Geografia społeczno - ekonomiczna świata

Ludność świata
Liczba ludności i przyrost naturalny
W końcu lat 90-tych liczba ludności świata wynosi ponad 6 mld. Wartość ta
ukształtowała się w wyniku stałego przyrostu ludności, ale
zróżnicowanego pod względem tempa. Większość okresu
istnienia człowieka charakteryzował niski wzrost liczby
ludności wynikający z wysokiej wartości urodzeń, ale też wysokiej wartości zgonów. Pierwszy skokowy wzrost liczby ludności dokonał się ok. 8000 lat przed Chrystusem w okresie przejścia do osiadłej gospodarki rolnej. Drugim okresem wzrostu tempa liczby ludności był wiek XVIII, co wiązało się z rewolucją przemysłową. W obu tych okresach wystąpił wzrost możliwości produkcyjnych, co ograniczyło głód i przyniosło poprawę warunków bytowych.
Najważniejszym miernikiem zmian liczby ludności jest przyrost naturalny, czyli różnica między wielkością urodzeń i zgonów w danym okresie czasu. Różnica ta podana w przeliczeniu na 1000 mieszkańców (lub 100) nazywana jest wskaźnikiem lub stopą przyrostu naturalnego. Wartość wskaźnika przyrostu naturalnego podawana jest w promilach lub w procentach.
Największa dynamika wzrostu liczby ludności nastąpiła w II połowie XX wieku w latach
1950-1970, kiedy to współczynnik przyrostu naturalnego świata osiągnął maksymalnie 2,1%. Ten dynamiczny wzrost liczby ludności po II wojnie światowej, który nastąpił głównie w
krajach słabo rozwiniętych, nazwano eksplozją demograficzną. Obecnie co roku przybywa na świecie ponad 90 mln ludzi, ale apogeum przyrostu ludności świat ma już za sobą, gdyż od początku lat siedemdziesiątych następuje powolny spadek rocznej stopy przyrostu naturalnego. W skali świata przyrost naturalny wynosi dziś 1,7%. Jedynym kontynentem, gdzie przyrost naturalny nadal zwiększa się jest Afryka. Większość państw osiąga tu wartości powyżej 2, a nawet 3%. Tempo przyrostu naturalnego krajów słabo rozwiniętych objętych eksplozją demograficzną, uwarunkowane jest wieloma czynnikami. Za główną przyczynę eksplozji uważa się:
spadek stopy zgonów, uzyskany dzięki poprawie warunków życiowych, a w szczególności dzięki stosowaniu osiągnięć medycyny w krajach słabo rozwiniętych zaczerpniętych z zewnątrz (szczepionki, antybiotyki)
młodość tych społeczeństw, które zdolne są przez to do posiadania liczniejszego potomstwa
silny wpływ religii i modelu społecznego, które popierają rodziny wielodzietne; ilość posiadanych dzieci często określa prestiż rodziny
konflikty, wojny, które winne są licznych ofiar śmiertelnych, ale ostatecznie silnie wzmagają chęć odnowy społeczeństw
Eksplozja demograficzna powoduje
wiele negatywnych skutków, jak przeludnienie, głód, biedę, analfabetyzm, bezrobocie, frustrację ludności, skłonność do waśni, konfliktów i wojen, presję na środowisko naturalne.
Najniższy przyrost naturalny na świecie mają kraje Europy, które charakteryzują się
wartościami około 0%. Odstają od tego kraje, w których
większą rolę w kształtowaniu rodziny odgrywa religia, np.
stosunkowo wyższe wartości w Europie notowane są w katolickiej Irlandii i w większości muzułmańskiej Albanii. Za główne przyczyny niskich wartości przyrostu naturalnego w krajach wysoko rozwiniętych uważa się:
powszechnie akceptowany model małej rodziny (2+1)
aktywność i aspiracje zawodowe kobiet
starzenie się społeczeństw, co ogranicza ich odnowę biologiczną
szeroki wachlarz usług i dóbr, z których rodziny wielodzietne mogą korzystać w ograniczonym stopniu
Polityka demograficzna wybranych państw:
Chiny - ten najludniejszy kraj
świata (1,2 mld ) prowadzi politykę antynatalistyczną, hamującą przyrost liczby ludności głównie za pomocą drastycznych nakazów możliwych do wprowadzenia jedynie w ustroju totalitarnym. Stąd mimo zadawalających efektów polityka ludnościowa tego kraju nie stanowi przykładu do naśladowania.
Austria, Dania, Szwecja - kraje
te prowadzą politykę pronatalistyczną popierającą
model wielodzietny poprzez stosowanie zachęt takich jak: wysokie zasiłki, tanie kredyty dla młodych małżeństw, wysoki
standard przedszkoli, szkół, długie urlopy macierzyńskie.
Taka polityka jest uzasadniona starzeniem się tych społeczeństw. W krajach wysoko rozwiniętych rośnie obciążenie ludności pracującej kosztami utrzymania najstarszych roczników.
Zróżnicowanie przyrostu
naturalnego na świecie ukształtowało odmienną strukturę
wieku krajów o wysokim i niskim przyroście naturalnym. Obrazem tego zróżnicowania jest piramida wieku, pokazująca liczebność poszczególnych
roczników oraz zróżnicowanie społeczeństw pod względem
płci. Kraje słabo rozwinięte cechuje duży udział roczników
najmłodszych i niska przeciętna długość trwania życia. W
starszych grupach wiekowych występuje ponadto przewaga liczby
mężczyzn nad kobietami, co wiąże się z dużą rodnością kobiet i często z dużą ich aktywnością
zawodową. Kraje wysoko rozwinięte należą do starzejących
się społeczeństw i odznaczają się w starszych rocznikach
przewagą kobiet nad mężczyznami. W obu grupach państw
występują odmienne potrzeby społeczeństw dotyczące rynku pracy, edukacji, opieki zdrowotnej i społecznej oraz podziału budżetu kraju.
Rozmieszczenie ludności na świecie
Zasiedlenie obszarów lądowych na świecie jest nierównomierne.
Najludniejszym kontynentem jest Azja, na którą przypada 60% ogółu mieszkańców Ziemi.
Kolejne miejsca zajmują Europa, Afryka, Ameryka Łacińska,
Ameryka Północna i Australia z Oceanią. Udział ludności
Europy i Ameryki Północnej w ogólnej liczbie ludności świata
ulega zmniejszeniu.
Obszary trwale zamieszkane, czyli ekumena, zajmują 91% powierzchni lądów. Pozostałe obszary lądowe są okresowo zamieszkiwane – subekumena, lub pozbawione stałych
siedzib ludzkich – anekumena. Na Ziemi można wyróżnić kilka obszarów o szczególnie dużej koncentracji ludności i gęstości zaludnienia. Należą do nich:
Azja Wschodnia i Południowa (Chiny, Płw. Koreański, Japonia, Indie, Bangladesz, Sri Lanka) - obszar ten zamieszkuje ponad 2 mld ludzi, a gęstość zaludnienia, pomimo dominującego rolniczego charakteru tego obszaru, wszędzie przekracza 200 osób na km2. O powstaniu tak dużego skupiska ludności zadecydowały warunki klimatyczne i glebowe umożliwiające produkcję żywności
Europa Zachodnia - silnie uprzemysłowiony i zurbanizowany obszar skupiający 14% ludności świata
północno-wschodnie wybrzeże atlantyckie Ameryki Północnej, zamieszkane przez ponad 100 mln ludności skupionej w zespołach miejsko-przemysłowych
Czynnikami sprzyjającymi
koncentracji ludności są:
dostęp do wody - doliny rzek i wybrzeża mórz skupiają większość ludności świata
nizinne ukształtowanie powierzchni - 4/5 ludności świata zamieszkuje obszary wyniesione do 500 m n.p.m.
klimat - zagęszczeniom ludności odpowiadają w większości obszary o warunkach klimatycznych korzystnych pod względem zdrowotnym i sprzyjających rolnictwu
Skupiska ludności koncentrują
się także wokół rejonów występowania surowców mineralnych
lub korzystnych dla rolnictwa gleb. Dużą atrakcyjność osadniczą posiadają również obszary, które osiągnęły wysoki poziom gospodarczy i stabilizację społeczno-polityczną.
