Marksizm- leninizm.

MARKSIZM-LENINIZM


W filozofii dwudziestego wieku odnowiono, rozbudowano i rozpowszechniono materializm dialektyczny za sprawą Lenina. Dialektyczny materializm został stworzony przez Karola Marksa i Fryderyka Engelsa.
Karol Marks żył w latach 1818 – 1883. Urodził się w Trewirze w rodzinie niemieckiej pochodzenia żydowskiego. Studiował prawo i filozofię. Pociągała go droga naukowa, ale zapowiadające się w niej trudności spowodowały, że poświęcił się początkowo dziennikarstwu. Przez jakiś czas był redaktorem „Gazety Reńskiej” w Kolonii. Musiał jednak opuścić Niemcy i osiadł w 1843 r. w Paryżu; przebywał tam, dopóki na żądanie Prus i stamtąd nie został wydalony. Wykształcenie, podróże i spotkania z ludźmi postawiły Marksa na skrzyżowaniu trzech prądów myślowych: niemieckiej filozofii, francuskiego socjalizmu i brytyjskiej ekonomi politycznej. Myśliciel ten żywił pogardę dla umysłu filozoficznego i oświadczył w swojej słynnej jedenastej tezie o Feuerbachu: „Filozofowie rozmaicie tylko interpretowali świat; idzie jednak o to, aby go zmienić”. Zasadą filozofii Marksa jest wychodzenie od człowieka jako bytu myślącego. Doktryna jego jest teorią poznania: materializm dialektyczny, który zachowuje całą dialektykę Hegla, ale odwraca ją, najwyższe stadium- „absolut” – „człowiek”, a „świadomość ludzka” podstawia zamiast heglowskiej „świadomości boskiej”. Doktryna Marksa jest także filozofią historii, wedle której rozwój historyczny jest regulowany prawami ekonomicznymi, a przede wszystkim walką między „klasami posiadającymi”, a „klasami uciskanymi”. Marks występuje przeciwko burżuazyjnemu porządkowi społecznemu, odwołuje się do potrzeb i dążeń klasy robotniczej. Mówi, że: „Filozofia nie może się urzeczywistnić bez zniesienia proletariatu, a proletariat nie może znieść siebie bez urzeczywistnienia filozofii”. Jest wreszcie teorią ekonomiczną, twierdzącą, że potrafi wyjaśnić niesprawiedliwość ekonomi kapitalistycznej i wyrazić zasady, według których społeczeństwo kapitalistyczne unicestwi się samo, co pozwoli na powstanie państwa robotniczego. Dzieło Marksa nieco zwietrzało, ale odcisnęło piętno na całej epoce, tak w płaszczyźnie teorii ekonomicznych jak i historii państw. Stąd jego inna nazwa marksizm, albo leninizm, bądź dokładnie: marksizm-leninizm.
Fryderyk Engels (1820 – 1895)urodził się w Berman w rodzinie niemieckich fabrykantów. Za młodu brał udział w ruchu literacko-politycznym „Młode Niemcy” i jak Marks, dążył do lewego skrzydła heglizmu. W 1842 r. pracował w fabryce swego ojca w Manchesterze, a to, co tam zaobserwował, ogłosił w 1845 r. w książce „Położenie klasy robotniczej w Anglii”. Był niemieckim teoretykiem socjalizmu, krytykiem idealistycznej filozofii. W roku 1844 spotkał w Paryżu Marksa. Łącząca ich przyjaźń trwała aż do śmierci. Współpracowali ze sobą tak ściśle, że nie sposób dokładnie ocenić wkładu Engelsa w dziełach Marksa. Razem pisali: „Świętą Rodzinę”, krytykę młodych heglistów, idealizmu i mechanistycznego materializmu. ”Ideologię niemiecką” w której poddane zostają analizie podstawy materializmu historycznego. Engels uważany był za przywódcę niemieckiego socjalizmu. Opublikował część dzieł pośmiertnych Marksa, a zwłaszcza drugą i trzecią część „Kapitału”.
Krótka historia materializmu dialektycznego
Kierunek ten stał się bardzo popularny pod koniec XIX, ale miał wtedy ograniczona ilość zwolenników. Miał ich właściwie tylko w partii socjalistycznej. Na przełomie XIX i XX wieku pojawił się w Niemczech w łonie socjalizmu silny ruch za poparciem jego ideologii właśnie na innych podstawach filozoficznych. Wielu wpływowych członków partii przeszło do innych kół filozoficznych, takich jak neokantyści, pozytywiści.
