Znaczenie i struktura handlu zagranicznego w Polsce i na Świecie

1. DEFINICJA HANDLU ZAGRANICZNEGO I JEGO ZNACZENIE. 2

2. REGULACJE WPŁYWAJĄCE NA HANDEL ZAGRANICZNY. 3

3. POGLĄDY NA TEMATYKĘ HANDLU ZAGRANICZNEGO. 4

4. HANDEL ZAGRANICZNY POLSKI I JEGO ZNACZENIE. 5

4.1. Handel zagraniczny Polski w latach 1921-1990. 5

4.2. Obroty i struktura wymiany handlowej Polski w wybranych okresach czasu oraz ich znaczenie dla gospodarki polskiej. 7

5. ŚWIATOWY HANDEL ZAGRANICZNY I JEGO ZNACZENIE. 10

BIBLIOGRAFIA 12

1. DEFINICJA HANDLU ZAGRANICZNEGO I JEGO ZNACZENIE

Pojęcie handlu zagranicznego, można zdefiniować jako wymianę części produkcji własnej danej kraju, na produkty lub usługi oferowane przez inny kraj. Handel zagraniczny to także wynik udziału danego kraju w międzynarodowym procesie podziału pracy, a także pewnego rodzaju sposób na wykorzystywanie ograniczonych zasobów i mocy produkcyjnych danego kraju. Efektem handlu zagranicznego jest pobudzenie rozwoju gospodarczego, postępu technicznego oraz napływ i rozprzestrzenianie się nowych technologii.
Handel zagraniczny jest także swego rodzaju środkiem na uelastycznienie gospodarki danego państwa, który pozwala na rozszerzanie rynków zbytu przedsiębiorstw a w skali makro całych państw.
Równocześnie, możliwość wymiany handlowej pozwala na zdobywanie nowych rynków zbytu i tym samym, na utrzymywanie w dłuższym czasie mocy produkcyjnych opartych o posiadany park maszynowy, upraszczając – handel zagraniczny pozwala na sprzedaż towarów większej liczbie uczestników globalnego rynku, niż w warunkach rynku zamkniętego w granicach jednego państwa.
Handel zagraniczny, oprócz typowej formy wymiany towarów, może mieć również formę obrotów kredytowo – majątkowych, zakupu lub sprzedaży licencji, know – how, a także formę różnego rodzaju wzajemnych zobowiązań jakie mogą powstawać w wyniku przekraczania granic przez mieszkańców danego państwa.
Handel zagraniczny obejmuje procesy: importowe, eksportowe i reeksportowe. O imporcie mówimy wtedy, gdy następuje przywóz do danego kraju towarów, które:
a) nie są wytwarzane i nie mogą być ze względu na naturalne uwarunkowania produkcji lub też istnieje potrzeba zaopatrywania się w nie na zewnątrz danego państwa ze względu na niewystarczające zdolności produkcyjne względem danego towaru,
b) nie są wytwarzane, z powodów czysto ekonomicznych – producent zewnętrzny produkuje je po kosztach niższych niż dany kraj,
c) nie mogą być wyprodukowane w danym kraju ze względów czysto czasowych – produkcja krajowa jest zbyt czasochłonna wobec krótkiego czasu przeznaczonego na pozyskanie danego towaru,
d) nie mogą być produkowane ze względów nakładowych – gdy produkcja zewnętrzna jest tańsza niż krajowa.
O eksporcie mówimy wtedy, gdy następuje wywóz towarów do innych krajów, pod postacią:
a) wyrobów przemysłowych,
b) surowców i płodów rolnych,
c) wyrobów przemysłu samochodowego itp.
Proces ten dotyczy więc przede wszystkim tych towarów, które wytwarzane są zarówno na potrzeby własne (krajowe), jak również mogące z powodzeniem pokrywać popyt innych krajów.
Eksport pozwala na obniżanie kosztów własnych produkcji, ze względu na możliwość wytwarzania produkcji masowej, która zapewnia rozkładanie się kosztów własnych przedsiębiorstw na większą ilość produkowanych towarów.
Generalnie mówiąc, proces ten pozwala na zdobywanie szerszego rynku zbytu dla produktów wytwarzanych przez dane przedsiębiorstwo, lub inną jednostkę obrotu gospodarczego w warunkach niedoboru popytu wewnętrznego.
O reeksporcie możemy mówić wtedy, kiedy następuje przywóz danego towaru do kraju celem poddania go np. procesom uszlachetniającym, a następnie następuje jego eksport poza granice danego kraju.

