Ewolucja powiązań handlowych Polski w okresie transformacji
ROZDZIAŁ I
DETERMINANTY WYMIANY HANDLOWEJ
1.1. Uwarunkowania regionalne
1.1.1. Położenie i poziom rozwoju
1.1.2. Podobieństwo kulturowe
1.1.3. Organizacje lokalne
1.2. Organizacje ponadnarodowe
1.3. Zmienne czynniki koniunkturalne
1.3.1. Aktywność gospodarcza
1.3.2. Wzrost gospodarczy
ROZDZIAŁ II
TRANSFORMACJA SYSTEMOWA A STRUKTURA GEOGRAFICZNA OBROTÓW HANDLOWYCH
2.1. Uwagi metodologiczne
2.2. Zmiany systemowe
2.3. Analiza obrotów handlowych
2.3.1. Wymiana handlowa w latach osiemdziesiątych
2.3.2. Struktura geograficzna okresu transformacji
2.4. Uwagi końcowe
ROZDZIAŁ III
MAKROEKONOMICZNE SKUTKI TRANSFORMACJI
3.1. Zmiany w strukturze towarowej
3.2. Relacje między wymianą handlową a dochodem narodowym
3.3. Koncepcja polityki eksportowej
ROZDZIAŁ I
DETERMINANTY WYMIANY HANDLOWEJ
1.1. Uwarunkowania regionalne
1.1.1. Położenie i poziom rozwoju
Załamanie się komunizmu w Europie Środkowo-Wschodniej w 1989r., a następnie rozpad Związku Radzieckiego zmieniły sytuację geopolityczną tego regionu, w tym także i Polski. Pojawiły się nowe możliwości kształtowania suwerennej polityki zagranicznej oraz poszukiwania nowych płaszczyzn współpracy międzynarodowej .
Współpraca gospodarcza z zagranicą jest dla każdego kraju wypadkową wielu czynników: geopolitycznych, ekonomicznych czy też społecznych. Położenie geograficzne Polski, ilość i wielkość państw z nią sąsiadujących, jak również bliskość terytorialna z kluczowymi partnerami w wymianie handlowej, stały się istotnymi czynnikami warunkującymi poziom i strukturę handlu zagranicznego.
Polska jest jednym z większych krajów Europy. Odznacza się bardzo zwartym terytorium o kształcie zbliżonym do koła. Położona jest w samym środku Europy w dorzeczu Wisły i Odry, na Niżu Europejskim, między Morzem Bałtyckim a łukiem Karpat, na styku dużych jednostek europejskich: Europą Zachodnią, rozczłonkowaną, podzieloną na wiele krain i regionów, a Europą Wschodnią, mniej zróżnicowaną przestrzennie. Sąsiedzi Polski to: od zachodu Niemcy, od południa Czechy i Słowacja, od wschodu i północnego wschodu Ukraina, Białoruś, Litwa i należący do Rosji Obwód Kaliningradzki. Przez państwo polskie przechodzą główne szlaki komunikacyjne Europy z zachodu na wschód. Polska położona jest również na głównym szlaku handlowym, prowadzącym z południa Europy na północ, przez Bramę Morawską. Centralne położenie Polski w Europie implikuje, więc potencjalnie łatwy dostęp z większości krajów europejskich.
Wiadome jest, iż im bliżej położony jest kraj, do którego się eksportuje lub, z którego się importuje, tym niższe są koszty transportu ponoszone w wymianie handlowej. Koszty transportu i spedycji można sklasyfikować jako koszt efektywny, bądź pochodny. W koszcie efektywnym zawarta jest cena usługi transportowej oraz usług pomocniczych np.: przeładunek, składowanie, prowizje spedycyjne, prowizje maklerskie, ubezpieczenie, koszty rzeczoznawstwa i kontroli ilościowej towaru, opłaty portowe, celne, itp. Natomiast w koszcie pochodnym uwzględnia się również: utratę jakości ładunku w czasie transportu, straty wynikające z powodu opóźnienia dostawy, koszty zamrożenia na czas transportu środków obrotowych zawartych w towarze, dodatkowy koszt ubezpieczenia od ryzyk transportowych, różnica ceny importowej lub eksportowej na niekorzyść kontrahenta, będącego w danej transakcji użytkownikiem transportu (straty rynkowe) oraz inne straty wynikające z użycia niewłaściwego środka transportu. Im mniejsza odległość partnerów wymiany handlowej, tym koszty te są niższe. Toteż istotne jest, aby rozwijane były kontakty handlowe z państwami najbliżej sąsiadującymi z danym krajem, w tym przypadku z Polską.
Geograficzna bliskość Polski z Rosją (Obwód Kaliningradzki), Litwą, Białorusią i Ukrainą, wpływa na zmniejszenie obciążenia cenowego na wspólnym rynku wskutek niewysokich kosztów transportu. Rozwinięta infrastruktura transportowa, czyli dwa główne szlaki handlowe przechodzące przez Polskę, daje potencjalne możliwości dochodów związanych z ich obsługą . Wszystkie sąsiadujące gospodarki, cząstkowo również Rosja na północnym wschodzie dysponują niektórymi godnymi uwagi elementami aktualnego, a zwłaszcza potencjalnego, aparatu wytwórczego. Uwarunkowania historyczne na razie – a zapewne również w bliższej przyszłości – nie pozwolą na to by oczekiwać radykalnego zmniejszenia dystansu między nimi a sytuacją krajów ODCE, czy niektórych innych państw o wysokich dochodach. Co oznacza, że łączna wielkość zagranicznych stosunków gospodarczych północno-wschodnich sąsiadów Polski będzie jeszcze przez długi czas stanowiła drugorzędną pozycję w skali europejskiej i globalnej .
Powiązania handlowe Polski z tym obszarem miały i mają ze względu nie tylko na bliskość, ale również przeszłość, charakter rynków, niewątpliwie znaczenie strategiczne, pod warunkiem, iż obszar traktowany jest jako całość. Wprawdzie udział tych rynków w obrotach polskiego handlu zagranicznego systematycznie spada, ale nadal są one istotne na wielu obszarach wymiany.
Na zachodzie Polska graniczy Niemcami od 3 października 1990 roku. Niemcy były właściwie zawsze najważniejszym partnerem handlowym i gospodarczym Polski. Polska była przy tym zawsze bardziej zależna od Niemiec niż Niemcy od Polski . Wymiana handlowa miedzy Niemcami a Polską, w przeciwieństwie do wymiany z państwami sąsiadujących z Polską ze wschodu, od początku lat 90-tych systematycznie rosła, zarówno po stronie eksportu jak i importu.
Na zjednoczone Niemcy przypadło w latach dziewięćdziesiątych prawie 1/3 globalnych obrotów zagranicznych Polski, a zarazem prawie połowa jej obrotów z krajami Unii Europejskiej.
Z krajami sąsiadującymi na południu: Czechosłowacją, a następnie Czechami i Słowacją, Polska nawiązała bliższą współpracę w ramach Grupy Wyszehradzkiej. Rozumiano tu, iż, sąsiedzkie położenie, wspólna historia, jak również wspólne preferencje, pozwoli rozwinąć gospodarki państw sąsiadujących. W roku 1993 Polska podpisała z tymi krajami Umowę o Wolnym Handlu, która miała zacieśnić stosunki handlowe w regionie Środkowej Europy.
W ramach wymiany handlowej w regionie, stowarzyszenia z organizacjami europejskimi, Polska uzyskała dostęp do większego rynku zbytu, jak również zmniejszenia kosztów wymiany poprzez liberalizację handlu zagranicznego. Liberalizacja ta prowadzi w większości do pozytywnych efektów miedzy innymi do internacjonalizacji zysków , które trafiają również do Polski.
Wymiana handlowa z zagranicą jest zależna od określonego międzynarodowego podziału pracy oraz roli obrotów z zagranicą w rozwoju gospodarczym. Międzynarodowy podział pracy i wymiana gospodarcza z zagranicą stwarzają możliwości lepszego wykorzystania posiadanych zasobów naturalnych, środków produkcji oraz potencjału wytwórczego ludności. Eksport tworzy podstawy finansowe importu dóbr i usług, których kraj nie jest w stanie sam wytworzyć lub, których wytwarzanie wymagałoby relatywnie większych nakładów niż produkcja dóbr przeznaczonych na eksport. Postępujący, zatem proces międzynarodowej specjalizacji produkcji danego kraju wraz z rozwojem jego wymiany gospodarczej z zagranicą umożliwia powiększenie skali produkcji, a przez to uzyskanie istotnych oszczędności kosztów wytwarzania .