Zróżnicowanie rasowe, językowe i religijne ludności świata
Zewnętrzne różnice w wyglądzie człowieka stały się podstawą podziału ludzkości na trzy główne odmiany (rasy):
Odmiana europeidalna biała dominuje na kontynencie Europy, ale w wyniku ekspansji kolonialnej ludność europeidalna zasiedliła też obszary Ameryki, Australii i Nowej Zelandii. W odmianie tej wyróżnia się dwie gałęzie:
północną, dla której identyfikującym czynnikiem jest blady odcień skóry, przeważnie jasny kolor włosów i oczu; gałąź ta występuje głównie w Europie Północnej, Środkowej, Wschodniej, Ameryce Północnej
południową, z oliwkowym odcieniem skóry, przeważnie ciemnym kolorem włosów i oczu; rejonem zamieszkiwania tej grupy ludności jest głównie Europa Południowa, Afryka Północna, Azja Zachodnia i Południowa (bez południowych Indii)
odmiana mongoloidalna - żółta, koncentruje się w Azji; gałąź amerykańską tej rasy reprezentują Eskimosi i Indianie
odmiana negroidalna - czarna, dominująca w Afryce (od Sahelu po południowe krańce kontynentu); na obszarze Australii, Filipin, Melanezji, południowej części Indii występuje jako gałąź oceaniczna
Poza rasami głównymi występują rasy mieszane, wśród których wyróżnia się mulatów (odmiana biała + czarna), metysów (biała i żółta), zambo (czarna + żółta). Mimo różnorodności odmian gatunek ludzki posiada jednakowe możliwości rozwoju.
Ludność świata charakteryzuje się ogromnym zróżnicowaniem językowym. Szacuje się, że na świecie używanych jest od 2500 do ok. 3000 języków, z tego prawie połowa to języki afrykańskie. 2/3 ludności świata używa łącznie 19 języków bądź jako mowy ojczystej, bądź w różnych kontaktach międzyludzkich. Największa populacja używa języka chińskiego, choć nie jest on jednorodny i odznacza się dużym zróżnicowaniem dialektycznym. Najczęściej wykorzystywanym językiem w kontaktach międzynarodowych jest język angielski.
Religia jest najbardziej uniwersalną czynnością człowieka. Jest praktykowana we wszystkich kulturach. Religia kształtuje system wartości, postawy i cele wielu społeczeństw na świecie.
W klasyfikacji religii najczęściej stosuje się ogólny podział na religie pierwotne (lokalne, niemisyjne) niepiśmiennych społeczności oraz religie uniwersalistyczne. Wśród tych ostatnich wyróżnia się trzy rodziny: Rodzinę semicką obejmującą judaizm, chrześcijaństwo, islam, Rodzinę indyjską - hinduizm, buddyzm, sikhizm i inne, oraz Rodzinę religii Dalekiego Wschodu – m.in. konfucjanizm, taoizm, sinto.
Religią o największej liczbie wyznawców jest chrześcijaństwo (33% wyznawców religii), zróżnicowane wewnętrznie na najliczniejsze wyznania: rzymsko-katolickie, prawosławie i protestantyzm. Drugą religią w kolejności liczby wyznawców jest islam. Muzułmanie stanowią ok. 17% ogółu wyznawców. Religie azjatyckie poza islamem reprezentuje hinduizm, buddyzm, sinto, taoizm, konfucjanizm i inne. Silną wspólnotę religijną, mimo niewielkiej liczebności (18 mln), utworzyli Żydzi (judaizm).
Struktura zatrudnienia ludności świata
Struktura zatrudnienia jest ważną cechą społeczeństw pozwalającą ocenić poziom rozwoju społeczno-gospodarczego oraz sytuację demograficzną kraju. W zależności od grupy wiekowej wyróżnia się ludność w wieku przedprodukcyjnym (zwykle jest to grupa wiekowa przedziału 0-17 lat), produkcyjnym, czyli w wieku zdolności do pracy (18-64 lat) oraz poprodukcyjnym (65 lat i więcej). Inne kryterium dzieli ludność na zawodowo czynną (aktywną), czyli w wieku produkcyjnym, pracującą i poszukującą pracy oraz ludność zawodowo bierną. Kraje rozwinięte gospodarczo odznaczają się wyższym udziałem ludności zawodowo czynnej oraz ludności w wieku produkcyjnym i poprodukcyjnym niż kraje słabo rozwinięte. Np. w 1990 roku Etiopia i Szwecja charakteryzowały się następującym udziałem grup wiekowych:

Etiopia Szwecja
0 – 19 lat Ok. 59, 6 % 24, 7 %
20 – 64 lata 37, 0 % 57, 9 %
65 i więcej lat 3, 4 % 17, 4 %

Struktura zatrudnienia zmienia się wraz z rozwojem gospodarczym. W krajach słabo rozwiniętych większość ludności pracuje w rolnictwie, leśnictwie i rybołówstwie, czyli w I sektorze gospodarki. Rozwój przemysłu powoduje odpływ ludności z rolnictwa do przemysłu, czyli sektora II. W miarę postępującego rozwoju kraju mechanizacja i automatyzacja ogranicza zatrudnienie w rolnictwie, a także w przemyśle oraz sprzyja rozwojowi usług, które stanowią sektor III. Rozwój sektora III wiąże się z rosnącym zapotrzebowaniem zamożniejszych społeczeństw na usługi handlowe, medyczne, edukacyjne, turystyczne, bankowe oraz produkcyjne związane z obsługą przedsiębiorstw. Wzrost zatrudnienia w sektorze III rozwiniętych społeczeństw związany jest także ze wzrostem złożoności ich gospodarek oraz z małą podatnością na automatyzację większości usług.

Urbanizacja na świecie
Urbanizacja na świecie
Urbanizacja jest procesem rozwoju miast postępującym w wyniku napływu ludności ze wsi do miast oraz wchłaniania osiedli podmiejskich, co prowadzi do koncentracji ludności w miastach. Nie wyróżniono jednolitej definicji miasta, gdyż w ustalaniu liczby miast stosuje się różnorodne kryteria, np. w Polsce miastem jest skupisko ludności, któremu nadano prawa miejskie. Na ogół miasta posiadają zwartą zabudowę, zwykle też przeważająca część ludności pracuje w zawodach pozarolniczych. Miasta pełnią różne funkcje społeczno-gospodarcze, np. są w miastach targi, węzły komunikacyjne, porty, ośrodki górnictwa, przemysłu, uzdrowiska, ośrodki administracji. Zwykle miasto pełni kilka funkcji, przy czym jedna lub dwie są dominujące. Najważniejszym czynnikiem miastotwórczym jest na świecie przemysł.