2. REGULACJE WPŁYWAJĄCE NA HANDEL ZAGRANICZNY

Każde państwo rozwijające się w warunkach gospodarki rynkowej i postępującej globalizacji, powinno być zainteresowane rozwijaniem handlu zagranicznego. Potrzeba taka wynika przede wszystkim z konieczności uniknięcia izolacji w otoczeniu innych państw, także trwale rozbudowujących swoje polityki handlowe i gospodarcze.
Państwo dysponuje szeregiem narzędzi, które pozwalają mu regulować składnikami handlu zagranicznego. Mowa tu przede wszystkim o takich narzędziach, które pozwalają na optymalne zestawianie się proporcji importu i eksportu, stanowiących składniki bilansu handlowego danego państwa. Przyzwolenie bowiem na zbyt duży przyrost importu względem eksportu, może prowadzić do zachwiania się równowagi bilansowej, stanowiącej o prawidłowym kierunku rozwoju państwa. Oczywiście nie należy zapominać, że struktura bilansu handlowego danego państwa powinna być rozpatrywana w odniesieniu do jego możliwości gospodarczych.
Szczególne znaczenie z punktu widzenia polityki gospodarczej prowadzonej przez państwo, mają narzędzia pozwalające wpływać na import towarów. Należy wymienić tutaj przede wszystkim:
- cła, kontyngenty, bezpośrednie opodatkowanie importu itp.
Z kolei eksport może być pobudzany poprzez:
- środki pozwalające manipulować kursami walutowymi,
- gwarancje eksportowe państwa,
- bezpośrednie dopłaty do eksportu,
- ulgi dla eksporterów,
Bliższe przyjrzenie się wymienionym wyżej narzędziom manipulacji, pozwala wysunąć wniosek, że jednym z podstawowych celów prowadzenia polityki gospodarczej powinno być wspieranie eksportu i ograniczanie importu, a więc stwarzanie możliwości rozwoju jednostek gospodarczych własnego państwa. Jednak nie należy zapominać tutaj o wpływie prorozwojowym konkurencji, jaki może ona mieć na lokalne przedsiębiorstwa.

3. POGLĄDY NA TEMATYKĘ HANDLU ZAGRANICZNEGO

Na przełomie wieków, pojawiały się różne teorie i tendencje we wzajemnych stosunkach handlowych państw. Istniały teorie, w których państwo było regulatorem handlu, ale także i takie, które pozostawiały mechanizm regulacyjny wolnemu rynkowi. Tak też było na przełomie XIX i XX w., kiedy to panował wolny handel międzynarodowy. W okresie międzywojennym, pojawiły się oznaki protekcjonizmu państwowego, co w dłuższym czasie mogło prowadzić jedynie do rozregulowania mechanizmów rynkowych i wytworzenia różnego rodzaju barier ograniczających swobodny przepływ towarów między państwami.
Ustanowiony w 1948 roku Układ Ogólny w Sprawie Ceł i Handlu, pozwolił jednak w jakimś stopniu powrócić do idei wolnego handlu i znieść pewne regulacje celne, jakie powstały we wzajemnych stosunkach międzypaństwowych w okresie międzywojennym. Z biegiem lat, na mocy szeregu postanowień i regulacji międzynarodowych handel zagraniczny coraz bardziej liberalizował się. Jednak pełna liberalizacja nie została osiągnięta i istnieją dalej pewne obszary, w których wymiana handlowa jest utrudniona. Swego rodzaju zamknięte rynki powstały także w wyniku tworzenia różnego rodzaju związków międzypaństwowych, takich jak np. Unia Europejska, która wytworzyła szereg regulacji i narzędzi prawnych chroniących jej rynek np. przed nadmiernym importem.
Zmiany poglądów na tematykę handlu zagranicznego mają też charakter czysto ewolucyjny. Wynika to przede wszystkim z ciągłego rozwoju gospodarczego świata. Kraje, które do tej pory były eksporterem surowców, wyniku doskonalenia bądź zdobywania nowych technologii stają się eksporterami półproduktów bądź też gotowych półwyrobów. Niektóre z nich stają się potentatami w zakresie tzw. Nowych technologii. Wszystko to prowadzi do ciągłych ewolucji w spojrzeniu na problematykę i możliwości płynące z wolnej wymiany międzynarodowej.