Konkurencyjność gospodarki jest syntetycznym miernikiem sprawności działania całego systemu społeczno-ekonomicznego i politycznego kraju. Podstawowym warunkiem jej osiągnięcia jest zdolność do wytworzenia większego niż inne gospodarki bogactwa społecznego z rozporządzalnych zasobów . Natomiast konkurencyjność międzynarodowa zależy od zdolności gospodarki do osiągnięcia z uczestnictwa w międzynarodowym podziale możliwie największych korzyści, najlepiej większych niż inne kraje .
Czynnikami warunkującymi międzynarodową konkurencyjność danej gospodarki według M. E. Portera, tzw. „diament Portera”, są :
1. Wyposażenie w czynniki wytwórcze.
2. Czynniki popytowe.
3. Kształtowanie odpowiedniego układu branżowego.
4. Warunki tworzenia organizacji i zarządzania przedsiębiorstwami.
Wyżej wymienione determinanty kształtowania się konkurencyjności międzynarodowej odnoszą się głównie do poziomu poszczególnych branż gospodarki narodowej danego kraju. Należy tu również dodać czynnik szansy, ściślej – zbieg okoliczności, los szczęścia i pojawienie się okazji oraz oddziaływanie rządu, czyli polityka państwa.
W literaturze przedmiotu odróżnia się mierniki międzynarodowej konkurencyjności (zdolności konkurencyjnej, przewagi konkurencyjnej) oraz mierniki międzynarodowej pozycji konkurencyjnej gospodarki. Do mierników międzynarodowej konkurencyjności zaliczyć można m.in. :
1. Wskaźniki ogólnego rozwoju gospodarczego danego kraju, tj. tempo wzrostu, PKB, stopa inflacji, oraz wskaźniki ogólnego zadłużenia wewnętrznego i zagranicznego kraju.
2. Wskaźniki informujące o zmianach strukturalnych i zmianach efektywności wykorzystywania poszczególnych czynników wytwórczych, a także o swobodzie ich przemieszczania się w kraju i w układzie międzynarodowym.
3. Wskaźniki informujące o stopniu zaangażowania w międzynarodowej wymianie gospodarczej, które są traktowane jako podstawowe determinanty międzynarodowej pozycji konkurencyjnej danego kraju.
Natomiast do mierników międzynarodowej pozycji konkurencyjnej można zaliczyć wskaźniki:
1. kształtowania się salda obrotów bieżących;
2. kształtowania się salda obrotów handlowych;
3. kształtowania się udziałów w światowych obrotach handlowych towarami i usługami;
4. kształtowania się kursu walutowego i Terms of Trade;
5. kształtowanie się zasobów dewizowych kraju i kursu waluty krajowej.
Łączny obrót gospodarczy z zagranicą obejmuje pięć podstawowych elementów. Pierwszym są obroty towarowe, dominujące w światowej wymianie (prawie 80% łącznego obrotu światowego towarów i usług). Drugim są usługi o charakterze tradycyjnym (transport, spedycja, ubezpieczenia, usługi bankowe, rzeczoznawstwo i kontrola ładunków, usługi pocztowo - telekomunikacyjne, składowe itp.). Wiążą się one ściśle z realizacją towarowych transakcji eksportowo -importowych. Trzecim elementem są obroty osiągnięciami myśli naukowo - technicznej w formie patentów, licencji, dokumentacji naukowo - technicznej, praw do własności intelektualnej, a także usług konsultingowych itp. Czwartym wpływy i wydatki dewizowe z tytułu przemieszczania się ludności poza granice kraju (turystyka międzynarodowa, przekazy emigrantów, koszty utrzymania baz wojskowych i placówek dyplomatycznych za granicą). Piątym są natomiast szeroko pojęte obroty kredytowo - kapitałowe, dające również możliwość otrzymania wpływów dewizowych .
Podstawową przyczyną prowadzenia handlu zagranicznego jest nierównomierne wyposażenie poszczególnych krajów w czynniki wytwórcze (bogactwa naturalne, warunki glebowo - klimatyczne, zasoby siły roboczej i kapitału, poziom wiedzy i umiejętności technicznych), a w przypadku wymiany przygranicznej także różnice w odległościach między miejscem produkcji i konsumpcji określonych towarów. Konsekwencją tego są różnice w kosztach produkcji towarów między poszczególnymi krajami. Na czynniki podażowe nakładają się czynniki popytowe, które stanowią dodatkową przesłankę rozwoju wymiany handlowej z zagranicą. Popyt na określone dobra nie zawsze może być całkowicie zaspokojony w wyniku rozwoju produkcji krajowej .
Analizując historię handlu zagranicznego Polski po roku 1990, można stwierdzić, iż do gospodarek konkurencyjnych względem Polski zaliczyć można gospodarki znajdujące się na podobnym procesie transformacji gospodarki. Ważne jest też, w czym się te gospodarki specjalizują, czyli co eksportują, czy eksportowane towary i usługi są bardziej konkurencyjne, czy mniej względem Polski. Do gospodarek tych należą głównie te położone w Europie Środkowo-Wschodniej. Szczególnie godne uwagi są: Węgry, Słowacja i Czechy, jak również Litwa i Łotwa.
Konkurencyjność gospodarki pojmowana jest jako zdolność do rozwoju w warunkach gospodarki otwartej. O stopniu konkurencyjności świadczy przede wszystkim ogólna kondycja danej gospodarki na tle innych krajów. Gospodarkę polską należy uznać za otwartą w wysokim stopniu, ale jej poziom konkurencyjności jest niski. Niska konkurencyjność polskiej gospodarki jest wynikiem m.in. nadal wysokiej energo- i materiałochłonności, niekorzystnej struktury produkcji (za mały udział produkcji wysoko przetworzonej), niewystarczającego udziału innowacji produktowych i procesowych w przemyśle i usługach oraz niedostatecznego transferu technologii do przedsiębiorstw .
Szacunkowo obroty Polski z zagranicą w roku 2002 przedstawiały się następująco eksport 32,4 mld USD, import: 43,4, przy czym zadłużenie zagraniczne wynosiło 64 mld USD w porównaniu do innych gospodarek, które przedstawiały się następująco :
1. Węgry – eksport: 31,4 mld USD, import: 33,4 mld USD;
2. Czechy (b.d.);
3. Słowacja – eksport: 12,9 mld USD, import: 15,4 mld USD;
4. Litwa – eksport: 5,4 mld USD, import 6,8 mld USD;
5. Łotwa – eksport: 2,3 mld USD, import: 3,9 USD.
Istotnym konkurentem w wymianie handlowej jest również gospodarka niemiecka. Zauważyć można nie tylko komplementarny, ale również konkurencyjny charakter tej gospodarki. W latach 1990-1997 Polska wykazywała ujawnioną przewagę komparatywną na Niemcami, w zakresie dóbr surowcochłonnych, pracochłonnych, a zawłaszcza lasochłonnych. Brak tej przewagi ujawnił się natomiast w zakresie wyrobów technologicznie intensywnych, a nawet w zakresie wyrobów ziemiochłonnych .
Konkurencyjność gospodarki Polski w stosunku do gospodarki niemieckiej ulega poprawie, ale nadal kształtuje się na niskim poziomie. Zwiększa się intensywność wymiany wewnątrzgałęziowej między krajami, ale tempo tego procesu jest relatywnie niskie.
Konkurencyjność towarów w Polsce opiera się na niskich kosztach płac przy równoczesnych wysokich kwalifikacjach zatrudnionych, nadwartościowości polskiej waluty i jeszcze relatywnie niskich kosztach materiałów i energii. W strukturze towarowej eksportu dominują wyroby pracochłonne i surowcochłonne przy jeszcze nadal niskim udziale towarów o średnim i wysokim nasyceniu technologicznym.
Jako gospodarki komplementarne należy uznać te, które mają dopełniające struktury obrotów handlowych. Zatem do gospodarek komplementarnych w stosunku do Polski zaliczyć można, głównych partnerów Polski w wymianie handlowej:
1. po stronie eksportu, gdy Polska jest dostawcą surowców, fabrykatów i półfabrykatów,
2. po stronie importu, gdy to Polska importuje z zagranicy niezbędne surowce, fabrykaty i półfabrykaty, potrzebne do produkcji.
Komplementarność gospodarek ma swoją podstawę i posiadanych przez daną gospodarkę narodową czynników produkcji, ziemi, kapitału, pracy, jak również technologii. Związana jest również z kosztami produkcji, bogatsze państwa szukają oszczędności, poprzez import tańszych artykułów z krajów o niższych kosztach wytworzenia. Podstawa opłacalności handlu międzynarodowego jest różnica między względnymi cenami, a więc między względnymi kosztami produkcji. Ponadto podstawą handlu jest, bowiem obopólna wymiana: sprzedaje się tylko temu, od kogo można w zamian za eksport zakupić towar po stosunkowo niższej cenie niż we własnym kraju.