Miernikiem urbanizacji jest wskaźnik określający procent ludności mieszkającej w miastach, np. dla świata wynosi on blisko 50%. Najwyższe wskaźniki urbanizacji osiągnęły wysoko rozwinięte kraje kontynentu europejskiego, na którym procesy urbanizacji rozpoczęły się najwcześniej, np. Belgia 96%, Wielka Brytania 90%, Holandia 89%. Najniższe wskaźniki urbanizacji mają kraje słabo rozwinięte Afryki i Azji, np. Etiopia 13%, Bangladesz 18%, Indie 24%.
Przebieg procesów urbanizacji na świecie nie jest jednorodny. W większości krajów wysoko rozwiniętych wzrost liczby ludności miejskiej został spowolniony. Charakterystyczny jest odpływ ludności z centrum miast na ich peryferie. W grupie krajów słabo rozwiniętych procesy urbanizacji mają najwyższe tempo na świecie. Żywiołowe migracje z przeludnionych wsi do miast powodują narastanie rozległych slumsów skupiających znaczącą liczbę ludności poszczególnych miast. W specyficznej sytuacji znajdują się miasta Ameryki Łacińskiej. Wielkoobszarowe gospodarstwa rolne i duża bezrolność chłopów koncentrują wysoki odsetek ludności w miastach. Wskaźniki urbanizacji Argentyny (87% ludności w miastach), Urugwaju, Meksyku czy Brazylii są niewspółmiernie wysokie w stosunku do poziomu rozwoju tych krajów. Urbanizacja krajów Ameryki Łacińskiej określana jest jako pozorna lub nadurbanizacja.
Procesy urbanizacji wykształciły różne formy układów sieci miast. Układy te mogą tworzyć:
aglomeracje, np. Warszawa, Paryż, Londyn, Moskwa
konurbacje, np. GOP, Zagłębie Ruhry, Zagłębie Donieckie
megalopolis, np. w Stanach Zjednoczonych San Francisco - San Diego, Okręgu Przyjeziernego
Wzrost liczby ludności miejskiej odbywa się głównie poprzez wzrost liczby ludności miast dużych, wielomilionowych. Do miast liczących powyżej 10 milionów należą: Meksyk, Tokio, Sao Paulo, Czungking, Szanghaj, Buenos Aires, Nowy York, Los Angeles, Kalkuta, Rio de Janeiro. Najwięcej miast liczących powyżej 1 miliona wykształciło się na kontynencie azjatyckim.
Urbanizacja doprowadza do licznych przeobrażeń ekonomicznych, przestrzennych i społecznych. Miasta koncentrują przemysł i usługi, stanowią chłonne rynki zbytu, zmieniają strukturę zawodową ludności, strukturę demograficzną, kształtują miejski styl życia. Urbanizacja wywołuje wiele korzystnych przemian, ale po przekroczeniu pewnego pułapu koncentracji ludności szybko narastają negatywne skutki urbanizacji dotyczące zwłaszcza degradacji środowiska i patologii społecznej

Rolnictwo, leśnictwo, rybołówstwo
Warunki rozwoju rolnictwa
Rolnictwo jest podstawową i jedną z najstarszych dziedzin działalności człowieka. Wytwarza żywność pochodzenia roślinnego i zwierzęcego oraz produkuje surowce dla wielu gałęzi przemysłu. Oparcie rolnictwa na procesach biologicznych odróżnia je od innych dziedzin gospodarczych. Rolnictwo, podobnie jak leśnictwo i rybołówstwo, uzależnione jest od warunków naturalnych. Zależność ta jest najsilniejsza w porównaniu z innymi dziedzinami wytwórczości. Spośród warunków naturalnych rozwój rolnictwa szczególnie silnie warunkują:
ukształtowanie powierzchni - najbardziej korzystne nizinne, płaskie z dobrymi warunkami do infiltracji wody i wykształcenia profilu glebowego oraz dogodne dla prac polowych
klimat - najkorzystniejsze strefy klimatyczne to umiarkowana ciepła, podzwrotnikowa zwłaszcza morskie i monsunowe typy klimatów. Klimat warunkuje długość okresu wegetacji i ilość wody dostarczanej do środowiska - cechy te nazywamy agroklimatem
gleby - najkorzystniejsze, żyzne gleby to czarnoziemy na lessach, mady, czarne ziemie.
Szczególnie dogodne warunki dla rolnictwa mają obszary wilgotne umiarkowanej ciepłej lub zwrotnikowej i podzwrotnikowej strefy klimatycznej o nizinnym ukształtowaniu powierzchni i wysokiej jakości gleb. Na świecie należą do nich:
w Europie Nizina Padańska, Nizina Śląska, Węgierska, Rumuńska, Ukraina
w Azji dorzecze Tygrysu i Eufratu, delta Mekongu, Nizina Gangesu, Mandżuria, Nizina Chińska
w Afryce delta Nilu
w Ameryce Południowej Pampa
w Ameryce Północnej Nizina Centralna, Równiny Prerii, Kotlina Kalifornijska
Większość obszarów świata odznacza się mało i średnio korzystnymi warunkami dla rolnictwa.
Poza warunkami naturalnymi ważnymi, a dla wielu krajów znaczącymi czynnikami rozwoju rolnictwa są:
stosunki społeczno-własnościowe określające własność ziemi, bezrolność, dostęp do ziemi
wielkość gospodarstw rolnych - największym rozdrobnieniem gospodarstw rolnych cechuje się Afryka, kraje Azji Pd. – Wsch. oraz niektóre kraje Europy Środkowej, jak Polska, Węgry
sposoby gospodarowania, nakłady kapitałowe, poziom oświaty, które wiążą się z ogólnym poziomem rozwoju kraju i polityką rolną państwa
Sposób gospodarowania w rolnictwie jest podstawą klasyfikacji gospodarki rolnej na dwa podstawowe typy:
rolnictwo intensywne - charakterystyczne dla obszarów dużej gęstości zaludnienia. Intensyfikacja polega na stosowaniu szeregu zabiegów jak mechanizacja, chemizacja, walka z erozją, stosowanie selekcji ziarna, płodozmianu, nawodnienia. Gospodarka intensywna może być kapitałochłonna-zmechanizowana, jak w krajach Europy Zachodniej, Izraelu, Kalifornii, lub pracochłonna, jak w Chinach, na Jawie czy w delcie Nilu. Wszędzie jednak odznacza się dużą wydajnością
rolnictwo ekstensywne - charakteryzuje się małymi nakładami pracy i kapitału, a także niskimi efektami. Prowadzone jest zwykle na dużych obszarach, z dala od rynku zbytu. Wzrost produkcji uzyskiwany jest poprzez wzrost powierzchni zasiewów lub wzrost ilości sztuk zwierząt w stadach. Głównie stosowane jest na obszarach Wielkich Równin w USA, na Pampie w Argentynie, w Kanadzie, Australii. Rolnictwo krajów wysoko rozwiniętych nawet na obszarach gospodarki ekstensywnej odznacza się dużym wykorzystywaniem mechanizacji, co pozwala utrzymać niewielkie zatrudnienie w rolnictwie.
