi zamkniętą formację społeczno-ekonomiczną. ‘‘W historii rozwoju sił wytwórczych i stosunków produkcji ludzkość przechodziła cztery etapy formacji: wspólnota pierwotna, niewolnicza, feudalna i kapitalistyczna, wkraczając przez socjalizm do formacji piątej- komunistycznej.’’ We wspólnocie pierwotnej przeważała prymitywność narzędzi, solidarność w pracy czy wspólna własność produkcji. Wzrost doświadczenia, udoskonalanie narzędzi i zapoczątkowanie podziału pracy, a także powstanie własności prywatnej ukształtowało formację niewolniczą. Ustrój ten zaczął się od prywatnej własności środków produkcji i pracowników w postaci niewolników. Zrodził wyzysk i antagonizmy między niewolnikiem a właścicielem. Powstała ideologia społeczeństwa niewolniczego. Stopniowo zaostrzała się walka klasowa, co spowodowało wykształcenie się formy feudalnej. Miejsce niewolnika zajął poddany, a właściciela niewolników pan feudalny. Ziemia staje się podstawą produkcji, zaczyna się rozkwit miast jako ośrodków gospodarczych, politycznych i kulturalnych, wzrasta popyt na wynalazki. Jednocześnie trwa wyzysk poddanych przez feudali i pogłębia się walka klasowa. Zaczynają kształtować się manufaktury. Burżuazja przeciwstawia się klasie feudalnej. Skupia wokół siebie chłopów i plebs miejski, którzy pragną wyzwolić się z ucisku świeckiego i kościelnego feudalizmu. Tak rodzi się kapitalistyczna formacja. Panującym staje się kapitalista jako właściciel środków produkcji, korzystający z pracy robotników najemnych. Wprowadza się wyspecjalizowany podział pracy i powstaje światowy rynek zbytu. Społeczeństwo dzieli się na kapitalistów i proletariat. Kolejna walka klasowa doprowadza tym razem do stworzenia ustroju socjalistycznego. U jego podstaw leży społeczna własność produkcji, dokonuje się nieograniczony rozwój i wzrost sił wytwórczych. Tak powstaje społeczeństwo, które otwiera przed człowiekiem duże możliwości postępu w różnorodnych dziedzinach życia. Mówiąc o prawach rozwoju społecznego należy zaznaczyć, że rozwija się ono według praw historycznych, niezależnych od świadomości i woli ludzi. Prawa te wchodzą w życie za pośrednictwem działalności ludzi, ukierunkowanej sprzecznościami rozwoju społecznego i ideami związanymi z rozwojem materialnego życia społeczeństwa. Człowiek, gdy zapozna się i opanuje te prawa może nimi odpowiednio kierować, regulować je i ustalać cele zgodnie z procesem rozwoju społecznego. Odnośnie walk klasowych i problemów państwowych twórcy marksizmu przyjmowali jasne stanowisko. Historia społeczeństwa jest według nich ciągłym ścieraniem się przeciwieństw między klasami społecznymi, państwami i narodami. Z istnieniem klas wiąże się istnienie państwa, które powstało w wyniku pojawienia się własności prywatnej i potrzeby nowego sposobu zarządzania życiem publicznym rozwarstwionego społeczeństwa. Walka klasowa powodując zmianę formacji społeczno-ekonomicznej prowadziła jednocześnie do zmiany klasowego typu państwa i jego systemu politycznego. Walka klas to nic innego jak siła powodująca i warunkująca proces historyczny oraz przyspieszająca rozwój postępu społecznego. Tworząc teorię o roli mas ludowych Marks i Engels określili jako czynnik twórczy w procesie historii masy pracujące, stanowiące większą część społeczeństwa. Ich działalność produkcyjna decyduje o istnieniu i rozwoju społeczeństwa, o jego kulturze, polityce i ideologii. Engels twierdził, że zapotrzebowanie społeczne