W tym samym jednak czasie, gdy w Niemczech odchodzili od marksizmu, powstał nowy jego ośrodek w Rosji; miało to dla dalszych jego dziejów znaczenie przełomowe. Jednym z pierwszych rosyjskich teoretyków w tej dziedzinie był G. W. Plechanow (1856-1918), a jedną z pierwszych książek tego kierunku była jego praca „Przyczynek do zagadnienia rozwoju monistycznego pojmowania dziejów”, 1895. Plechanow wystąpił w niej przeciw prądom filozoficznym panującym wówczas w Rosji, przeciw idealizmowi i pozytywizmowi.
W okresie II Międzynarodówki, czyli na przełomie XIX i XX wieku wśród socjalistów rosyjskich pojawił się ten sam ruch, co wśród niemieckich; nie tylko odstępowali od czystego materializmu Marksa, ale wręcz zrywali z nim, aby go zastąpić przez pozytywizm. Głównym rzecznikiem tego kierunku był A. A. Bogdanow (1873-1928).Stanowisko swe, będące modyfikacją teorii Macha i Avenariusa, nazwał „empiriomonizmem”. Na jego podłożu rozwinął ogólną teorię organizacji, którą nazwał „tektologią” (od 1913 r.). Marksizmowi zarzucał, że zachował cechy heglizmu i czego skutkiem pozostał metafizyką. Sam przeszedł na subiektywizm, stanowisko marksizmowi przeciwne. Przyrodę pojmował w sposób mechanistyczny. Miał wielu zwolenników, do których należeli: Bazarow, Łunaczarski, Juszkiewicz i inni, z którymi wspólnie ogłosił szereg książek w latach 1904-1909.Działalność tej grupy wywołała opozycję Lenina, przeciw której skierował swe główne dzieło.
Lenin swą działalność filozoficzną rozpoczął w roku 1894. Bronił marksizmu najczystszego i walczył ze wszystkimi teoriami, którymi chciano w kołach socjalistycznych zastąpić marksizm. Przede wszystkim z pozytywizmem Macha i Avenariusa. Najważniejszą datą w jego działalności filozoficznej jest rok 1909, kiedy to wydał swą główna książkę, skierowaną przeciwko odstępcom od Marksa.
Od Lenina marksizm zapanował w partii. Jednakże jeszcze za jego życia, a zwłaszcza po jego śmierci, niektórzy marksiści rosyjscy zaczęli odchodzić od czystego marksizmu i to w dwóch przeciwnych kierunkach. Z jednej strony ku materializmowi mechanistycznemu, a z drugiej ku dialektycznemu materializmowi. Pierwsze odchylenie reprezentował N. J. Bucharin (1888-1938), a drugie A. M. Deborin (1881-1963). Oba te odchylenia potępił Stalin. Filozofia w Związku Radzieckim powróciła niepodzielnie do linii Marksa- Engelsa- Lenina.
Władimir Ilijicz Lenin (1870-1924) był jednocześnie przywódcą filozoficznym i politycznym. Swe filozoficzne poglądy wypowiedział w klasycznej książce „Materializm a empirioklasycyzm”, 1909. Poza tym dla filozofii szczególnie ważne są jego trzy rozprawy: „Trzy źródła i trzy części składowe marksizmu” i „Historyczne losy nauki K. Marksa”. Pośmiertnie ogłoszone zostały „Zeszyty filozoficzne” (1929-1930, 1933).
W pismach swych Lenin oddzielił materializm Marksowski od idealizmu, ale także od pozytywizmu i kantyzmu, oraz od mechanicyzmu. Przez to odgraniczenie ujął go precyzyjniej. Rozwinął też jego stronę epistemologiczną i metodologiczną.
„Nikt inny, lecz właśnie Lenin”- pisał Stalin- „podjął się wykonania niezmiernie ważnego zadania uogólnienia w dziedzinie filozofii materialistycznej najważniejszych zdobyczy nauki z okresu od Engelsa do Lenina oraz wszechstronnej krytyki antymaterialistycznych prądów wśród marksistów. Engels mówił, że „materializm przybierać musi nową postać po każdym nowym wielkim odkryciu”. Wiadomo, że zadanie to dla swej epoki wykonał właśnie Lenin w swej znakomitej książce „Materializm a empiriokrytycyzm”.