Istotne znaczenie ma również klasyfikacja rolnictwa na gospodarkę naturalną, która przeznacza swą produkcję na utrzymanie rolnika i jego rodziny oraz gospodarkę towarową dostarczającą produkcję na rynek.

Struktura użytkowania gruntów
Użytkowanie gruntów oznacza ich
gospodarcze wykorzystanie. Pod tym względem wyróżnia się:
grunty orne - przede wszystkim pola, ogrody, sady, winnice, plantacje
łąki i pastwiska, czyli użytki zielone
lasy
pozostałe grunty i nieużytki,
np. tereny osiedli, komunikacyjne, przemysłowe, pustynie
Grunty orne wraz z użytkami
zielonymi tworzą użytki rolne. Na świecie stanowią one nieco
ponad 1/3 obszaru lądów. Przeważają wśród nich użytki
zielone (23,7 %) nad gruntami ornymi (10,9 %). Lasy stanowią 30,5% powierzchni zamieszkanej. Najwyższy odsetek gruntów ornych charakteryzuje Europę, która posiada
najwięcej obszarów nizinnych wśród kontynentów. Pozostałe
kontynenty odznaczają się przewagą użytków zielonych nad
gruntami ornymi. Szczególnie
duży udział łąk i pastwisk posiada Australia. Amerykę
Południową wyróżnia ponadto najwyższy udział lasów -
zajmują blisko połowę powierzchni tego kontynentu.
Struktura użytkowania ziemi w
dużym stopniu zależy od warunków naturalnych. Niekorzystne
warunki przyrodnicze w Norwegii, Kanadzie, Egipcie są przyczyną
najniższych wartości użytków rolnych na tych obszarach,
stanowiących zaledwie kilka procent powierzchni kraju, np. w
Egipcie 4 %.
Struktura użytkowania ziemi
zależy też od działalności człowieka - Holandia pozyskała
znaczne obszary rolnicze dzięki zabiegom melioracyjnym. Kraje
ubogie w środki inwestycyjne wycinają lub wypalają lasy, aby
zwiększyć powierzchnie pól lub pastwisk (np. Brazylia, Indonezja, Zair). Wzrost produkcji
rolnej uzyskiwany jest na świecie nie tylko drogą zwiększania
powierzchni rolnej, ale też poprzez intensyfikację produkcji rolniczej.
Główne typy gleb na Ziemi:
- gleby górskie-16%
- gleby pustyń i półpustyń-18%
- gleby strefy równikowej-19%
- gleby aluwialne-4%
- czarnoziemy; gleby kasztanowe-12%
- gleby płowe i brunatne-6%
- bielice-10%
- gleby tundry-4%
- obszary pokryte lodem-11%
Produkcja roślinna na świecie
zboża - dominują w produkcji roślinnej na świecie. Są główną grupą roślin alimentacyjnych, czyli żywieniowych, zwłaszcza w krajach słabo rozwiniętych. Kraje wysoko rozwinięte większość zbiorów zbóż przeznaczają na pasze.
pszenica jest najstarszym i najbardziej rozpowszechnionym zbożem chlebowym świata. Liczne odmiany powodują, że zboże to uprawiane jest niemal we wszystkich - poza okołobiegunową - strefach klimatycznych. Do najważniejszych obszarów uprawy pszenicy zalicza się: Europę Zachodnią, Ukrainę, prerie USA i Kanady, północne Chiny, północno-zachodnie Indie, południowo-wschodnią Australię, Argentynę.
ryż - uprawiany jest głównie na obszarach monsunowych strefy klimatycznej zwrotnikowej i podzwrotnikowej. Uprawa odznacza się dużą pracochłonnością. Duże zasoby siły roboczej sprzyjały rozpowszechnieniu ryżu w Azji, skąd pochodzi większość (90%) produkcji. Tu ryż przeznaczany jest głównie na spożycie własne. Ekolodzy zwracają uwagę, że nadmierny karczunek lasów w Azji południowo-wschodniej zagraża zbiorom ryżu, gdyż zmniejsza dopływ wody. Do najważniejszych obszarów ryżowych świata należą: Chiny, Indie, Indonezja, Wietnam, Tajlandia, Mayanmar (Burma), Filipiny, Japonia, a poza obszarem Azji Brazylia, USA (Nizina Zatokowa), Egipt (delta Nilu), Nizina Padańska we Włoszech, Hiszpania.
kukurydza - uprawiana jest w strefie klimatu gorącego, wilgotnego i w cieplejszej strefie umiarkowanej. Produkcja odznacza się dużą koncentracją, gdyż ponad 40% zbiorów przypada na USA. Sporo kukurydzy produkują kraje Ameryki Południowej, gdzie odmiennie niż w Stanach Zjednoczonych jest ona przede wszystkim zbożem jadalnym, a nie paszowym. Z kukurydzy wyrabia się sto kilkadziesiąt wyrobów, w tym papier, alkohol.
Proso i sorgo mają podobne, skromne wymagania glebowe i klimatyczne. Rejonami upraw są głównie Azja i Afryka. Sorgo ponadto ma dość duże znaczenie na suchych obszarach Stanów Zjednoczonych.
jęczmień - uprawiany w wielu regionach od równin po góry, nawet do 70 szer. geogr. pn. Na obszarach o krótkim okresie wegetacji przeważnie uprawiany jako jęczmień jary, na pozostałych jako ozimy. Jęczmień służy do produkcji pasz dla zwierząt, kasz, w browarnictwie.
owies - zboże pochodzenia śródziemnomorskiego. Nadaje się do uprawy od nizin po wysokośc 1400 m n.p.m.. W światowej produkcji zbórz owies stoi na szóstym miejscu. Przede wszystkim uprawiaby jest na Wyspach Brytyjskich, w Walii, Bretanii i Skandynawii. Owies w głównej mierze był używany jako pasza dla koni, obecnie ma głównie przeznaczenie paszowe i przemysłowe.
żyto - jest właściwie zbożem regionalnym. Dominacją uprawy odznacza się Europa. Żyto wypierane jest przez pszenicę, co jest przejawem wzrostu kultury rolnej. Najważniejszymi obszarami uprawy są: Polska, Niemcy, Białoruś, Rosja. Rejony uprawy podtrzymywane są w pewnym stopniu przez tradycję spożywania chleba żytniego.
rośliny korzeniowe to głównie ziemniaki, maniok, bataty
ziemniak - jedna z najważniejszych upraw alimentacyjnych. Poza Europą głównym obszarem upraw są Chiny, Stany Zjednoczone. W Ameryce Południowej, skąd się wywodzi, ma niewielkie znaczenie. Na świecie występuje wiele odmian ziemniaka. Uprawą wczesnych, droższych na rynku odmian, zajmują się kraje Bliskiego Wschodu, Afryki Północnej .
maniok, bataty, taro są bulwami lub korzeniami o dużej zawartości skrobi, uprawianymi w krajach tropikalnych. Maniok w krajach afrykańskich, jak Nigeria, Zair, stanowi podstawę wyżywienia ludności.
rośliny cukrodajne
burak cukrowy - jest uprawą przemysłową, właściwą strefie umiarkowanej. Do najważniejszych obszarów upraw należą strefy żyznych gleb czarnoziemów i brunatnych: Ukraina, Rosja, Francja, Południowa Polska i Południowe Niemcy. Poza Europą ważnym rejonem uprawy są Stany Zjednoczone. Burak cukrowy jest pracochłonną, wymagającą uprawą. Jakość płodów obniża transport, stąd uprawa wiąże się z właściwą lokalizacją cukrowni.