4. HANDEL ZAGRANICZNY POLSKI I JEGO ZNACZENIE
4.1. Handel zagraniczny Polski w latach 1921-1990

Pierwsze lata po odzyskaniu przez Polskę niepodległości (do 1921 r.) to okres charakteryzujący się handlem zagranicznym (wymianą towarowa) opartym o system reglamentacyjny. Nie można dokładnie określić jak wysokie obroty w handlu zagranicznym Polski notowano w tym czasie, gdyż było to utrudnione przez rozpowszechniony przemyt oraz nieustabilizowaną politykę kursową.
W okresie tym pojawiły się w Polsce pierwsze instytucje handlu zagranicznego, podpisano również szereg umów międzynarodowych o wymianie handlowej.
System wzajemnej, międzynarodowej wymiany handlowej był w pierwszych latach niepodległosci Polski dodatkowo utrudniony poprzez fakt funkcjonowania w kraju 3 różnych walut. Dopiero wraz z wprowadzeniem do obiegu jednolitej waluty – złotego, przyczynił się do wyklarowania sytuacji w kwestiach handlowych.
Światowy kryzys w latach 1929-35 przyczynił się w istotny sposób do spadku obrotów w wymianie handlowej Polski z zagranicą. Zaczęto więc szukać rozwiązań, które mogłyby pozwolić na przełamywanie pewnych negatywnych zjawisk rynkowych i doprowadzić do wzrostu atrakcyjności międzynarodowej wymiany handlowej.
W tym czasie zaczęto w kraju stosować system dumpingowy (dopłaty do eksportu) celem obniżenia cen polskich towarów na rynkach zewnętrznych. Upowszechniono także różnego rodzaju instrumenty mające na celu podniesienie atrakcyjności eksportu, m.in.:
- zwroty ceł,
- premie wywozowe,
- zniżki przewozowe,
- gwarancje państwowe,
- ułatwienia w kredytowaniu.
Możemy więc w tym przypadku mówić o swego rodzaju wzroście ingerencji państwa w sferze gospodarczej.
Najważniejszym partnerem Polski w wymianie handlowej w tym czasie (do roku 1938) były Niemcy. Jednak późniejszy wybuch II wojny światowej, a także wcześniejsze wzajemne obostrzenia celne, wpłynęły na konieczność poszukiwania przez Polskę nowych partnerów gospodarczych. Stały się nimi dodatkowo Wielka Brytania oraz USA.
W okresie tym Polska eksportowała przede wszystkim surowce (np. węgiel), półfabrykaty oraz artykuły o charakterze rolno-spożywczym. Rozwój przemysłu, przyniósł także stopniowy wzrost eksportu maszyn i urządzeń.
Import dotyczył przede wszystkim artykułów powszechnego użytku i żywności, także surowców oraz uzbrojenia. Do Polski napływały też maszyny i urządzenia oraz środki transportu, maszyny włókiennicze.
Po II wojnie światowej, nastąpił odwrót od wolnego handlu w kierunku monopolu państwa w tej dziedzinie. Rozpoczął się okres centralnego regulowania gospodarki polskiej.
Dopiero rok 1990 przyniósł liberalizację zasad rynkowych i rozpoczął się proces przechodzenia z gospodarki centralnie planowanej do gospodarki wolnorynkowej.
Doprowadzono do likwidacji szeregu obostrzeń i zakazów w zakresie tworzenia przedsiębiorstw i powstawania nowych jednostek gospodarczych. Zniesiono szereg ograniczeń ilościowych i jakościowych w zakresie importu i eksportu, wprowadzono wymienialność wewnętrzną waluty oraz wprowadzono taryfy celne dla importu do Polski, w tym także dla krajów RWPG, dla których do 1989 roku nie było obostrzeń w postaci ceł. Wprowadzono również zasadę kontyngentu bezcłowego na pewną ilość określonych towarów (np. samochody). Wobec eksportu wprowadzono pewne regulacje w formie kontyngentów i pozwoleń, nakładanych na Polskę przede wszystkim przez wyżej rozwinięte gospodarki, m.in. te zrzeszone w dużych organizacjach, jak np. Unia Europejska.
Proces szeroko zakrojonej prywatyzacji przedsiębiorstw, także w pewien sposób wpływa na rozwój handlu zagranicznego (pozyskiwanie nowych technologii, maszyn i urządzeń).