Stalin uważał, że Lenin nie zmienił zasad marksizmu, nie dodał żadnej zasady, ani też żadnej nie zmienił. Jego zdaniem był on „najwierniejszym i najbardziej konsekwentnym uczniem Marksa i Engelsa, całkowicie i w pełni opierającym się na zasadach marksizmu.” Nie był on tylko wykonawcą ich nauki, lecz również kontynuatorem .Oznaczało to, że rozwinął ich naukę w zastosowaniu do nowej fazy rozwoju, w zastosowaniu do imperializmu.
Josif Wissarionowicz Stalin (1879-1953) w pracy „ O materializmie dialektycznym i historycznym” dał syntetyczne sformułowanie marksizmu-leninizmu. Przede wszystkim rola jego w filozofii polegała na tym, że jako przywódca polityczny sprawił, iż marksizm-leninizm został w Związku Radzieckim przyjęty powszechnie i bez zastrzeżeń.
Ta unia filozofii z polityką miała w szczególności dwie konsekwencje. Z jednej strony, filozofia w Związku Radzieckim otrzymała pozycję silniejszą niż w jakimkolwiek innym państwie. Z drugiej zaś, otrzymała charakter polityczny, partyjny, jednolity: marksizm-leninizm ustalił się w Związku Radzieckim tak powszechnie, że podobnej powszechności nie zna historia filozofii.
Poglądy.
I. Życiowy charakter filozofii. Większość filozofów chciała filozofii obiektywnej, bezstronnej, bezpartyjnej. Marksizm filozofie taką miał za fikcje. Według tej filozofii myśl ludzka jest wyrazem klasy, do której należy. Natomiast idea bezpartyjności jest tworem pewnej klasy: jak pisał Lenin, „bezpartyjność jest ideą burżuazyjną, a partyjność socjalistyczną”.
Taki stan rzeczy jest nie tylko konieczny, ale też pożyteczny; bo świadomość klasowa przynależność partyjna przyczyniają się do poznania prawdy: bo nic jej tak nie ujawnia jak praktyka życiowa, a szczególniej polityczna. One najlepiej ukazują prawdziwą rzeczywistość. Dlatego marksizm-leninizm wiązał teorię z praktyką.
Dla materializmu dialektycznego, tak samo jak dla socjalizmu, istotna była walka, zmaganie się przeciwieństw; wszystko we wszechświecie zmaga się ze sobą, siły przyrody tak samo jak klasy społeczne. Lenin w filozofii, tak samo jak w polityce, był zwolennikiem walki i wrogiem kompromisu.
II. Realność i poznawalność świata. Marksizm-leninizm wysnuł kilka tez w teorii poznania:
1.To, co poznajemy- rzeczywistość, byt, przyroda, materia, rzeczy, przedmioty czy jakkolwiek je nazwiemy- jest realne, istnieje od nas niezależnie. Nie jest tworem myśli, jak chcą idealiści.
2. Rzeczywistość tą możemy poznać, ująć myślą. Wiemy nie tylko, że jest, ale też jaka jest. Poznajemy sam byt, a nie tylko jego zjawiska, jak chcą fenomenaliści.
3.Byt materialny nie jest wytworem myśli, natomiast przeciwnie, myśl jest wytworem materialnego bytu, powstała w toku jego rozwoju: dlatego właśnie jest z nim zgodna, może go poznać.
4.Myśl może poznać byt, gdy się z nim bezpośrednio styka. Styka się zaś wtedy, gdy posługuje się zmysłami, gdy odbiera wrażenia. Dlatego podstawa poznania jest zmysłowa
5.Poznanie bytu jest możliwe i rzeczywiste, natomiast nigdy nie jest zupełne, nigdy zakończone, zawsze się rozwija i będzie rozwijać. Przechodzi stopniowo od prawd względnych do bezwzględnych, od jednostronnych do wszechstronniejszych.
Przyjęcie tych realistycznych cech jest wyrazem zaufania do umysłu, a raczej do zmysłów, na których umysł się opiera. Fenomenaliści, agnostycy wyobrażają sobie, że wrażenia stoją między człowiekiem a światem, tymczasem one go właśnie ze światem łączą.
III. Materialność świata. Marksizm- leninizm w materii i świadomości widział podstawowe przeciwieństwo bytu. Ciało- dusza, świat-jaźń, przedmiot- podmiot, rozciągłość- myśl: wszystko to tylko nazwy tego samego przeciwieństwa. Pierwotnym, samoistnym bytem jest tylko materia, tylko ciało, zewnętrzny świat, rozciągły byt. Świadomość, myśl jest tylko własnością materii tak bardzo rozwiniętej, jak mózg; polega na zdolności odbijania, odzwierciedlania innej materii przez tę rozwiniętą materię. To jest fundamentalna teza teorii bytu.