W okresie rządów komunistycznych polski handel zagraniczny tylko w niewielkim stopniu odzwierciedlał przewagę względną. W Polsce, mimo stosunkowo małych zasobów kapitału, rozbudowała się przemysł ciężki, kapitałochłonny, a inwestowano zbyt mało w przemysł lekki i usługi. Nadwyżka produkcji, którą przeznaczano na eksport, ujawniała się, więc w przemyśle ciężkim. Import z krajów nie komunistycznych w dużej mierze ograniczał się do maszyn i urządzeń nie produkowanych w krajach należących do RWPG .
Transformacja po roku 1990 umożliwiła dopiero import produktów konsumpcyjnych, które w poprzednich latach były prawie nieosiągalne w kraju. Jednocześnie nastąpił okres zastoju gospodarczego i rozpad RWPG, który zmusił przedsiębiorstwa polskie do szukania rynków zbytu swoich towarów na zachodzie. Na krótką metę najłatwiej było zwiększyć eksport tych produktów, które miała ugruntowaną pozycję konkurencyjną na zagranicznych rynkach. Skutkiem, czego ekspansja w przeważającej mierze polegała na zwiększeniu sprzedaży produktów tradycyjnych, a nie na znajdowaniu rynków na nowe produkty. Toteż na Zachód eksportowano z Polski produkty stosunkowo pracochłonne, podczas gdy wyroby przemysłu wymagającego stosunkowo dużego nakładu kapitału fizycznego lub ludzkiego zajmowały istotną pozycję w imporcie. Zmiana struktury eksportu na początku lat dziewięćdziesiątych znalazła swe odbicie w zmianie struktury produkcji .
Główni partnerzy handlowi Polski to kraje Unii Europejskiej a zwłaszcza Niemcy. Już w 1989r. dały się zauważyć zmiany w strukturze obrotów handlowych Polski z dwoma państwami niemieckimi .
Na początku lat 90-tych Polska dysponowała wyraźną przewagą komparatywną na Niemcami w zakresie wyrobów lasochłonnych (zwłaszcza nieprzetworzonych), wyrobów surowcochłonnych i produktów kapitałochłonnych. Nie dysponowała natomiast taka przewagą w zakresie produktów wymagających wykwalifikowanej siły roboczej i produktów technologicznie intensywnych, zwłaszcza tzw. trudnych do imitowania .
Stopień komplementarności gospodarki niemieckiej do polskiej kształtował się na relatywnie niskim poziomie, jednak uległ zwiększeniu po roku 1990. Struktura eksportu Niemiec do Polski była dopasowana z znacznie większym stopniu do struktury popytu polskiego importu niż odwrotnie. Natomiast tempo procesu dostosowywania się struktury eksportu Niemiec do struktury popytu importu Polski było wyższe niż tempo dopasowywania struktury podaży do struktury popytu eksportu Niemiec
Wymiana handlowa Polski z krajami Europy Wschodniej najsilniej odbywała się w czasach komunistycznych. Po roku 1990, stosunki handlowe ze wschodnimi partnerami osłabły, wynikało to głównie z prowadzonej polityki gospodarczej wobec rynków wschodnich.
Podstawowym celem polityki było znaczne zwiększenie roli rynków wschodnich w polskim handlu zagranicznym. Od roku 1990 udział na rynkach wschodnich uległ zmniejszeniu. Czołowe miejsce byłego ZSRR w handlu zagranicznym Polski zajęły Niemcy. Poprawa pozycji na rynkach wschodnich, w warunkach jednoczesnego zwiększenia udziału tych krajów w polskim handlu zagranicznym możliwa jest przy prowadzeniu przez Polskę polityki komplementarnej, a nie konkurencyjnej wobec Zachodu polityki wschodniej. W tej komplementarności chodzi głównie o to, by umacnianie eksportu na rynkach zachodnich. Z drugiej jednocześnie strony chodzi o to, by Polska była się pomostem w handlu między Wschodem a Zachodem Europy.
1.1.2. Podobieństwo kulturowe
Kultura europejska sprowadza się przede wszystkim do całokształtu materialnego i duchowego dorobku ludzkości obejmującego całość jej dziejów. Istotny jest również poziom rozwoju intelektualnego, moralnego, jaki osiąga społeczeństwo, poziom wyspecjalizowania, dostępności danej dziedziny lub typu działalności. Zatem kultura wszystko to, co powstaje dzięki pracy człowieka, co jest wytworem jego myśli i działalności. Kultura odnosi się do poszczególnych sfer życia społecznego, jak również gospodarczego. Obecnie kulturę pojmuje się szeroko, tj. zarówno jako normy, wartości i wzory zachowań, jak i efekty oraz procesy tworzenia dóbr naukowych, artystycznych czy techniczno-cywilizacyjnych .
Kultura odgrywa również ważną rolę w kształtowaniu się struktury i poziomu rozwoju gospodarki, wpływa na specjalizację produkcji w danym kraju. Wywiera także wpływ na kontakty handlowe z zagranicą. Steruje popytem na określone dobra w danym kraju, jak również warunkuje podaż tychże dóbr i usług. Importowane są towary i usługi najbardziej pożądane w danym społeczeństwie. Eksportowane są natomiast towary, które znalazły swoich zwolenników również za granicą. Stąd też biorą się określone wzorce popytu, w danym regionie.
Polska położona jest w kręgu kulturowym Europy. Toteż osobiste preferencje nabywców z tego regiony są podobne do siebie. Związane jest to m.in. ze zbliżonymi warunkami klimatycznymi i środowiskowymi tego regionu, sezonowości upraw, produkcji i konsumpcji, aktualną sytuacją ekonomiczną danego społeczeństwa, zaawansowania postępu technicznego i wielu innych wypadkowych, różnych w zależności od kraju. Jednak mimo barier czy to odległościowych, czy to językowych, handel zagraniczny warunkowany jest czynnikami kulturowymi.
Z preferencjami związana jest teoria podobieństwa preferencji, zwana też teorią ujednoliconej struktury popytu S. Burenstama-Lindera, która uwzględnia czynniki popytowe. Nie obejmuje ona całości handlu zagranicznego, gdyż jej autor uważa, że międzynarodowy handel surowcami naturalnymi tłumaczą w zadawalający sposób teorie zasobów i neoczynników. Teoria ta dotyczy towarów przemysłowych.
Teorię podobieństwa preferencji S. Burenstama-Lindera można podzielić na kilka logicznie za sobą powiązanych części, w których określa się :
1. potencjalny eksport i import danego kraju artykułów przemysłowych;
2. potencjalną intensywność wymiany handlowej między dwoma krajami lub większą ich liczbą;
3. czynniki wywołujące zniekształcenie między potencjalną oraz faktyczną intensywnością wymiany handlowej między różnymi krajami i ich grupami.
Zdaniem S. Burenstama-Lindera każdy kraj eksportuje głównie takie artykułu, na które istnieje „reprezentatywny popyt” na rynku wewnętrznym, tj. określone zapotrzebowanie społeczeństwa w rozmiarach gwarantujących podjęcie opłacalnej produkcji i prowadzenie skutecznej konkurencji z producentami identycznych lub podobnych dóbr zagranicznych. Natomiast towary krajowe mogą być eksportowane przede wszystkim na rynki tych partnerów, u których również istnieje reprezentatywny popyt .
Preferencje zagranicznych nabywców mają udział w kształtowaniu się popytu na dany produkt. Nabywca kieruje się:
Rysunek 1
Podstawowe cechy i funkcje wyboru
Źródło: J. Misala, E. M. Pluciński, Handel wewnątrzgałęziowy między Polską a Unię Europejską. Teoria i praktyka, Dom Wydawniczy ELIPSA, Warszawa 2000, s. 64.
Kultura wpływa na preferencje nabywców, natomiast preferencje w określony sposób warunkują właściwości produktów, którymi kierują się nabywcy w czasie zakupu. Wszystko to przekłada się na wielkość popytu.
W krajach Europy w zależności od sytuacji gospodarczej, poziomu rozwoju i dochodów ludności obok żywności, istotne znaczenie mają towary przemysłowe konsumpcyjne. Rozwinięty jest przemysł elektroniczny, samochodowy. Ważną rolę odgrywają również usługi m.in. usługi turystyczne, spedycyjne itp. W Europie popyt jest na dobra podstawowe, jak również dobra luksusowe. Podobne preferencje produktowe zauważyć można we wszystkich wysokorozwiniętych krajach świata. Nazywane jest to stylem europejskim, bądź amerykańskim. Przeciwieństwem tego, są kraje arabskie. Różnica kultur, przekłada się na różnice w preferencjach, a w konsekwencji, na strukturę popytu, w tych krajach.