4.2. Obroty i struktura wymiany handlowej Polski w wybranych okresach czasu oraz ich znaczenie dla gospodarki polskiej

Dane na temat obrotów w handlu zagranicznym, to jedna z podstawowych informacji, która pozwala stwierdzić jak kształtuje się bilans handlowy Polski, w kolejnych latach wybranego okresu.
Kształtowanie się obrotów w polskim handlu zagranicznym, dla przykładowego okresu 1997-2000, prezentuje tabela 1.
Tabela 1. Obroty w polskim handlu zagranicznym (w mln US $)

Lata Import Eksport Saldo
1997 42,31 25,75 - 16,56
1998 47,05 28,23 - 18,82
1999 45,91 27,41 - 18,50
2000 48,94 31,65 - 17,29
Podstawowym wnioskiem, jaki można wysunąć na podstawie danych przedstawionych w tabeli powyżej, to fakt wzrostu z każdym rokiem ujemnego salda wymiany handlowej między Polską a zagranicą. Chociaż w omawianym okresie należy odnotować ciągły wzrost polskiego eksportu, z pewnym ujemnym wahnięciem w roku 1999, to jednak należy również zauważyć, że mamy tutaj do czynienia z ciągłym wzrostem importu (spadek również w roku 1999).
Znaczenie takiego stanu rzeczy dla polskiej gospodarki jest niebagatelne. Można bowiem wyciągnąć wniosek, że w omawianym okresie czasu, ze względu na wartościowo większy import niż eksport, następuje proces wypompowywania pewnej części kapitału w postaci zobowiązań wobec państw zewnętrznych. Jednak aby móc z pewną dokładnością przedstawić analizę oraz znaczenie przedstawionych w tabeli nr 1, należy poznać strukturę rodzajową polskiego eksportu i importu.
Przykładowe dane dotyczące struktury polskiego importu i eksportu w roku 1997 prezentuje tabela 2.

Tabela 2. Import i eksport według grup gałęzi w 1997 roku (w mln US $)

Branża Import Eksport Saldo
• Paliwa i energia 3730,8 1689,5 -2041,3
• Przemysł metalurgiczny 2126 2817,6 691,6
• Elektro-maszynowy 17566,3 7126,5 -10439,8
• Chemiczny 7622,9 2979,6 -4643,3
• Mineralny 1093,1 796,6 -296,5
• Drzewno papierniczy 1891,0 3132,2 1241,2
• Lekki 3337,3 3318,6 -18,7
• Spożywczy 2566,0 2874,7 308,7
• Pozostałe gałęzie 1060,6 305,3 -755,3
• Produkty rolnictwa 1164,7 449,2 -715,5
• Produkty leśnictwa 24,9 51,1 26,2
• Pozostałe 123,9 210,4 86,5
• TOTAL -42307,5 25751,3 -16556,2

Dane przedstawione w tabeli powyżej, pozwalają stwierdzić, praktycznie w każdej z wymienionych wyżej branż, przewaga importu nad eksportem jest znacząca i w ostatecznym rozliczeniu wpływa na ujemny bilans wymiany handlowej Polski. Przewagę wartościową eksportu nad importem możemy odnotować w badanym roku dla przemysłu metalurgicznego, spożywczego, dla produktów leśnictwa oraz pozostałego eksportu.
Z punktu widzenia branż, dla których import do Polski jest dużo wyższy eksport poza granice naszego kraju, wynika wniosek, że w pewnych przypadkach Polska może mieć zbyt mały potencjał techniczny bądź też finansowy, ale także surowcowy, aby móc skutecznie przeciwstawić się zalewowi rynku polskiego przez obce towary.