Marksizm-leninizm twierdził również, że materializm jest nie tylko prawdziwym, ale także naturalnym, ale jakby żywiołowym poglądem człowieka. Człowiek nie tylko na nim kończy, ale od niego zaczyna. Jest zarazem poglądem naturalny jak i naukowym.

IV. Wielopostaciowość świata. Marksizm- leninizm był jednak materializmem różnym od tego, który do tej pory występował w dziejach filozofii. Tamten przyjmował, że materia jest zawsze bezwładna, bierna, martwa, mechaniczna. Zasadniczą zaś tezą leninizmu było, że materia jest wielopostaciowa: materia martwa jest jedną z jej postaci, a materia żywa jest drugą, ma jeszcze inną świadomość. Eter, elektryczność, atom, drobina, kryształ, komórka organiczna, myślący mózg- to różne postacie i stopnie materii.
Jeśli się tego nie uznaje, to pozostają tylko dwie możliwości: albo życie świadomość nie różnią się od martwej materii, albo nie należą do niej. A jedno i drugie jest fałszem. Z wielu postaci materii materializm wybrał jedną i zrobił z niej absolut: i przez to stał się metafizyką.
Natomiast marksizm- leninizm stwierdza, że jest przeciwnie: materia ma własności wiele i najbardziej różnorodnych. Ustalenie ich jest rzeczą nie filozofii, lecz nauk szczegółowych, mianowicie fizyki i chemii, a tak samo biologii i psychologii. Każde odkrycie przynosi nowe wiadomości o własnościach materii. Właśnie różnorodność cechuje świat materialny. „Dla materialistów”- pisał Lenin- „świat jest jeszcze żywszy, bogatszy, różnorodniejszy, niż się wydaje, bo każdy krok nauki odkrywa jego nowe strony.”

V. Granice mechanizmu. Dlatego też marksizm- leninizm występował przeciwko mechanistycznemu rozumieniu świata. Niweluje ono istniejące w świecie różnice, cały świat niesłusznie upodabnia do rzeczy martwych. W rzeczywistości w przyrodzie są rzeczy mechanistyczne, aczkolwiek nie wszystkie są takie. Dawniejszy materializm tak był zespolony z mechanicyzmem, iż mogło się wydawać, że nie ma materializmu bez mechanicyzmu; tymczasem materializm Marksa, Engelsa i Lenina zwalczał mechanicyzm. Tylko jeśli ruch rozumie się bardzo szeroko, można twierdzić, że wszelka materia jest w ruchu, przy tym nie każdy ruch jest mechaniczny, nie każdy polega na samej zmianie miejsca. Rozwój nauki i techniki odkrywa wciąż nowe postacie ruchu.
Jakie są własności materii, to określają nauki szczegółowe, a nie filozofia. Ta, wedle materializmu dialektycznego, „ustala tylko to jedno: że materia jest obiektywna rzeczywistością, że istnieje poza naszym umysłem”. A także, że jest przestrzenna i czasowa. Przestrzeń i czas są realne, tak samo jak materia, od której są nieodłączne.

VI. Dialektyczna przemienność świata. Materia przyjmuje wciąż nowe postacie, jest w ciągłej zmianie. Przekonanie, że jest niezmienna i absolutna, było właśnie błędem dawnego materializmu. Marks i Engels, a wraz z nimi Lenin w błędnym tym poglądzie widzieli istotę metafizyki. I niczego nie zwalczali tak jak właśnie jej. Swoją filozofię uważali za antymetafizyczną przede wszystkim w tym znaczeniu, że zaprzeczała istnieniu absolutu, że głosiła zmienność wszystkiego co istnieje. Filozofię taką nazywali „dialektyczną”. Stąd fundamentalne przeciwieństwo brzmiało dla nich: filozofia metafizyczna a dialektyczna.
Ich filozofia dialektyczna obejmowała cztery główne tezy:
1. Nie ma w przyrodzie przedmiotów izolowanych, od siebie nie zależnych, wszystkie stanowią spoistą całość, są organicznie ze sobą powiązane, wzajemnie się warunkują. Dialektyka ujawnia ten stan rzeczy; jest filozofią organicznie widzącą świat: metoda dialektyczna polega właśnie na tym, by zjawiska rozpatrywać nie w postaci izolowanej, lecz w łączności z innymi.