Gospodarowanie żywnością w przeszłości ulegało zmianom. Wynikało to głównie z faktu, że żywność jest ważnym materialnym dobrem człowieka, które warunkuje zarówno jego istnienie, jak i rozwój. Znaczenie tego dobra ustawicznie wzrasta, limitując i ukierunkowując wszelką inną działalność ludzką.
Produkcja żywności nie jest rozmieszczona zgodnie z potrzebami, a jej wielkość w przeliczeniu na 1 mieszkańca poszczególnych regionów świata wykazuje duże zróżnicowanie. Niezbędne jest, więc pokrywanie niedoborów w regionach deficytów importem z tych regionów, w których produkuje się ja w nadmiarze. Powstaje konieczność dokonywania międzynarodowych obrotów żywnością między poszczególnymi krajami, regionami i skali światowej .
Rynek produktów rolno-spożywczych, jak żaden inny ma charakter rynku światowego. Jak żaden inny ulega on ciągłym przeobrażeniom występującym pod wpływem zmian liczby i struktury ludności świata, zmian warunków produkcji rolnej, zainteresowanie rządów państw i krajów uczestniczących w wymianie itp.
Od początku lat dziewięćdziesiątych w Polsce w wyniku demonopolizacji handlu zagranicznego, rząd przestał być głównym decydentem w sprawach obrotu towarowego z zagranicą. Odstąpiono od utrzymywanych przez 40 lat ograniczeń limitów importowych i ceł importowanej żywności, ale utrzymano pewne ograniczenia w eksporcie. Liberalizacja wymiany, a zwłaszcza rezygnacja z osłon celnych, posunęła się zbyt daleko. Wskutek zwolnienia importu żywności z cła na polski rynek wpłyną strumień dotowanej żywności, przede wszystkim z krajów Unii Europejskiej
W Polsce tak jak i na świecie handel zagraniczny artykułami rolno-spożywczymi podlega zmianom. Kształtowany przez sytuację podażowo - popytową na krajowym rynku żywnościowym, zmiany na rynku światowym, politykę kursu walutowego oraz stosowane regulacje w zakresie importu i eksportu. Polska jest krajem w dużym stopniu samowystarczalnym, w produkcji w większości artykułów żywnościowych .
Polska jest liczącym się w świecie producentem owoców i warzyw. Uprawia się je głównie w gospodarstwach indywidualnych w południowej i centralnej części kraju. Największe obszary upraw są zlokalizowane w dolinie Wisły, w rejonach: mazowieckim, górnośląskim, małopolskim, kujawskim, lubelskim.
Ze względu na umiarkowany klimat Polska specjalizuje się głównie, w uprawie zbóż, ziemniaków, buraków cukrowych. W regionie Europy Środkowo-Wschodniej, głównie Białoruś, Ukraina i Litwa, również zajmują czołowe miejsca w produkcji tych towarów.
Na południu Europy, gdzie klimat jest cieplejszy produkowane są odmienne produkty, typu winogrona – Włochy, Francja, Hiszpania, pomarańcze – kraje basenu Morza Śródziemnego, Oliwki – Włochy, Grecja, Hiszpania.
W produkcji rolno-spożywczej wyróżnić można przemysł spożywczy. Jest to najbardziej rozpowszechniona i silnie zróżnicowana gałąź przemysłu przetwórczego, zaspokajająca podstawowe potrzeby ludności. Jego zadaniem jest zarówno wstępne przetwarzanie płodów rolnych, jak i uzyskiwanie produktów o wysokim stopniu przetworzenia w postaci np. konserw, koncentratów. Wyróżnia się kilka podstawowych branż przemysłu spożywczego.
1. Przemysł mięsny związany jest z poziomem hodowli bydła, trzody chlewnej i drobiu, największymi eksporterami produktów z tej branży są: Chiny, USA, Brazylia, Francja, Niemcy, Rosja, Ukraina.
2. Przemysł rybny dostarcza ryb solonych, mączki rybnej oraz konserw, rozwinięty w państwach z dostępem do morza. Eksporterzy - Japonia, USA, Hiszpania, Portugalia, Niemcy.
3. Przemysł mleczarski obejmuje produkcję mleka spożywczego, masła, śmietany, serów. Jest to jedyna branża, w której specjalizuje się większość krajów świata.
4. Przemysł cukrowniczy i cukierniczy ściśle związany jest z uprawami roślin cukrodajnych. Do głównych eksporterów zaliczyć można Brazylia, USA, Meksyk, Kuba, Indie, Niemcy, Francja.
5. Przemysł olejarsko-tłuszczowy oparty jest na uprawie roślin oleistych i otrzymywaniem z nich oleju, oliwy i margaryny, potentatami są głównie kraje śródziemnomorskie - Hiszpania, Włochy, Grecja, Tunezja, Turcja, Portugalia i Maroko.
6. Przemysł tytoniowy - jeden z najbardziej rozpowszechnionych na świecie (Chiny, USA, Japonia, kraje Europy Zachodniej i Rosja, jak również Polska).
7. Przemysł napojów alkoholowych - obejmuje browary, gorzelnie i winiarnie, dobrze rozwinięty na całym świecie (głównie kraje europejskie, USA, Kanada, Meksyk, Argentyna).
W Polsce rozwinięte są wszystkie rodzaje przemysłu spożywczego, a szczególnie przemysły: mięsny, mleczarski, gorzelniano-spirytusowy, tytoniowy i cukrowniczy, a na Wybrzeżu rybny.
1.1.3. Organizacje lokalne
Porozumienia regionalne są nową formą międzynarodowej współpracy, która zaczyna współcześnie odgrywać coraz większą rolę w kształtowaniu międzynarodowych stosunków handlowych. Regulują one warunki obrotów w skali regionu obowiązują między regionami. Tworzenie takich porozumień występuje na tle rozwijanych w świecie procesów integracyjnych. Modelowym przykładem współpracy regionalnej we współczesnym świecie jest trwająca ponad 40 lat integracja Europy Zachodniej. Początkowo Europejska Wspólnota Gospodarcza, dziś Unia Europejska .
Po zakończeniu II wojny światowej Europa była podzielona na dwa obozy. Powstały dwie organizacje współpracy gospodarczej: Rada Wzajemnej Pomocy gospodarczej (RWPG) i Europejska Wspólnota Gospodarcza (EWG). Podstawową przesłanką współpracy między krajami tzw. demokracji ludowej była wspólnota ideologiczno-polityczna .
RWPG
W styczniu 1949 roku powołano do życia Radę Wzajemnej Pomocy Gospodarczej. W skład państw członkowskich weszły: ZSRR i Rumunia jako inicjatorzy powołania, Bułgaria, Czechosłowacja, Polska i Węgry. Jednym z podstawowych celów powołanej RWPG było przyspieszenie rozwoju gospodarczego krajów członkowskich i dążenie do stopniowej likwidacji różnic w poziomach ich rozwoju .
Na przełomie lat 80-tych i 90-tych pojawiło się wiele czynników mających charakter wewnętrzny i zewnętrzny, które spowodowały zmiany międzynarodowego układu sił w europie. Dobiegła kresu działalność Rady Wzajemnej Pomocy Gospodarczej. Organ współpracy gospodarczej narzucony przez ZSRR, stracił rację bytu w styczniu 1991 roku, na mocy podpisanego w Budapeszcie protokołu o rozwiązaniu RWPG .
Przed państwami Europy Środkowej pojawiła się szansa nawiązania współpracy gospodarczej. W tej części post komunistycznej Europy postęp demokracji i tempo przemian ekonomicznych było najszybsze. Polska, Węgry i Czechosłowacja weszły na drogę przekształceń własnościowych i rynkowych, co umożliwiło nawiązanie bliższej współpracy gospodarczej. 15 lutego 1991 roku w Wyszehradzie przywódcy Polski, Czechosłowacji i Węgier podpisali „Deklarację Współpracy”. Za priorytetowe cele uznano: osiągnięcie pełnej niezależności państwowej, demokracji i wolności, poprzez współpracę na zasadach gospodarki rynkowej oraz współdziałanie w zakresie ekologii, samorządów lokalnych, kultury, wymiany informacji i innych. Ponadto strony oświadczyły, iż współpraca ta da początek ogólnoeuropejskiej integracji .