decyduje o pojawieniu się wybitnej jednostki, pożądanej w określonym czasie w danym miejscu. Znaczenie i rolę jednostki należy zatem oceniać tylko w powiązaniu z potrzebami społecznymi i wynikającymi z nich zadaniami, które w danej sytuacji historycznej ma do spełnienia określona klasa czy społeczeństwo. W sprawie zagadnienia postępu społecznego materializm historyczny wykazuje, że rozwój społeczeństwa dokonuje się ustawicznie naprzód i ma charakter postępowy. ‘‘Kryterium postępu jest przede wszystkim poziom rozwoju sił wytwórczych w jedności ze stosunkami produkcji. Bardziej postępowy jest ten sposób produkcji i podziału dóbr materialnych, który gwarantuje większe zainteresowanie mas pracą i tym samym sprzyja dalszemu rozwojowi sił wytwórczych’’. Siły te umożliwiają wyzwalanie się człowieka z działania ślepych sił przyrody, dają większe możliwości życia umysłowego i kulturalnego. Pogląd ten jest wyrazem marksistowskiego optymizmu, w myśl którego historia społeczeństwa to zarazem dzieje postępu, perspektywa i równocześnie zadanie stojące przed masami pracującymi odnajdującymi cel istnienia w budowie społeczeństwa komunistycznego. Twórcy marksizmu zauważyli także, że filozofia i nauka mają zawsze klasowy charakter, gdyż u ich podstaw tkwi walka klasowa kierowana ideologią, która uzasadnia sens tej walki i określa jej cele. Każda działalność filozoficzna i naukowa uwarunkowana jest tendencjami klasowymi, mimo że tendencje te często są ukrywane pod pozorami takimi jak postulat zachowania obiektywizmu i ponadklasowości. Poglądy naukowe i filozoficzne zawsze łączą się z praktyką społeczną, chociaż związek ten nie zawsze jest świadomy. Historycznie i społecznie uzasadnione założenie klasowości i partyjności nauki i filozofii ma szerokie zastosowanie w wartościowaniu ludzkiej działalności pod względem moralnym i ideowym w życiu społecznym i politycznym. Z tego powodu z klasowym charakterem filozofii pozostaje w powiązaniu problematyka etyczna i religijna. Najważniejszą wartością systemu etycznego Marksa jest człowiek i jego ludzkie dobro. Dlatego stworzył postulat ukształtowania takich warunków społecznych, by każdy mógł żyć i działać tak, aby w pełni stać się człowiekiem. Osiągnąć to można przez świadomą i wolną działalność ludzką. Warunki pełnej samorealizacji wymagają opanowania sił przyrody i wytwarzanych przez człowieka sił społecznych tak, by stał się moralny. Owo moralne zdeterminowanie człowieka jest wynikiem oddziaływania społecznego. Duże znaczenie ma tu podział klasowy, w wyniku którego, jak powiedział Engels, ‘‘moralność była zawsze moralnością klasową’’. Ludzkość przypisywano zawsze klasom panującym a nieludzkość i niemoralność klasom występującym do walki z tamtymi.Dlatego moralność u Marksa i Engelsa prowadzi z jednej strony do wyzwolenia człowieka z tego co poniżające i hamujące go, a z drugiej strony do zapewnienia mu środków urzeczywistnienia własnego człowieczeństwa w społeczeństwie socjalistycznym i komunistycznym. Ciekawe były poglądy Marksa na temat religii: ‘‘Krytyka religii uwalnia człowieka od omamiania po to, by myślał, działał, kształtował własną rzeczywistość jak człowiek, który wyzwolił się od omamiania i doszedł do rozumu, aby poruszał się on dookoła siebie samego, a więc dookoła rzeczywistego słońca’’. Człowiek jest dla człowieka najwyższa istotą i dlatego nie może być poniżany, opuszczony i traktowany z pogardą. Religia jest, zdaniem