Tabela 3. Polski eksport i import w roku 2000 i 2001 do wyodrębnionych grup krajów
Dynamika eksportu i importu w roku 2001 względem roku 2000

Lp. Nazwa ugrupowania rok 2001 rok 2000 Dynamika Udział w
Eksport Import Saldo Eksport Import Saldo Eksportu Importu eksporcie imporcie
W mln USD w mln USD w % w %
POLSKA 36092,2 50275,1 -14183,0 31651,3 48940,2 -17288,9 114,0 102,7 100,0 100,0
1 OGÓŁEM KRAJE ROZWINIĘTE, w tym: 27093,1 35178,6 -8085,5 24172,0 34706,8 -10534,9 112,1 101,4 75,1 70,0
UE 24986,8 30865,1 -5878,3 22143,6 29950,8 -7807,2 112,8 103,1 69,2 61,4
EFTA 894,3 1182,7 -288,4 600,5 1074,7 -474,3 148,9 110,0 2,5 2,4
pozostałe kraje rozwinięte 1212,0 3130,9 -1918,8 1427,9 3681,3 -2 253,4 84,9 85,0 3,4 6,2
2 KRAJE EUROPY ŚRODKOWO-WSCHODNIEJ, w tym: 6620,6 9116,3 -2495,8 5475,3 9061,5 -3586,3 120,9 100,6 18,3 18,1
CEFTA 3148,7 3743,6 -594,9 2662,2 3461,7 -799,5 118,3 108,1 8,7 7,4
Kraje europejskie b. ZSRR 3471,3 5372,5 -1901,2 2812,3 5599,7 -2787,4 123,4 95,9 9,6 10,7
3 KRAJE ROZWIJAJĄCE SIĘ 2378,5 5980,2 -3601,7 2004,1 5171,8 -3167,7 118,7 115,6 6,6 11,9

Tabela powyżej, prezentuje jak kształtował się polski eksport i import do poszczególnych, wyodrębnionych grup krajów w roku 2000 oraz 2001, a także ja w związku z tym kształtowała się dynamika eksportu i importu oraz jaki był udział procentowy poszczególnych grup krajów w polskim eksporcie i imporcie.
W roku 2001 należy odnotować wzrost polskiego eksportu ogółem (do wartości 31651,3 mln US $) a także wzrost importu. Co ważne jednak, dynamika wzrosty eksportu wynosząca 114 % w stosunku do bazowego roku 2000, jest większa niż dynamika wzrostu importu w odniesieniu do tego samego roku (102,7 %).
Na podstawie powyższych danych, należy stwierdzić, że największą dynamikę wzrostową miał eksport do krajów należących do EFTA (148,9 %), a najmniejszą do krajów wymienionych jako pozostałe kraje rozwinięte (84,9 %).
Największy wzrost importu odnotowano z krajów rozwijających się (115,6 %), a najmniejszy w przypadku pozostałych krajów rozwiniętych.

5. ŚWIATOWY HANDEL ZAGRANICZNY I JEGO ZNACZENIE
Światowy handel zagraniczny to miliardy dolarów transferowane corocznie w postaci różnego rodzaju towarów, tak w procesie eksportu jak i importu. Przykładowe dane pozwalające uzmysłowić sobie jak duże kwoty towarzyszą handlowi zagranicznemu innych regionów świata pokazuje tabela 4.

Tabela 4. Handel zagraniczny w regionach świata w 1999 roku ( w mld US $)

L.p. Region Import Eksport
• 1 Świat 5729 5473
• 2 Ameryka Północna 1280 934
• 3 Ameryka Południowa 335 297
• 4 Europa Zachodnia 2418 2353
• 5 Unia Europejska 2232 2180
• 6 Europa Wschodnia i Centralna 131 102
• 7 Afryka 133 112
• 8 Bliski Wschód 150 170
• 9 Azja 1200 1394