CEFTA
Po Wyszehradzie rozpoczął się okres praktycznych uzgodnień, czego efektem końcowym stała się Środkowoeuropejska Umowa o Wolnym Handlu (CEFTA), podpisana w Krakowie 1 marca 1993 roku. W 1995 do CEFTA przystąpiła Słowenia, a w 1997 Rumunia. Porozumienie dotyczy powołania do życia strefy wolnego handlu pomiędzy krajami członkowskimi, zawiera harmonogram redukcji stawek celnych i barier pozataryfowych (subsydia, embargo, podatki importowe itd.) we wzajemnym handlu .
Wpływ CEFTA na rozwój handlu okazał się bezsporny. Umowa została podpisana głównie po to, aby uzdrowić handel w środku Europy po upadku RWPG. W 1992 roku obroty handlowe między Polską a Czechosłowacją były mniejsze o połowę w porównaniu z rokiem 1988. Pogorszyła się wymiana polsko-węgierska. Obroty handlowe Polski w ramach CEFTA stanowiły zaledwie około 8% ogółu wymiany zagranicznej naszego kraju. Momentem zwrotnym w rozwoju handlu zagranicznego krajów Grupy Wyszehradzkiej był rok 1994. Nastąpiło wówczas przyspieszenie wymiany wzajemnej między Polską, Węgrami, Czechami i Słowacją. Handel z krajami CEFTA wzrósł w 1994r. o 29% .
EWG
Integracja krajów Europy Zachodniej rozpoczęła się od utworzenia Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali (1951r.), a następnie Europejskiej Energii Atomowej (1958r.). Z dniem 1 stycznia 1958 roku wszedł w życie Traktat Rzymski, powołujący do życia Europejską Wspólnotę Gospodarczą. Zgodnie z postanowieniami Traktatu Rzymskiego, głównym celem EWG jest popieranie harmonijnego rozwoju gospodarczego wszystkich państw członkowskich, ciągłej i zrównoważonej ekspansji regionu oraz wzrostu poziomu życia mieszkańców .
Podczas szczytu w Maastricht, w grudniu 1991 roku podjęto decyzję o utworzeniu Unii Europejskiej, która objęła unię gospodarczą, walutową i polityczną. Po wieloletnich pracach przygotowawczych 7 lutego 1992 roku, również w Maastricht został podpisany Traktat o Unii Europejskiej w Maastricht, który wszedł w życie 1 listopada 1993r. Jego sygnatariuszami było 12 państw członkowskich Wspólnot: Belgia, Dania, Francja, Grecja, Hiszpania, Holandia, Irlandia, Luksemburg, Portugalia, RFN, Wielka Brytania i Włochy. Traktat ten zmienił nazwę Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej (EWG) na Unię Europejską .
Oficjalnie nawiązanie stosunków dyplomatycznych między Polską a EWG nastąpiło we wrześniu 1988 roku. Polska rozpoczęła negocjacje z EWG w sprawie umowy o handlu oraz współpracy gospodarczej, którą podpisano ostatecznie w Warszawie 19 września 1989r. Wskutek umowy już 1990r. państwa członkowskie Wspólnot stały się głównym partnerem handlowym Polski. Natomiast jeszcze w grudniu 1989r. Rada Ministrów Wspólnot Europejskich uchwaliła stosowne rozporządzenie, które stało się podstawą prawną dla programu PHARE. Prawie równocześnie trwały także prace nad powołaniem Europejskiego Banku Odbudowy i Rozwoju, którego celem miało być wspieranie procesów transformacji w krajach byłego bloku wschodniego .
W rezultacie prowadzonych przez Polskę i EWG rozmów, jeszcze w roku 1991, 16 grudnia podpisany został Układ Europejski wraz z tzw. Umową przejściową. Nadawał on Polsce status kraju stowarzyszonego z UE. Zapewnił płaszczyznę rozwoju handlu i stosunków gospodarczych między stronami, dając początek procesowi przedakcesyjnemu w integracji Polski z Unią .
Coraz większe znaczenie dla polskiej transformacji i integracji z UE mają europejskie instytucje finansowe, głównie Europejski Bank Inwestycyjny (EBI) i Europejski Bank Odbudowy i Rozwoju (EBOR). Polska należy do członków - założycieli EBOR, którego głównym zadaniem jest wspieranie procesów transformacyjnych w państwach środkowoeuropejskich oraz b. ZSRR, szczególnie przez pomoc dla sektora prywatnego, reprezentowanego przez małe i średnie przedsiębiorstwa .
W krajach Europy Środkowej i Wschodniej EBI finansuje głównie projekty inwestycyjne w transporcie i telekomunikacji, energetyce i ochronie środowiska oraz w przemyśle. EBI nie wymaga gwarancji państwowych na spłatę udzielonych pożyczek. Po przystąpieniu Polski do UE, (do której kieruje się gros kredytów EBI) możliwe stanie się zwielokrotnienie pożyczek i innych form pomocy finansowej dla Polski. W latach 1991-2000 Polska otrzymała z EBI kredyty na łączną sumę 3172 mln euro. Do końca 2000 r. z sumy tej wykorzystano 2075 mln euro. Ponad połowa środków uzyskanych z EBI przez Polskę przeznaczona została na transport i komunikację, blisko 17% na inwestycje w gospodarce wodnościekowej, a 15% na linie kredytowe obsługujące głównie małe i średnie przedsiębiorstwa .
W okresie 10 lat swojej działalności (1991-2000) EBOR udzielił krajom członkowskim kredyty na sumę 16,6 mld euro. Polska otrzymała z tego 1978 mln euro (prawie 12%), będąc (po Rosji) drugim, co do wielkości beneficjentem pomocy finansowej Banku spośród 26 państw członkowskich. Pod względem struktury działowej dotychczasowego zaangażowania finansowego EBOR w Polsce dominuje przemysł z udziałem ponad 50%. Na infrastrukturę przeznaczone zostało około 22% przyznanych funduszy, zaś na instytucje finansowe (głównie banki) - około 14%. Ponad 80% zaangażowania finansowego EBOR w Polsce przypada na sektor prywatny, a więc znacznie powyżej obowiązującej w Banku normy (60%) .
1.2. Organizacje ponadnarodowe
Międzynarodowe instytucje finansowe były głównym źródłem dopływu do Polski kapitału zagranicznego, zwłaszcza w pierwszych latach transformacji, kiedy to niska wiarygodność finansowa ograniczała możliwość uzyskania pożyczek i kredytów od banków komercyjnych i innych instytucji finansowych, działających na zasadach rynkowych. W pierwszych latach transformacji wśród międzynarodowych instytucji finansowych wspierających reformy w gospodarce polskiej, kluczową rolę odegrał Międzynarodowy Fundusz Walutowy (MFW) oraz Międzynarodowy Bank Odbudowy i Rozwoju (Bank Światowy - BŚ).
Do najważniejszych światowych organizacji, które zajmują się współpracą gospodarczą i pomocą finansową biedniejszym krajom zaliczyć można przede wszystkim: Światową Organizację Handlu, Międzynarodowy Fundusz Walutowy, Międzynarodowy Bank Odbudowy i Rozwoju, Organizację Współpracy Gospodarczej i Rozwoju.
Międzynarodowy System Walutowy (MFW)
Polska była również członkiem, założycielem MFW. Ratyfikowała statut w styczniu 1946r., jednak pod presją ZSRR opuściła MFW w marcu 1950r. Ponownie stała się członkiem Międzynarodowego Funduszu Walutowego 12 czerwca 1986 roku. Dzięki czemu Polska została włączona do międzynarodowego funduszu walutowego i międzynarodowej współpracy walutowej, a także uzyskała możliwość zaciągania kredytów w MFW .
Międzynarodowy Fundusz Walutowy jest to międzynarodowa organizacja finansowa, o której powołaniu postanowiono jednocześnie z powołaniem Międzynarodowego Banku Odbudowy i Rozwoju w lipcu 1944. Istnieje jako wyspecjalizowana organizacja ONZ od grudnia 1945 z siedzibą w Waszyngtonie. Do zadań MFW należy przede wszystkim: popieranie międzynarodowej współpracy walutowej oraz uporządkowanych stosunków walutowych, tworzenie warunków dla wielostronnego regulowania należności za bieżące operacje w handlu międzynarodowym, udzielanie pomocy w likwidacji trudności płatniczych, wpływanie na zachowanie pożądanego stopnia płynności międzynarodowych systemów płatniczych, podejmowanie działań zmierzających do uporządkowanego rozwoju i wzrostu handlu międzynarodowego .
Państwa członkowskie MFW zobowiązane są udostępniać informacje gospodarcze, dzięki którym władze MFW oceniają ich sytuację gospodarczą i finansową oraz podejmują określone decyzje. Finansowanie działalności MFW jest oparte na kapitale zakładowym, który powstał z wpłat udziałów przez państwa członkowskie. Wysokość udziału poszczególnych państw-członków MFW jest uzależniona od stopnia rozwoju gospodarczego danego kraju, jego pozycji w światowej gospodarce, udziału w handlu światowym oraz zdolności płatniczej.