2. Nie ma w przyrodzie niezmienności, spokoju, bezruchu; jest wieczny ruch, ciągłe przeobrażenia, nieustanny rozwój, kończenie się jednych zjawisk, rozpoczynanie drugich. Dialektyka jest filozofią rozwoju.
3. Rozwój przyrody przechodzi od nieznacznych i ukrytych zmian do jawnych i zasadniczych, od ilościowych do jakościowych. A zmiany jakościowe dokonują się nie stopniowo, lecz nagle, w postaci przeskoków od jednego stanu do innego. Takim przeskokiem jest przejście od świata nieorganicznego do organicznego, a także od nieświadomego do świadomego. Dialektyka jest filozofia nieciągłości; metoda dialektyczna rozumie ruch jako wytwarzający coraz nowe jakości i postępujący do stanu coraz wyższego.
4. Przyroda zawiera sprzeczności wewnętrzne. Zawiera je przede wszystkim dlatego, że rzeczy rozwijając się zyskują coraz nowe własności i łączą je z dawnymi. I toczy się walka między starym a nowym. Walka ta stanowi siłę popędową i istotną treść rozwoju przyrody. Dlatego to dialektyka jest filozofią sprzeczności, nastawiona jest na nie znajdowanie w przyrodzie harmonii, lecz walki.
Walka jest w świecie stanem pierwotnym, a wszelkie uzgodnienia są wtórne; walka jest wieczna, a każda osiągnięta jedność tymczasowa: to była nauka Lenina o bezwzględności walki i względności jedności. Jedność istnieje w świecie, ale jest to jedność przeciwieństw. Engels wskazywał przenikanie się przeciwieństw w przyrodzie, a Marks w strukturze społecznej.
W walce i przemianie jaka się ciągle odbywa, każdy stan rzeczy prędzej czy później ulegnie zaprzepaszczeniu. Ale prędzej czy później to zaprzeczenie też zostanie zaprzepaszczone. A wtedy nastąpi częściowy powrót tego, co było na początku. Ale już na wyższym poziomie: rozwój ma charakter postępu.
VII. Wzajemna zależność zjawisk. Podstawową myślą marksizmu- leninizmu było przekonanie o wzajemnej zależności wszystkich zjawisk. Rozwój psychiki można zrozumieć tylko na podstawie ogólnego procesu ewolucji biologicznej, ale i przeciwnie, nie można zrozumieć procesu ewolucji, nie włączając doń psychiki. Zachodzi wzajemna zależność między postępowaniem człowieka a okolicznościami jego życia. A także zależność wzajemna między jego charakterem a motywami postępowania: charakter wytwarza motywy, a motywy charakter. Jeszcze ogólniej psychika zależy od zachowania się człowieka, a zachowanie się jego od jego psychiki. To wszystko przemawia za tym, by nie „wyodrębniać” psychiki, nie wyrywać jej ze splotu zjawisk, w jakim występuje. To był błąd dotychczasowej psychologii, a zwalczanie go stało się podstawowym motywem psychologii radzieckiej.
VIII. Stosunek do nowych prądów w nauce. Filozofia dialektyczna u Lenina była w osnowie swej ta sama co u Marksa i Engelsa; ale była o tyle inna, o ile inną stała się sytuacja naukowa w świecie: bo pojawiły się odkrycia naukowe , na które mogła się powołać, a także powstały nowe teorie i poglądy naukowe, które za Marksa i Engelsa nie istniały, a z którymi filozofia dialektyczna musiała walczyć. Do teorii takich należał ewolucjonizm Spencerowski, czysto ilościowe pojmowanie nauki, pozytywistyczny pogląd na prawa naukowe.
Filozofia dialektyczna kładła nacisk na rozwój nie mniej niż ewolucjonizm Spencerowski, ale zawierała odmienną koncepcje rozwoju: ewolucjonizm wszystko nowe, co powstaje w rozwoju, ostatecznie sprowadza do starego, uznawał właściwie wieczną tożsamość świata: dialektyka zaś zaprzeczała tej tożsamości, wskazywała, że w toku rozwoju powstają nowe zjawiska. Dla niego rozwój był powtarzaniem tych samych ciągle form, dla niej zaś powstawaniem nowych form i ginięciem starych, przechodzeniem od niższych do coraz wyższych.