trzcina cukrowa - jest trawą o dużej zawartości cukru w miąższu. Główny obszar uprawy stanowią Ameryka Południowa, Północna oraz Środkowa, zwłaszcza kraje: Kuba, Meksyk, Dominikana, Puerto Rico, Jamajka, Brazylia, Stany Zjednoczone; w Azji - Indie, Chiny. W Afryce uprawia trzcinę cukrową RPA, Egipt. Znaczenie w uprawie ma też Australia.
rośliny oleiste - zalicza się do nich soję, rzepak, orzeszki ziemne, słonecznik, oliwki, palmę kokosową. Oleju dostarczają też nasiona bawełny i lnu.
rośliny włókniste - największe znaczenie na świecie ma bawełna. Choć uprawiana jest w kilkudziesięciu krajach to jednak tylko kilka ma największe znacznie - Chiny, Indie, Stany Zjednoczone, Egipt, Brazylia, Pakistan. Bawełna jest jednym z najważniejszych artykułów rolnych biorących udział w światowym handlu zagranicznym. Inne rośliny włókniste stanowią: len, konopie, agawa, juta
w światowym handlu produktami rolnymi znaczącą rolę odgrywają używki - kawa, herbata, kakao. Zawierają substancje pobudzające system nerwowy, a także niewielkie ilości mikroelementów. Do używek zalicza się także tytoń.
kawa jest uprawą strefy międzyzwrotnikowej, najpewniej wywodzi się z etiopskiej prowincji Kaffa, gdzie rośnie do dziś w stanie dzikim. Od lat głównym dostawcą kawy jest Brazylia. Spośród innych krajów Ameryki Południowej znaczenie ma też Kolumbia. Do liczących się na rynku producentów należą ponadto: Meksyk, Indonezja, Uganda, Etiopia. - tylko niecałe 20% produkcji zużywają kraje-producenci, większość zbiorów trafia na rynek światowy.
kakao - ma podobne wymagania do krzewu kawowego i plantacje w dużym stopniu obejmują te same rejony. Produkcja światowa zmonopolizowana jest przez Wybrzeże Kości Słoniowej i Brazylię.
herbata - jest uprawą Azji. Najważniejsi producenci to Indie (prowincje - Assam, Darjeeling) i Chiny. Chińczycy większość swojej produkcji spożywają w kraju. Producentami w skali świata są także: Sri Lanka, Kenia, Gruzja, Indonezja.
W strukturze upraw na świecie znaczącą i rosnącą rolę odgrywają owoce i warzywa. Na rynku światowym w obrotach największy udział mają owoce cytrusowe, banany, winorośl, jabłka. Warzywa uprawiane są w większości zamieszkanych obszarów świata, a ich produkcja jest proporcjonalna do liczby mieszkańców. W wielu obszarach o mniej korzystnych warunkach naturalnych uprawa prowadzona jest w szklarniach i pod namiotami foliowymi.
Hodowla
Hodowla dostarcza mięsa, mleka, włókna, skóry, futra, pierza, jaj, może ponadto stanowić źródło siły pociągowej. Dostarcza również naturalnego nawozu dla uprawy roślin.
Największe znaczenie spośród wszystkich zwierząt hodowlanych ma bydło.
Istotnym jest przeznaczenie hodowli czyli, kierunek. Mleczny dominuje w rejonach koncentracji ludności, wokół aglomeracji miejskich, mięsny rozwija się głównie na obszarach rozległych pastwisk i łąk. W sąsiedztwie dużych skupisk ludności zwykle występuje kierunek mieszany hodowli - mleczno-mięsny.
Wysokim poziomem hodowli bydła charakteryzują się kraje Europy: Holandia, Dania, Wlk. Brytania, choć nie odznaczają się wysokim pogłowiem. Dominuje tu hodowla intensywna oparta na wysokiej jakości paszach. Intensywny typ hodowli występuje także w rejonie Wielkich Jezior i na pn.- wsch. w Stanach Zjednoczonych.
Na obszarach naturalnych łąk i pastwisk prowadzona jest hodowla ekstensywna. Pastwiskowy, ekstensywny typ hodowli występuje w Australii, Argentynie, na Wielkich Równinach, w RPA, w afrykańskich krajach strefy sawann. W Indiach, które zajmują I miejsce w pogłowiu bydła na świecie, hodowla uwarunkowana jest względami religijnymi.
Trzoda chlewna. Zwiększa swoją rangę w hodowli świata ze względu na stosunkowo krótki cykl produkcyjny. Wieprzowina odgrywa podstawową rolę w produkcji mięsa na świecie. Głównym rejonem hodowli trzody chlewnej są Chiny, kraje europejskie, Stany Zjednoczone i Brazylia. Względy religijne ograniczyły zasięg tego typu hodowli na Bliskim Wschodzie w krajach muzułmańskich.
Obecnie w niektórych krajach europejskich ludność ogranicza spożywanie wołowiny w obawie przed skutkami choroby Kreutzfelda-Jacoba, związanej z epidemią “wściekłych krów”. Większość krajów wysoko rozwiniętych w Europie zwiększyła pogłowie trzody chlewnej przy równoczesnym zmniejszeniu liczebności stad bydła.
Hodowla drobiu. Jest najszybciej rozwijającym się typem hodowli. Odgrywa znaczną rolę na rynku żywności zwłaszcza w krajach wysoko rozwiniętych, gdzie rozwija się na wielką skalę drobiarstwo fermowe o dużych wymaganiach kapitałowych. Dużą produkcją drobiu charakteryzują się także ludne kraje Azji - Chiny, Japonia.
Hodowla owiec. Najliczniejsze stada posiada Australia i Nowa Zelandia oraz Chiny. Dominującą rolę odgrywa w rolnictwie krajów Azji Środkowej (Mongolia, Afganistan, Pakistan, Turkmenistan), gdzie baranina i mleko owcze są podstawowymi produktami zwierzęcymi. Na świecie pogłowie owiec jednak zmniejsza się, w tym także u głównych producentów (np. w Australii).
Rybołówstwo
Ryby są pokarmem o dużych walorach odżywczych. Szacuje się, że rybołówstwo światowe zaspokaja w 20% zapotrzebowanie ludności świata na białko. Oprócz ryb, oceany i morza dostarczają dużych ilości jadalnych mięczaków, skorupiaków i roślinności morskiej. Część odławianych ryb przerabiana jest także na paszę, wykorzystywana jest do produkcji tłuszczów, nawozów oraz znajduje zastosowanie w przemyśle farmaceutycznym.
Połowy ryb mają szczególne znaczenie dla krajów o ograniczonych możliwościach rolniczego pozyskiwania żywności, jak w Islandii, Norwegii, Chile, Peru oraz w ludnych krajach z szerokim dostępem do morza - Chiny, Japonia, Korea Płd., Indonezja. Światowe połowy przekroczyły 100 mln ton. Dalszy wzrost wielkości połowów grozi przełowieniem światowego akwenu i zachwianiem odnawialności łowisk.