MFW prowadzi również działalność kredytową wobec swoich członków mających deficyt bilansu płatniczego. Polega ona na umożliwieniu państwu członkowskiemu zakupu potrzebnych walut innych państw członkowskich za walutę własną lub tzw. SDR oraz na udzielaniu pożyczek na pokrycie deficytu bilansu płatniczego. Działalność ta jest prowadzona w porozumieniu z rządami poszczególnych państw i jest obwarowana warunkiem przestrzegania, nałożonych przez MFW ścisłych ustaleń, które mają na celu kontrolę nad gospodarką pożyczkobiorcy.
Porozumienia osiągnięte z Międzynarodowym Funduszem Walutowym przez kraje członkowskie przynoszą zazwyczaj korzyści przekraczające bezpośrednią pomoc finansową MFW. Tak było również w przypadku Polski. Pierwsze porozumienie z Funduszem - z 1990 r. - umożliwiło Polsce dostęp do innych form pomocy zagranicznej, a w tym do Funduszu Stabilizacyjnego w kwocie 1 mld USD, utworzonego przez kraje zachodnie w celu ułatwienia wprowadzenia wymienialności złotego. Drugie porozumienie z MFW podpisane w 1991 r. umożliwiło przedłużenie działania Funduszu Stabilizacyjnego, a następnie, ponieważ nie zaistniała potrzeba wykorzystania go na pierwotny cel, Fundusz został przeznaczony na cele reformy systemu finansowego w Polsce, zwłaszcza na prywatyzację banków.
W latach 1990-1994 Polska w ramach czterech porozumień z MFW otrzymała pożyczki i kredyty w łącznej kwocie około 1,3 mld USD. Kwota ta - dzięki wysokiemu poziomowi rezerw dewizowych - została spłacona przedterminowo. Po spłacie wszystkich zobowiązań wobec MFW, zmieniły się formy wzajemnej współpracy. Stosunki Polski z MFW reguluje obecnie Artykuł IV Statutu tej organizacji, odnoszący się do krajów niekorzystających z kredytów lub korzystających z nich w niewielkim stopniu. Polska nie pretenduje, więc obecnie do pomocy finansowej MFW. Celowe jest natomiast dalsze monitorowanie gospodarki przez Fundusz, a także doradztwo i ocena procesów transformacji w Polsce, jak też postępów integracji z Unią Europejską .
Międzynarodowy Bank Odbudowy i Rozwoju (IBRD)
Międzynarodowy Bank Odbudowy i Rozwoju, zwany Bankiem Światowym utworzony został wraz z MFW na konferencji w Bretton Woods w 1994r., natomiast działalność rozpoczął w czerwcu 1946r. Zrzesza 176 krajów, do jego największych udziałowców zaliczyć można USA, Japonię, Niemcy, Francję i Wielką Brytanię. Środki na udzielanie pożyczek IBRD czerpie przede wszystkim z emisji obligacji na rynkach kapitałowych krajów wysoko rozwiniętych, z wpłat gotówkowych krajów członkowskich oraz z własnych funduszy rezerwowych zgromadzonych w ciągu całego okresu istnienia i działania .
Bank Światowy udziela kredytów jedynie rządom krajów członkowskich lub podmiotom gospodarczym działającym w tych krajach, ale pod warunkiem uzyskania na spłatę tych kredytów gwarancji rządowych. Kredyty udzielane przez IBRD są przeznaczane z reguły na finansowanie konkretnych przedsięwzięć i projektów, ale również na finansowanie strukturalnych przemian w gospodarkach krajów rozwijających się. Oprócz kredytów IBRD udziela również fachowej pomocy doradczej, wysyłając do krajów, którym pomaga, swoich ekspertów .
Polska była jednym z krajów założycielskich Banku Światowego, po czym w roku 1950 wystąpiła z niego. Polska stała się ponownie członkiem Banku Światowego w 1986 roku, a kredytów zaczęto jej udzielać od roku 1990. Bank Światowy, jako instytucja udzielająca kredytów długoterminowych rządom, w latach 1990-2000 udzielił Polsce pożyczek i kredytów o łącznej wysokości około 4 mld USD. Znaczną część kwoty stanowiły pożyczki przeznaczone na dostosowania strukturalne. W strategii Banku przewidziana jest pomoc dla Polski w trzech formach: pożyczek, gwarancji i usług pozafinansowych oraz kombinacji tych form. Największy nacisk kładziony jest obecnie na przyspieszenie restrukturyzacji rolnictwa i górnictwa. W zakresie udzielanych gwarancji zaangażowanie BŚ dotyczy przede wszystkim energetyki i autostrad. Strategia Banku wobec Polski zakłada, że – w miarę polepszania się polskiego dostępu do międzynarodowych rynków kapitałowych – rola BŚ jako źródła finansowania będzie malała. Zapotrzebowanie na kredyty Banku zmniejsza się z powodu rosnącego napływu do Polski zarówno kapitałów prywatnych, jak i związanych instytucjonalnie z Unią Europejską (z PHARE, Europejskiego Banku Inwestycyjnego, a także funduszy przedakcesyjnych, a w przyszłości z funduszy strukturalnych). Bank Światowy odgrywa jednak nadal ważną rolę, nie tylko jako źródło finansowania, lecz jako niezależny doradca w zakresie polityki gospodarczej oraz tworzenia instytucji niezbędnych dla sprawnego funkcjonowania gospodarki rynkowej. Przywiązuje on dużą wagę do współpracy z pozostałymi międzynarodowymi instytucjami finansowymi we wspieraniu przekształceń gospodarczych w Polsce i procesu integracji z Unią Europejską, dążąc przy tym do specjalizacji i komplementarności wobec pozostałych instytucji w celu ograniczenia dublowania działań .
Światowa Organizacja Handlu (WTO)
WTO została utworzona 15 kwietnia 1994r. w Marakeszu (Maroko), w myśl postanowień Aktu Końcowego tzw. Rundy Urugwajskiej, Układu Ogólnego w Sprawie Ceł i Handlu (GATT). Wśród 122 sygnatariuszy była również i Polska. Na spotkaniu tym podjęto decyzję, że WTO rozpocznie działalność 1 stycznia 1995r. Do końca 1994r. siedemdziesiąt sześć krajów zakończyło procedurę ratyfikacyjną. Spośród krajów europejskich tylko: Cypr, Turcja, Słowenia, Szwajcaria, Lichtenstein i Polska nie spełniły tego warunku i nie zostały członkami WTO z dniem 1 stycznia 1995 roku .
Zasadnicza zmiana wprowadzona w wyniku uzgodnień Rundy i utworzenia WTO polega na istotnym rozszerzeniu zakresu przedmiotowego WTO. Światowa Organizacja Handlu nadzoruje zdecydowanie szerszy zakres międzynarodowych stosunków gospodarczych: w zakresie obrotu towarowego i innych dziedzin przepływów międzynarodowych. Jej głównym zadaniem jest liberalizacja międzynarodowego handlu dobrami i usługami, obniżanie ceł i taryf, przestrzegania praw własności intelektualnej, prowadzenie wspierającej handel polityki inwestycyjnej, rozstrzyganie sporów dotyczących wymiany handlowej. Kraje przystępujące do WTO zobowiązane są do dostosowania ustawodawstwa wewnętrznego do norm Organizacji oraz udzielania koncesji handlowych podmiotom zagranicznym. Polska należała do państw założycielskich WTO i ratyfikowała 1995 stosowne porozumienie .
Polska przywiązywała dużą wagę do liberalizacji handlu międzynarodowego i przystąpiła do Rundy Urugwajskiej z nadzieją, że w wyniku tych negocjacji nastąpi zwiększenie dostępu do rynków zagranicznych oraz wzmocnienie przestrzegania dyscypliny Układy Ogólnego. Wprawdzie w latach 80-tych główne przeszkody rozwoju eksportu tkwiły w wewnętrznych uwarunkowaniach gospodarki polskiej, jednakże stosunki z zagranicą także wywierały wpływ. W warunkach ogromnych trudności płatniczych kraju liczyła się możliwość każdego nawet niewielkiego eksportu .
Polska uczestniczyła w konferencji ministerialnej GATT w Urugwaju i podpisała 20 września 1986r. Deklarację Urugwajską, która określała cele i zasady nowej rundy negocjacji handlowych .