Filozofia dialektyczna zwalczała również rozpowszechniony we współczesnej nauce pogląd, że celem nauki jest ustalanie samych tylko stosunków ilościowych. Twierdziła, że istotną cechą rozwoju jest właśnie wytwarzanie nowych jakości, że ilości same bez jakości są abstrakcjami.
Odwoływała się natomiast do nowych zdobyczy nauki, których Marks i Engels jeszcze nie znali, a które potwierdzały ich filozofię. Szczególnie wskazywała na następujące zdobycze fizyki:
1. Rozłożenie atomu obaliło dogmat niezmienności pierwiastków; duch historyzmu przeniknął nawet fizykę i chemię; i nic już niezmiennego w świecie nie zostało.
2. Teoria względności odebrała czasowi i przestrzeni ich absolutność i stałość, okazała, że wraz z rozwojem materii i one także zmieniają swą postać.
3. Ustanowienie równoważnika masy i energii przekonało o ich jedności; okazało, że są postaciami jednego i tego samego, mianowicie ruchu materii.
4. Nowa nauka o materii przekonała o jedności fali cząstek materii; wykazała, że w świecie wszędzie są przeciwieństwa, ale tez wszędzie łączą się ze sobą w jedność.
Ale nie tylko rozwój fizyki, także rozwój innych nauk potwierdzał, wedle marksistów, ich poglądy, np. biologia stwierdziła, że rozwój gatunków dokonywał się skokami, że nagle w świecie organicznym powstają nowe jakości.
XIX. stosunek do nowych teorii filozoficznych. Marksizm- leninizm był filozofią krańcowości i rewolucji, jednakże w filozofii wielokrotnie bronił stanowiska tradycyjnego i umiarkowanego. Bronił np. pojęcia „istoty rzeczy”, zwalczanego przez pozytywistów: twierdził, że nauka ma właśnie za zadanie wykrywać, co jest w zjawiskach istotne.
Bronił również przeciw radykalnym pozytywistom pojęcia „prawa” naukowego: i ono jest niezbędne, nie ma nauki bez praw. Uczeni i filozofowie, zniechęceni do dotychczasowego absolutystycznego pojęcia prawa, odrzucali je lub traktowali jako subiektywny i konwencjonalny twór umysłu: nie uwzględnili trzeciej możliwości: że żadne prawo nie jest absolutne, wszystkie są tylko historyczne, ale są obiektywne, nie subiektywne. Tę trzecią możliwość głosił właśnie marksizm- leninizm.
Najbardziej zasadniczą jego właściwością było jeszcze to: że odróżniał wiele postaci rzeczywistości, ale nie uznawał zasadniczego w niej rozłamu, dualizmu; nie przeciwstawiał, jak to czyniły dualistyczne filozofie, świata materialnego i duchowego, pozaludzkiego i ludzkiego, przyrody i kultury. Bo cała rzeczywistość w osnowie swej jest ta sama: materialna i dialektyczna.

Po II wojnie światowej wraz z ekspansją ZSRR, marksizm (oficjalnie nazywany "marksizmem-leninizmem") stał się obowiązującą ideologią w wielu krajach świata, od Kuby po Koreę. Marksizm był i wciąż często jest natchnieniem rozmaitych ruchów rewolucyjnych i partyzanckich działających w wielu krajach tzw. trzeciego świata.
Od lat 30. do lat 80. XX wieku marksizm był bardzo popularny w lewicujących środowiskach uniwersyteckich oraz wśród działaczy robotniczo-związkowych w Europie Zachodniej i w mniejszym stopniu w USA.
Po upadku ZSRR nastąpił na całym świecie spadek popularności marksizmu. Jako ideologia państwowa utrzymuje się on jeszcze w Chinach, Wietnamie, Korei Północnej oraz na Kubie. W Chinach i Wietnamie stanowi on jednak obecnie tylko rodzaj "oficjalnej maski", potrzebnej do sprawowania władzy, zaś faktyczne działania władz państwowych właściwie zupełnie odbiegają od teoretycznych założeń marksizmu.
Marksizm jest też nadal popularny w niektórych kręgach uniwersyteckich w Europie Zachodniej, oraz wciąż stanowi oficjalną ideologię kilkunastu partyzantek na świecie.


Bibliografia:
1.W. Tatarkiewicz „Historia filozofii” tom III
2.www.wikipedia.pl/
3.A. MacIntyre „Krótka historia etyki”
4.T. Eagleton „Marks”