marksizmu, produktem alienacji człowieka. Przyjmując za realne swoje wyobrażenie o absolucie jako czymś transcendentnie najwyższym człowiek przypisuje mu cechy czerpane z własnej indywidualności i osobowości. Przenosząc swoje cechy na bóstwo, wyzbywa się człowieczeństwa. Pozytywnym celem marksistowskiej krytyki religii jest z pewnością przywrócenie człowiekowi jego najwyższej wartości i zniesienie jednego z najpotężniejszych środków klasowego ucisku. Marksizm był materializmem antymechanistycznym i dialektycznym. Był filozofią świadomie służącą praktyce i polityce proletariatu, którego zwycięstwo uważał za konieczne i bezdyskusyjne. Filozofia ta, w oparciu o poznanie obiektywnej rzeczywistości i praw rządzących ludzkim społeczeństwem, podjęła trud znalezienia prawdy świata i człowieka. Wypracowała metodologię zdolną służyć naukom szczegółowym, ukształtowała oparty na nauce światopogląd, który zwraca człowiekowi sens jego życia. Marksizm skutecznie pokonywał sprzeczności nurtujące ludzi nauki. Sprzyjał rozwojowi postępu we wszystkich dziedzinach życia i pozwalał człowiekowi optymistycznie spojrzeć w przyszłość. Jako naukowy pogląd na świat umożliwiał właściwe zrozumienie ogólnych procesów i rządzących nimi praw. Urealniał ideał pełnego wyzwolenia człowieka z ucisku klasowego i pokazywał dlaczego warto żyć po ludzku. Marksistowska teoria rozwoju społecznego stanowiła przełom w dziejach wiedzy o społeczeństwie. W jej ramach przezwyciężone zostały w sposób konsekwentny obiektywno i subiektywno- idealistyczne sposoby ujmowania zjawisk społecznych. Marksizm jest filozofią krytyczną ale i samokrytyczną. Uczy uważnego przysłuchiwania się życiu, dostrzegania w nim tego, co nowe i orientowania się zawsze na to nowe. Na późniejszy rozwój marksizmu znacząco wpłynęła postać Lenina, ale jego dokonania nie należą już do tematu tej pracy. Na zakończenie pozwolę sobie zacytować jeszcze Engelsa, który powiedział nad grobem Marksa: ‘‘Jak Darwin odkrył prawo rozwoju świata organicznego, tak Marks odkrył prawo rozwoju historii ludzkiej’’.
BIBLIOGRAFIA:
Cackowski Zdzisław, Filozofia marksistowska: wybrane problemy, Warszawa 1986, s.319
Filozofia marksistowska: podstawy marksistowsko-leninowskiej filozofii i socjologii, red. Jaroszewski Tadeusz, Warszawa 1975, s.840
Filozofia marksistowska, red. Nowakowska Elżbieta, Warszawa 1975, s.849
Fritzhand M., O niektórych właściwościach etyki marksistowskiej, Warszawa 1974, s.346 Kołakowski Leszek, Główne nurty marksizmu, Warszawa 1988, s.1223 Legowicz Jan, Zarys historii filozofii, Warszawa 1967, s.633 Malinowski A., Współczesny neomarksizm, Warszawa 1983, s.313 Ochocki Kazimierz, Wokół sporów o filozofię, Warszawa 1978, s.260 Podstawy filozofii marksistowskiej, red. Swienko Henryk, Warszawa 1960, s.192 Schalff A., Marksizm a egzystencjalizm, Warszawa 1961, s.144 Seve Lucien, Próba wprowadzenia do filozofii marksistowskiej, Warszawa 1988 Słownik filozofii marksistowskiej, red. Janiec Barbara, Warszawa 1982, s.395 Spirkin A. G., Zarys filozofii marksistowskiej, Warszawa 1968, s.642 Szkolny słownik filozoficzny, red. Syjud Jerzy, Katowice 2000, s.349 Tatarkiewicz Władysław, Historia filozofii, t.3, Warszawa 1970, s.44-51 Walicki Andrzej, Polska, Rosja, marksizm, Warszawa 1983, s.373 Wiatr J., Marksistowska teoria rozwoju społecznego, Warszawa 1973, s.603 Vesey G., Foulkes P., Słownik encyklopedyczny-filozofia, Wydawnictwo RTW 1997, s.204.205