Główna faza procesu tworzenia WTO zbiegła się z zapoczątkowaniem i wdrażaniem radykalnej zmiany ustroju gospodarczego Polski. Zbieżność ta ułatwiła proces negocjacji formuły polskiego uczestnictwa w nowej organizacji wielostronnych stosunków gospodarczych. Umożliwiła ona, bowiem przyjmowanie przez Polskę zasadniczych takich samych praw i zobowiązań, jakie były przypisane innym uczestnikom tych rokowań, a które wynikają z doktryny rynku i swobody konkurencji, jako ideologicznego fundamentu systemu GATT/WTO. Jednocześnie zbieżność ta miała duże znaczenie dla jakości reform pierwszej połowy lat dziewięćdziesiątych, zwłaszcza w odniesieniu do systemu regulacji handlu zagranicznego, a także tworzenia wolnorynkowych reguł konkurencji w polskiej gospodarce.
Polska formalnie została członkiem pełnoprawnym Światowej Organizacji Handlu 1 lipca 1995 roku (jako setny członek organizacji). Od tego momentu Polska została zobowiązana do rzetelnego wykonywania zobowiązań dotyczących dostępu do naszego rynku, zawartych w polskiej liście koncesyjnej .
Uczestnictwo w WTO ma ogromne znaczenie dla Polski. Korzyści wynikające z tego faktu mają charakter polityczny i gospodarczy. Konieczność zwiększania przez władze polskie efektywności polityki handlowej sprzyja maksymalnym korzyściom z liberalizacji handlu międzynarodowego oraz wpływa na wzrost jakości naszych towarów eksportowych. Członkostwo Polski w WTO przyczynia się, więc do stabilizacji i wzrostu gospodarczego. Związanie stawek celnych i przyjęcie zobowiązań nietaryfowych przez Polskę wprowadzają stabilność warunków handlowych i w odczuciu partnerów handlowych zwiększają wiarygodność naszego kraju .
Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD)
OECD została powołana w 1961 roku w wyniku przekształcenia utworzonej w ramach realizacji Planu Marshalla Organizacji Europejskiej Współpracy Gospodarczej (OEED). W skład OECD wchodzi obecnie 29 najbardziej rozwiniętych państw, w tym od niedawna Czechy, Węgry, Polska i Republika Korei. Zadaniem OECD jest koordynacja polityki społeczno-ekonomicznej krajów członkowskich w celu stymulowania wzrostu gospodarczego, zatrudnienia, rozwoju społecznego oraz międzynarodowego handlu i przepływów kapitałowych, a także inwestycji zagranicznych. Program OECD przewiduje również propagowanie i upowszechnianie dobrych wzorów w dziedzinie usług, nowoczesnych technologii, innowacji i badań naukowych. Organizacja opracowuje wspólne zasady działania w poszczególnych dziedzinach gospodarki, które przyjmują postać zaleceń, rezolucji, deklaracji, umów i kodeksów stosowanych następnie przez kraje członkowskie .
22 listopada 1996 roku Polska stała się pełnoprawnym, 28 członkiem Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju.
Najważniejszą konsekwencją przystąpienia Polski do OECD są zmiany liberalizacyjne w gospodarce, związane z zasadami ograniczania lub eliminacji barier w procesie wymiany towarów, usług i płatności bieżących oraz swobodnego przepływu kapitału. Przyjęto zasadę legalizmu operacji gospodarczych, zgodnie, z którą działania w dobrej wierze nie powinny być ograniczone regulacją administracyjną. Zasadzie tej towarzyszą zwykle różnego rodzaju zabezpieczenia przed nadużywaniem swobody w niepożądanych celach .
Przyjęcie odpowiednich regulacji prawnych nie pozwoli na odwrócenie rynkowego kierunku transformacji gospodarczej Polski i przyspieszy procesy rozszerzania zakresu liberalizacji. Dotyczy to zwłaszcza rynku usług bankowych i ubezpieczeniowych. W ciągu najbliższych lat liberalizacja polskiej gospodarki, wynikająca z członkostwa w OECD, nie będzie prawdopodobnie przynosiła takich samych korzyści, jak innym członkom tej organizacji, ze względu na różnice w potencjale gospodarczym między Polską, a wysoko rozwiniętymi krajami członkowskimi OECD. Dlatego też zgłoszono listę wyjątków i zastrzeżeń mających asymetrycznie chronić gospodarkę polską w dostosowawczym okresie przejściowym. Podobny mechanizm asymetrycznej ochrony polskiego rynku został uwzględniony w postanowieniach Układu Europejskiego i będzie negocjowany przed przystąpieniem Polski do Unii Europejskiej .
Jednym z nadrzędnych zadań OECD jest sprzyjanie tworzeniu jednolitych warunków gospodarowania dla wszystkich podmiotów gospodarczych. Organizacja ta jest przeciwna zarówno dyskryminacji podmiotów zagranicznych, jak i ustanowieniu preferencji dla podmiotów krajowych. Skutki stosowania tej polityki będą, więc wymuszać konkurencję na rynku polskim i procesy dostosowawcze (restrukturyzacyjne) polskich przedsiębiorstw do warunków międzynarodowej konkurencyjności.
1.3. Zmienne czynniki koniunkturalne
1.3.1. Aktywność gospodarcza
Wśród generalnych zmian systemu gospodarczego podjętych w latach 1988-1989 dla wzrostu roli handlu zagranicznego w gospodarce Polski szczególne znaczenie miały takie zmiany jak odejście od monopolu w handlu zagranicznym i dewizowym państwa oraz wprowadzenie wewnętrznej wymienialności złotówki .
Od roku 1990 narzędziem regulacji międzynarodowych przepływów towarowych stały się przede wszystkim instrumenty ekonomiczne, takie jak kurs walutowy, cła, podatki, itp. Już 90% cen na rynku wewnętrznym i w handlu zagranicznym było ustalonych bez ingerencji administracyjnej. Dzięki temu doszło do zbliżenia poziomu i struktury cen krajowych i światowych, co miało duże znaczenie dla racjonalności rachunku ekonomicznego .
Natomiast pod względem barier importowych gospodarkę Polski charakteryzowało wyjątkowe otwarcie, gdyż średni poziom ceł wahał się w granicach 4-5%, co miało pobudzić konkurencję dla polskiego zmonopolizowanego przemysłu. Pomimo dużego otwarcia gospodarki polska osiągnęła wysokie dodatnie saldo w handlu zagranicznym w wyniku przyjęcia bardzo wysokiego kursu dewizowego. Jego niezmienność, przy malejącej, jednak stosunkowo wysokiej inflacji doprowadziła do nadmiernej konkurencji importu dla niektórych dziedzin produkcji krajowej. W roku 1991 zdewaluowano złotego o 17% w stosunku do koszyka głównych walut .
W grudniu 1991 roku podpisano Układ o stowarzyszeniu z Unią Europejską, a rok później umowy o utworzeniu stery wolnego handlu z krajami EFTA oraz środkowoeuropejskie Porozumienie o Wolnym Handlu – CEFTA. W roku 1995 odbyła się liberalizacja taryf celnych zgodnie z ustaleniami Rundy Urugwajskiej GATT/WTO .
W okresie transformacji systemowej nie doszło – w przeciwieństwie do produkcji – załamania obrotów handlu zagranicznego. W roku 1996 import osiągnął poziom dwu i półkrotnie wyższy w stosunku do roku 1989, przy wzroście eksportu o 61%. Tymczasem PKB w tym samym roku tylko w niewielkim stopniu przekroczył poziom z 1989r. Jednak ze względu na aprecjacja złotego, miał miejsce wzrost jedynie relacji importu do PKB i produkcji sprzedanej, a w przypadku eksportu, liczonego w cenach bieżących, wystąpił nawet spadek. Obroty handlu zagranicznego zwiększyły się w tym okresie tylko o połowę, nastąpił zdecydowany wzrost aktywności Polski w wymianie handlowej, zwłaszcza w imporcie. Udział Polski w imporcie światowym wzrósł z 0,27% w roku 1990 do 0,52% w roku 1994 .
Relacja eksportu do PKB w cenach stałych uległa zwiększeniu z 21,0% w roku 1988 do 34,7% w roku 1994. Natomiast import do PKB odpowiednio z 19,9% do 34,9% .
Proces wzrostu roli handlu zagranicznego w gospodarce Polski, zwłaszcza eksport w roku 1990 w poważnym stopniu złagodził skalę załamania kryzysowego polskiej gospodarki, co potwierdza jego rolę w łagodzeniu wahań cyklicznych .
Dynamiczny wzrost otwarcia polskiej gospodarki na handel międzynarodowy zwiększył jego wpływ na poziom i strukturę produkcji krajowej.