Do najżyźniejszych łowisk świata należą akweny w strefie szelfów i oddziaływania prądów morskich. Odznaczają się one dobrym naświetleniem, dotlenieniem wód i dużą zasobnością planktonu. Są to w szczególności obszary:
Morza Północnego, Norweskiego, mórz Azji Wschodniej
przybrzeżne wody Ameryki Północnej, zachodnie wybrzeża Ameryki Południowej
wody u wybrzeży Antarktydy, Grenlandii i Islandii
wody śródlądowych mórz Śródziemnego, Czarnego
Połowy i eksploatacja mórz odbywają się w 200-milowych strefach przybrzeżnych państw nadmorskich, dla których akweny te są wyłączną strefą ekonomiczną. Działalność w obcej strefie ekonomicznej możliwa jest na podstawie koncesji, licencji, regulacji wg umów międzypaństwowych.
Leśnictwo
Lasy na świecie skoncentrowane są w dwóch pasach - północnym i południowym.
Lasy północnego pasa - mieszane i tajga umiarkowanej strefy klimatycznej, stanowią 47% ogólnej powierzchni leśnej Ziemi.
Lasy tropikalne, czyli strefy równikowej, podrównikowej i zwrotnikowej, pasa południowego, obejmują 53% powierzchni leśnej. Mimo ich procentowej przewagi groźnym zjawiskiem jest wysokie tempo wylesiania lasów tropikalnych, które rocznie zmniejszają swą powierzchnię o 13 mln ha, tj. o 0.5 - 0.8% całej powierzchni leśnej świata.
Połowa lasów świata położona jest na łącznym obszarze czterech państw - Rosji, Brazylii, Kanady i Stanów Zjednoczonych.
Podstawowym produktem gospodarki leśnej jest drewno. Z całorocznego wyrębu na świecie,
większość przeznaczana jest nadal na opał. Drewno jest głównym paliwem kuchennym w Afryce, Azji, Ameryce Łacińskiej. W krajach wysoko rozwiniętych drewno jest głównie surowcem przemysłowym. Źródłem drewna dla przemysłu są przede wszystkim lasy tajgi. Drewno służy do wyrobu papieru, wykorzystywane jest w budownictwie, do produkcji włókien sztucznych, materiałów plastycznych i wybuchowych. W eksporcie drewna największe znaczenie mają kraje Ameryki Północnej, Europy Środkowej i Wschodniej.
Eksporterami drewna tropikalnego są w największym stopniu kraje Archipelagu Malajskiego. Lasy tropikalne dostarczają rzadkich gatunków twardego drewna o wysokich walorach zdobniczych i użytkowych. Głównym importerem drewna tropikalnego jest Japonia.
Wycinanie lasów z zachowaniem zasady, że wyręby nie przekraczają wielkości przyrostu
sprzyja ich odnawialności. Tempo wylesiania obszarów tropikalnych narusza tę zasadę, stwarzając zagrożenia klimatyczne dla całego globu. Konsekwencje postępującego
wylesienia są trudne do przewidzenia. Zagrożony jest byt tysięcy gatunków roślin i zwierząt. Zagładzie mogą ulec gatunki jeszcze nie poznane, w tym żywieniowe i potencjalne
źródła leków. Nie poznano jeszcze do końca potencjalnych możliwości zasobów lasów
tropikalnych. Już obecnie są one składnikami 25% wytwarzanych leków, przy czym wykorzystuje się niecały 1% gatunków roślinnych tych lasów.

Produkcja przemysłowa na świecie
Gospodarowanie energią
Gospodarka światowa charakteryzuje się rosnącym zapotrzebowaniem na surowce energetyczne, co związane jest z rozwojem przemysłu i transportu. Najwięcej surowców energetycznych zużywają kraje wysoko rozwinięte, bo ponad 50%, choć wytwarzają ich zdecydowanie mniej. Model energetyczny państw określający wykorzystanie źródła energii, zależy głównie od posiadanych zasobów i poziomu rozwoju kraju. Chiny, Indie, Polska opierają swoją energetykę na węglu, kraje naftowe i wysoko rozwinięte wykorzystują głównie ropę naftową. Rola węgli w energetyce krajów wysoko rozwiniętych zmniejszyła się znacznie z powodu niższej wydajności energetycznej węgli, a także z racji wysokich kosztów eksploatacji, transportu i degradacji środowiska. Rośnie natomiast wykorzystanie gazu ziemnego i odnawialnych źródeł energetycznych.
Na świecie w zużyciu surowców energetycznych największą rolę odgrywa ropa naftowa, na drugim miejscu węgle wyprzedzające gaz ziemny, energię wodną, jądrową i geotermiczną. Dynamika zużycia surowców energetycznych wykazuje spadek udziału dominujących dotąd ropy i węgli na rzecz gazu ziemnego i pozostałych źródeł energii.
W zasobach surowców energetycznych na świecie największy udział mają węgle. Ich zasoby (1932 mld ton) przewyższają kilkunastokrotnie zasoby ropy naftowej (135 mld ton).
Rozmieszczenie zasobów surowców energetycznych na świecie:
węgiel kamienny - jego zasoby skupiły się głównie w Eurazji i Ameryce Północnej. Półkula północna koncentruje ponad 90% zasobów. Główne złoża tworzą:
w Azji: Chiny pn. – wsch., Kazachstan - Zagłębie Karagandzkie, Indie - zagłębie Damodar, Rosja - Zagłębie Kuźnieckie
w Europie: Rosja - Zagłębie Peczorskie, Polska - Górnośląskie, Niemcy - Zagłębie Ruhry, Ukraina - Zagłębie Donieckie, środkowa Anglia
w Ameryce Północnej: St. Zjednoczone - Zagłębie Appalaskie oraz Wewnętrzne
w Afryce: RPA
Australia
ropa naftowa i gaz ziemny - największe zasoby na świecie skoncentrowane są na Bliskim Wschodzie w basenie Zatoki Perskiej. Największe złoża posiadają tu Arabia Saudyjska, Iran, Irak, Kuwejt, Zjednoczone Emiraty Arabskie.
w Azji duże złoża posiadają także Azerbejdżan, Rosja w zachodniej Syberii, Indonezja i Chiny w Mandżurii.
w Ameryce Północnej ropę i gaz posiadają Stany Zjednoczone - w Teksasie, Oklahomie, Luizjanie, na Alasce, nad Zatoką Meksykańską, w Kalifornii, oraz Kanada i Meksyk.
w Ameryce Południowej - największe złoża posiada Wenezuela nad Jeziorem Maracaibo, eksploatację prowadzi także Brazylia nad Amazonką.
w Afryce - główny rejon stanowi Afryka Północna i Zatoka Gwinejska.
Europa nie należy do zasobnych obszarów w ropę naftową i gaz ziemny. Na największą skalę eksploatacja prowadzona jest w basenie Morza Północnego przez Norwegię, Wlk. Brytanię i Holandię (gaz ziemny).
Hydroenergetyka na świecie rozwinęła się na dużą skalę w krajach wysoko rozwiniętych, jak Stany Zjednoczone, Norwegia, Japonia. Wielkie hydroelektrownie pracują także w Rosji, w Brazylii, posiadającej szczególnie duże zasoby “białego węgla”. Podobnie duży potencjał hydroenergetyczny ma Afryka, jednak kraje afrykańskie wykorzystują go w niewielkim stopniu. Najwyższy udział w wytwarzaniu energii z siły spadku wód posiada Norwegia (100% produkowanej energii elektrycznej) oraz Brazylia (ponad 96%).