Dodatni bilans handlowy spośród regionów wymienionych w tabeli powyżej, mają kraje bliskiego wschodu oraz Azji. Niewielką nadwyżkę importu nad eksportem zanotować należy w przypadku Unii Europejskiej, do której Polska ma przystąpić jako jedno z nowych państwa członkowskich. Wartość handlu zagranicznego dla tego regionu świata, powinna uzmysłowić nam, jak ważne dla Polski jest wykorzystanie potencjału tkwiącego w gospodarczych możliwościach tego regionu i jak istotne dla nas powinno być przystąpienie do Unii.
Dla każdego z państw biorących udział w globalnym handlu i wymianie towarowej istotne znaczenie ma eksport poza obszar własnego terytorium. Najwięksi światowi eksporterzy, to przede wszystkim USA, Niemcy, Wielka Brytania i Japonia. Wartość eksportu jaki odnotowały te oraz inne państwa dla przykładowego roku 1999 obrazuje tabela 5.












Tabela 5. Najwięksi światowi eksporterzy w 1999 roku ( w mld US $)

Kraj Wielkość importu Wielkość eksportu
• Poz. 1 USA 1059,1 695,2
• Poz. 2 Niemcy 472,5 541,5
• Poz. 3 Wielka Brytania 320,3 269,0
• Poz. 4 Japonia 311,3 419,4
• Poz. 5 Francja 290,1 300,4
• Poz. 6 Kanada 220,2 238,4
• Poz. 7 Włochy 216,9 230,6
• Poz. 8 Holandia 187,6 200,4
• Poz. 9 Hong Kong brak danych 195,2
• Poz. 10 Chiny 165,8 195,2

Ujemny bilans handlowy możemy odnotować w przypadku USA oraz Wielkiej Brytanii. Znaczenie tego faktu, można analizować w różny sposób, przede wszystkim wziąwszy uprzednio pod uwagę strukturę importu i eksportu każdego z tych państw.
W przypadku Wielkiej Brytanii, ze względu na ograniczone warunki dostępu do surowców mineralnych, znaczny procent brytyjskiego importu stanowią właśnie surowce mineralne. Przykładowo wymiana handlowa Wielkiej Brytanii z Polską dotyczy takich pozycji jak:
a) eksport polski do Wielkiej Brytanii:
- metale nieszlachetne,
- maszyny i urządzenia,
- środki transportu,
- wyroby włókiennicze oraz produkty chemiczne.
b) import z Wielkiej Brytanii do Polski:
- maszyny i urządzenia,
- produkty chemiczne,
- środki transportu i produkty mineralne.
Struktura naszej wymiany handlowej z Wielką Brytanią dotyczy więc podobnych grup towarowych, jednak zazwyczaj o różnym ich przeznaczeniu i rodzaju.

Znaczenie handlu zagranicznego w skali świata jest więc ogromne. Wymiana handlowa i wolny obrót towarami w ramach obowiązujących praw, pozwala bowiem elastycznie funkcjonować całym gospodarkom, torując w ten sposób drogę do rozwoju technologicznego, a przede wszystkim społecznego świata.
Ogromne zasoby wiedzy są transferowane wraz z pewnymi grupami towarów a także wiedzą techniczną i nowościami technologicznymi,
Handel zagraniczny wpływa więc prorozwojowo na światową gospodarkę i na poprawę jakości poziomu życia całych grup społecznych, które w taki czy inny sposób korzystają z pozytywów światowej wymiany handlowej.

BIBLIOGRAFIA

1. J. Baksiak, Ekonomia, PWN, Grudzień 2002
2. D. Begg, S. Fischer, R.Dornbusch, Ekonomia, PWE, Warszawa 1995
3. B. Bernaś, Międzynarodowe transakcje ekonomiczne, Wyd. Difin, Warszawa 2002
4. A. Budnikowski, Międzynarodowe stosunki gospodarcze, PWE, Warszawa 2001
5. R. Ludwikowski, Regulacje handlu i biznesu międzynarodowego, Dom Wydawniczy ABC, 1998
6. M. Nasiłowski, System rynkowy, Wyd. Key Text, Warszawa 1995
7. J. Rymarczyk, Handel zagraniczny, PWE, Warszawa 2002
8. Kompendium wiedzy o gospodarce, PWN, 2000
9. Mały rocznik statystyczny, PWE