1.3.2. Wzrost gospodarczy
Gospodarka otwarta, jaką stała się gospodarka polska po roku 1990 oznacza proces gospodarowania przy uwzględnieniu, obok sektora prywatnego i sektora państwowego, również sektora zagranicznego. Proces tworzenia, wymiany i konsumpcji strumieni dóbr i usług w gospodarce otwartej, odbywa się w warunkach powiązań pomiędzy danym krajem a gospodarką światową za pośrednictwem wymiany towarów i usług (handel zagraniczny), przepływy czynników wytwórczych oraz międzynarodowych powiązań finansowych. W gospodarce otwartej racjonalne wybory dokonywane są, zatem w oparciu o zasoby gospodarki światowej, a nie zasoby tylko danego kraju, który jest elementem składowym gospodarki światowej. Uproszczony schemat powiązań w procesie tworzenia dochodu narodowego (Y) w gospodarce otwartej, analizując go od strony wykorzystania czynników wytwórczych (praca = P; kapitał = K; ziemia = Z; postęp naukowo-techniczny = PN-T) przez podmioty gospodarujące (gospodarstwa domowe = GD; przedsiębiorstwa = Prz, instytucje rządowe = G) uwzględniając, obok sektora prywatnego (GD +Prz) i państwowego (Rz), również sektor zagraniczny (Z) przedstawia się następująco :
Rysunek 2
Powiązania w procesie tworzenia dochodu narodowego
Praca
Kapitał
Ziemia
PN-T
Gospodarstwa Domowe
Przedsiębiorstwa
Rząd
Zagranica
sektor prywatny
sektor państwowy
sektor zagraniczny
Y
Źródło: E. M. Pluciński, Makroekonomia gospodarki otwartej. Wybrane zagadnienia teoretyczno-empiryczne z perspektywy integracji polskiej gospodarki z rynkiem Unii Europejskiej, Dom Wydawniczy ELIPSA, Warszawa 2001, s. 16.
Jeśli handel zagraniczny przejawia się w fazie wymiany, to bezpośrednie inwestycje zagraniczne umiędzynarodawiają wprost proces produkcji. Bezpośrednie inwestycje zagraniczne łącząc rynek czynników produkcji z towarowymi rynkami zbytu w skali międzynarodowej tworzą dodatkowe możliwości racjonalnych wyborów w procesie bezpośredniej alokacji czynników wytwórczych. Obok internacjonalizacji rynków towarowych i rynku czynników produkcji, istnieją również silne międzynarodowe powiązania finansowe. Podmioty gospodarujące mogą posiadać krajowe i zagraniczne zasoby finansowe. Inwestor portfelowy poszukując wyższej stopy zwrotu od posiadanych zasobów finansowych będzie dokonywał wyboru pomiędzy lokatami w kraju i za granicą. Poszukiwanie efektywniejszych inwestycji portfelowych w skali międzynarodowej łączy krajowe rynki finansowe z zagranicznymi rynkami finansowymi. Poprzez zakup np., inwestorzy zagraniczni mają wpływ na wielkość dofinansowania przedsiębiorstw, ich produkcję i ostatecznie na dochód narodowy w danym kraju. Zakup akcji przez zagranicznych inwestorów ma również wpływ na kurs walutowy danego kraju, na podaż pieniądza na rynku pieniężnym, a zatem na skuteczność polityki pieniężnej w kształtowaniu stopy procentowej. Stopa procentowa z kolei, mając wpływ na popyt konsumpcyjny i inwestycyjny, oddziałuje na popyt na rynku dóbr i usług, wpływając tym samym na wielkość produkcji i dochodu narodowego w krótkim okresie. Handel międzynarodowy oraz międzynarodowe powiązania finansowo-kapitałowe mają istotny wpływ na gospodarkę wewnętrzną. Wpływ sektora zagranicznego na procesy gospodarowania można, więc badać od strony racjonalnych wyborów we wszystkich jego fazach oraz ujęciu mikro- i makroekonomicznym .
Powyższa analiza dotyczy wielkości w ujęciu realnym tzn. z punktu widzenia efektywności alokacji czynników wytwórczych. Dopełnieniem powyższych przemyśleń jest spojrzenie na podane wielkości ekonomiczne, jakim popyt konsumpcyjny w relacji do popytu inwestycyjnego.
Analiza wzrostu dochodu narodowego w krótkim okresie wykazuje, że o wielkości dochodu decyduje stan wykorzystania czynników wytwórczych, na co ma wpływ w pierwszym rzędzie popyt globalny, który jest określony przez popyt konsumpcyjny i inwestycyjny (Y = AD = C + I).
Z ruchu okrężnego pieniądza w trakcie tworzenia dochodu narodowego wynika, że dochód faktyczny (Yf) będzie na poziomie potencjalnym (Y), gwarantującym wykorzystanie wszystkich czynników wytwórczych, jęli produkcja faktyczna w równowadze (Yf = AD) będzie realizowana przy równoczesnym zaistnieniu tożsamości pomiędzy oszczędnościami i inwestycjami, czyli równości pomiędzy odpływami i dopływami pieniądza (S = I). Jeśli produkcja faktyczna w równowadze będzie realizowana przy braku równości pomiędzy oszczędnościami i inwestycjami, nastąpi odchylenie produkcji faktycznej od długookresowego trendu. Przejaw nieracjonalności gospodarowania występuje w warunkach, kiedy I
Polska gospodarka rozwijała się bardzo szybki, czego wyrazem stała się szczególnie wysoka wśród krajów europejskich stopa wzrostu PKB i produkcji przemysłowej. Towarzyszyło temu stopniowe obniżenie się rozmiarów inflacji i bezrobocia. Trzy podstawowe wskaźniki makroekonomiczne zmieniały się, zatem w kierunku pozytywnym, a wzrost gospodarczy okazał się na tyle wysoki, że skutecznie rekompensował spadek PKB w okresie wcześniejszym .
Należy stwierdzić, że wzrost gospodarki, po okresie załamania na początku minionej dekady, stanowił początkowo następstwo szybko rosnącej konsumpcji. Rola inwestycji okazała się w tym okresie znikoma. W miarę upływu czasu stał się on efektem powiększających się inwestycji i eksportu. Tempo wzrostu inwestycji wyprzedziło wyraźnie w latach 90-tych tempo wzrostu konsumpcji i PKB .
Analiza sposobu wykorzystania PKB pozwala ustalić, jaką część wytwarzanego w danym kraju „produktu” służy zaspokojeniu bieżących potrzeb, czyli konsumpcji, a jaka, w postaci inwestycji, realizacji potrzeb przyszłych. Proporcja pomiędzy środkami przeznaczonymi na powyższe cele wywiera zasadniczy wpływ na średnio- i długookresowy rozwój gospodarczy .
Na początku lat 90-tych w okresie stabilizacji i transformacji zostały zniwelowane, częściowo również zniesione podstawowe czynniki sprawcze dysproporcji strukturalnych. Zwłaszcza o trwałe przywrócenie równowagi rynkowej w obrocie artykułami konsumpcyjnymi i środkami produkcji, poważne ograniczenie zniekształceń cenowych oraz protekcji przemysłu krajowego, a ponadto zniesienie planistycznych procedur przetargowo-uznaniowych oraz preferencji na rzecz inwestycji rozwojowych, a także priorytetów produkcji materialnej, antyimportowej i militarnej .
W pierwszych dwóch latach transformacji nastąpiły zmiany popytu i podaży, które przyczyniły się do eliminacji wymuszonej substytucji. W warunkach popytu zaszły następujące zmiany :
Spadek popytu globalnego, który początkowo został wywołany poprzez deflację, dalej przez reakcję przedsiębiorstw na politykę stabilizacyjna państwa
Wzrost skłonności do oszczędzania gospodarstw domowych oraz spadek popytu na środki produkcji przedsiębiorstw.
Urealnienie struktury rzeczowej popytu pośredniego i finalnego.
Urealnienie struktury geograficznej popytu finalnego. Chodzi głównie o upadek rynku wschodniego.
Natomiast w kwestii zmian podaży, które dokonały się w Polsce w latach 1990-1991, należy przede wszystkim wskazać na urealnienie kosztów, które odbyły się poprzez podniesienie cen surowców energetycznych, przeszacowania majątku trwałego, przejścia z realnie ujemnej do dodatniej stopy procentowej, dewaluacja złotego .
Efekty ekonomiczne wynikające z wprowadzenia systemu zarządzania jakością w przedsiębiorstwie na podstawie firmy budowlanej
Efekty ekonomiczne wynikające z wprowadzenia systemu zarządzania jakością w przedsiębiorstwie na podstawie firmy budowlanej
Wstęp
W latach osiemdziesiątych termin "globalizacja" nie był jeszcze na ustach całego �...