Energetyka jądrowa, mimo braku poparcia społecznego i liczne bariery środowiskowe, technologiczne wykazuje stopniowy wzrost udziału w produkcji energii elektrycznej. Ten rodzaj energii ma największy udział we Francji (72% energii elektrycznej), Belgii, Szwecji. Nie przewiduje się jednak jej dynamicznego wzrostu.
Energetyka niekonwencjonalna jak dotąd nie przekroczyła 1% udziału w wytwarzaniu energii na świecie, ale z racji jej odnawialności i bezpieczeństwa środowiskowego wzbudza duże zainteresowanie, zwłaszcza krajów o dużych możliwościach inwestycyjnych, pozwalających na finansowanie obiektów eksperymentalnych. Należą do nich elektrownie geotermiczne, np. we Włoszech, Japonii; pływowe - Francja, Rosja; wiatrowe - Niemcy, Dania; helioelektrownie w Stanach Zjednoczonych, Niemczech.
Surowce metaliczne, hutnictwo
Rudy żelaza należą do najbardziej rozpowszechnionych rud metali w przyrodzie. Jednak na świecie jest tylko kilka złóż odznaczających się wysoką zawartością żelaza. Światowe wydobycie rud żelaza koncentruje się w trzech krajach - Chinach, Brazylii i Australii, na które przypada łącznie ponad 50% wydobycia. Duże zasoby posiadają także Rosja, Ukraina, Kanada. W Europie najważniejszym producentem jest Szwecja. Wysoko procentowe złoża położone są tam na północy, poza kręgiem polarnym, co utrudnia ich eksploatację i wywóz.
Hutnictwo żelaza nie nawiązuje do występowania największych złóż surowca. Najkorzystniejsze warunki do rozwoju hutnictwa znajdują się na obszarach koncentracji bazy surowcowej, energetycznej i zasobów wody. W krajach importujących rudy żelaza często hutnictwo lokalizowane jest w portach odbioru surowca, np. porty francuskie (Marsylia, Dunkierka), brytyjskie, włoskie. Największymi producentami stali są Chiny, Stany Zjednoczone, Japonia, a w Europie Niemcy. Na świecie obserwuje się ostatnio tendencję do spadku udziału krajów wysoko rozwiniętych w produkcji stali na rzecz kilku państw słabiej rozwiniętych. Wynika to z restrukturyzacji gospodarek państw rozwiniętych, spadku zapotrzebowania na stal, wysokiej energochłonności tej dziedziny oraz z dążenia do ograniczania nacisku na środowisko. Zasoby siły roboczej i liberalne normy ochrony środowiska zachęcają do lokalizacji hut w krajach słabiej rozwiniętych. Najważniejszymi światowymi okręgami hutniczymi są:
okręg Uralski, w którym wykorzystuje się miejscowe rudy żelaza
Doniecki na Ukrainie
w USA rejon Pittsburgha i Chicago
porty Japonii
Zagłębie Ruhry w Niemczech
Lotaryngia we Francji
GOP w Polsce
Fushun-Anshan w Chinach
Spośród metali kolorowych największą dynamikę wzrostu wykazuje hutnictwo aluminium oparte o przetwarzanie boksytów. Głównymi dostawcami boksytów są kraje - Australia (ponad 40% wydobycia światowego), Gwinea, Surinam i Jamajka. W Europie boksyty posiadają Węgry, Grecja, Chorwacja.
Hutnictwo aluminium należy do najbardziej energochłonnego w porównaniu z hutnictwem innych metali. Stąd większość hut lokalizowana jest w pobliżu elektrowni. Szczególnie korzystną lokalizację ma hutnictwo aluminium we Francji w regionie Prowansji, gdzie do przetwarzania miejscowych boksytów wykorzystywane są hydroelektrownie bazujące na spadku rzek alpejskich.
W światowym hutnictwie dużą rolę odgrywa też hutnictwo miedzi ze względu na właściwości tego metalu znajdującego szerokie zastosowanie w przemyśle elektronicznym i telekomunikacji. Najwięksi producenci miedzi są albo dużymi posiadaczami złóż albo dysponują dużą produkcją energii elektrycznej. W produkcji miedzi największą rolę odgrywają Chiny, Stany Zjednoczone, Chile i Japonia.
Mniejsze znaczenie ma hutnictwo pozostałych metali kolorowych. Cynk ma głównie zastosowanie w zabezpieczaniu powierzchni metalowych przed korozją, ołów w produkcji powłok chroniących przed promieniowaniem jądrowym. W produkcji stali szlachetnych wykorzystywane są metale - nikiel, chrom, mangan, tytan, wanad, wolfram.
Okręgi przemysłowe świata
Okręgiem przemysłowym nazywane jest zgrupowanie na niewielkim obszarze co najmniej kilku ośrodków przemysłowych o dużym łącznie potencjale produkcyjnym. Czynniki, które zadecydowały o powstaniu i rozwoju okręgów przemysłowych nazywamy czynnikami lokalizacji. Ogólnie można je podzielić na cztery grupy:
czynniki produkcyjne, do których należą baza surowcowa, energetyczna, dostęp do wody, siła robocza, sieć transportu, a także dostęp do kapitału (np. łatwość pozyskania kredytu), od którego zależeć może decyzja podjęcia inwestycji
czynniki dystrybucyjne, czyli takie przyczyny lokalizacji jak rynki zbytu, sieć magazynów, gęstość placówek handlowych
czynniki organizacyjne, które polegają na kooperacji między różnymi rodzajami zakładów przemysłowych w myśl zasady “przemysł przyciąga przemysł”, np. do przemysłu włókienniczego nawiązywać będzie przemysł odzieżowy, maszyn włókienniczych, chemiczny
czynniki specjalne - przyczyną lokalizacji zakładów przemysłowych mogą być także decyzje polityczne lub np. konieczność aktywizacji gospodarczej słabo zagospodarowanych obszarów
Największą rolę w powstawaniu okręgów przemysłowych odegrała baza surowcowa, rynki zbytu i położenie komunikacyjne. W zależności od dominujących czynników lokalizacji wydziela się kilka charakterystycznych typów okręgów przemysłowych:
okręgi oparte o wydobycie węgla kamiennego - np. GOP, Ruhry, Środkowoangielskie, Doniecki, Kuźniecki
okręgi rozwinięte w oparciu o rudy żelaza - Uralski, Krzyworoski, Lotaryngii, Minas Gerais
okręgi oparte o dogodne położenie komunikacyjne jak Londyński, Tokijski, nad Wielkimi Jeziorami, północno-wschodni w Stanach Zjednoczonych
okręgi oparte o zróżnicowaną, bogatą bazę surowcową jak Fushun-Anshan i Damodar (rudy żelaza i węgiel kamienny), Witwatersrand (węgiel, diamenty, złoto, platyna, metale uszlachetniające stal i inne), Shaba-Copperbelt (złoto, srebro, cyna, uran i inne)
okręgi oparte o wielkie miasta stanowiące zarówno rynki zbytu, jak i zasoby siły roboczej, pełniące najczęściej funkcje administracyjne, np. Paryski, Moskiewski, Warszawski
Wiele okręgów w wyniku rozwoju zmienia strukturę przemysłu często odchodząc od surowcowego charakteru. Towarzyszy temu specjalizacja w dziedzinach przemysłu wielkomiejskiego, energo- i surowcooszczędnego, opartego na wysokich kwalifikacjach kadry związanej z ośrodkami naukowo-badawczymi, dostosowanego do potrzeb koncentrującego się rynku zbytu.

Transport i gospodarka morska
Transport kolejowy
Rolę, jaką transport odgrywa na danym obszarze uzewnętrznia zwartość systemu transportowego oraz obecność wykształconych węzłów transportowych. Przez system transportu rozumie się transport kolejowy, samochodowy, wodny, śródlądowy, przesyłowy, lotniczy i morski. W węzłach zbiegają się ważne linie transportowe. Wielkim węzłem transportowym jest Moskwa, Chicago, w Polsce Warszawa.
Wykształcenie systemu transportowego zależy od wielu czynników, a zwłaszcza od:
poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego i struktury gospodarki
gęstości zaludnienia
warunków środowiska przyrodniczego
Systemy transportowe Europy i Ameryki Północnej odznaczają się złożonością i dużą gęstością - tu osiągane są najwyższe wskaźniki gęstości dróg, sieci kolejowej, kanałów śródlądowych. Systemy transportowe krajów rozwijających się są na ogół jednostronne - dominuje jeden lub dwa rodzaje transportu przy braku lub niedorozwoju pozostałych.
Podstawową gałęzią transportu lądowego jest transport kolejowy. Na świecie charakteryzuje się on dużym zróżnicowaniem gęstości sieci i poziomu rozwoju. Uwarunkowane jest to głównie poziomem rozwoju kraju. W krajach z rozwiniętym przemysłem wydobywczym i ciężkim transport kolejowy odgrywa znaczącą rolę ze względu na jego przydatność w przewozie ładunków masowych. W krajach wysoko rozwiniętych kolej odgrywa drugorzędną rolę. Wraz z rozwojem gospodarczym zmienia się bowiem struktura przemysłu i udział kolei maleje. Towarzyszy temu wzrost znaczenia transportu samochodowego i lotniczego, bardziej efektywnych w przewozach pasażerów i dystrybucji towarów. Kolej natomiast zachowuje większą rolę w pracy przewozowej, czyli w przemieszczaniu ładunków i pasażerów na duże odległości, co wyraża się w pasażero- i tonokilometrach.
Pod względem gęstości sieci kolejowej wyróżniają się Czechy, Niemcy, Szwajcaria, pomimo malejącej u nich roli kolei.
Najsłabiej sieć kolejowa jest rozwinięta w krajach Afryki, gdzie nie tworzy spójnego systemu, tory różnią się rozstawem szyn, a w niektórych krajach w ogóle jej brak.
Wysokim poziomem rozwoju kolei wyróżniają się kraje Europy Zachodniej - Francja, Włochy, Niemcy, oraz Japonia, gdzie kursują superszybkie pociągi i stale wzrasta poziom urządzeń infrastrukturalnych.
Transport samochodowy
Zaletą transportu samochodowego jest jego duża elastyczność - samochody przewożą szybko różnorodne towary “od drzwi do drzwi”, bez konieczności przeładunków. Jego słabością jest jednak mały udźwig, duża energochłonność i wysokie koszty infrastruktury (budowy dróg, serwisu). Transport ten jest dominującym w krajach wysoko rozwiniętych. Sprawność transportu samochodowego warunkowana jest gęstością dróg kołowych o utwardzonej nawierzchni, a te osiągają najwyższe wartości w krajach Europy Zachodniej i Japonii. W krajach tych jednocześnie występuje największa gęstość autostrad, dróg szybkiego ruchu, co odpowiada wysokiemu poziomowi motoryzacji. Liczba samochodów w przeliczeniu na 1000 mieszkańców w Europie Zachodniej w wielu krajach zbliża się do 500 (Niemcy, Włochy, Francja). Należy jednak pamiętać, że stały wzrost ilości pojazdów zmniejsza jego niezawodność - zwłaszcza w dużych miastach, obniża bezpieczeństwo i zwiększa zanieczyszczenie środowiska. Masowość transportu samochodowego uwarunkowana jest w dużym stopniu psychologicznym znaczeniem posiadania prywatnego samochodu. Środkiem zaradczym dla przeciążonych obszarów może być transport kombinowany, np. kolej - samochód lub propagowanie ekologicznego modelu transportu, zwłaszcza w zatłoczonych dzielnicach miast.
Transport samochodowy jest najważniejszym przewoźnikiem towarów w krajach wysoko rozwiniętych - pod względem pracy przewozowej jest na pierwszym miejscu np. w Wlk. Brytanii - przewozi aż 83% ładunków (w tonokilometrach), w Holandii 46%, Niemczech 45%; dla porównania w Rosji tylko 1%. Wraz z rozwojem gospodarczym wzrasta ranga tego rodzaju transportu, czego przykładem mogą być Węgry i Polska. W krajach tych w ostatnim dziesięcioleciu liczba samochodów wzrosła odpowiednio dwu- i trzykrotnie.
Transport wodny śródlądowy
Transport wodny śródlądowy odbywa się za pośrednictwem rzek, kanałów, jezior. Są to najstarsze drogi transportowe świata. Najkorzystniejsze warunki przyrodnicze dla rozwoju żeglugi śródlądowej posiadają kraje z dużymi systemami rzecznymi o niewielkich spadkach i wahaniach poziomu wód, krótkich okresach zamarzania. Najintensywniej wykorzystywany jest system dróg wodnych obszarów:
Europy - Ren, Dunaj, Łaba, Sekwana, Pad, Wołga, Don, Dniepr
Ameryki Północnej - Missisipi z Missouri, Ohio, Tennessee, Wielkie Jeziora, rzeka Św. Wawrzyńca
Systemy te podlegały od dawna regulacji, posiadają kanały, śluzy, zbiorniki retencyjne. Urządzenia te warunkują sprawność funkcjonowania i pozwalają na przemieszczanie znacznych ilości ładunków, np. w Holandii żegluga śródlądowa obsługuje ponad 40% ładunków, tj. prawie tyle samo, ile przewozi kolej; w Niemczech drogi wodne przemieszczają blisko 1/3 ładunków tego kraju.
Względnie duże znaczenie ma żegluga śródlądowa w krajach słabo rozwiniętych, zwłaszcza na obszarach niedorozwoju innych rodzajów transportu. Przeszkodą w wielu wypadkach są jednak cechy hydrologiczne nieuregulowanych rzek. W Ameryce Południowej największe znaczenie ma Amazonka oraz estuarium La Platy, w Azji - Jangcy, Huang-he, Mekong, Irrawadi, dolne biegi Tygrysu, Brahmaputry i Ganges. Wśród rzek Afryki największe znaczenie żeglowne ma Niger, Zambezi, niektóre odcinki Nilu.
W strukturze przewożonych żeglugą śródlądową towarów największe znaczenie mają towary masowe i nie ulegające szybkiemu zepsuciu - materiały budowlane, węgiel kamienny, rudy żelaza, płody rolne. Mimo niskich kosztów transportu śródlądowego jest on powolny i wymaga uzupełnień w postaci sztucznych dróg wodnych.
Żegluga morska
Główną funkcją żeglugi morskiej jest obsługa wymiany towarowej między krajami zamorskimi. Jest to najważniejszy środek transportu w handlu zagranicznym. W krajach o długiej i dobrze rozwiniętej linii brzegowej znaczenie ma także kabotaż, czyli żegluga między portami własnego kraju. Ze względu na duże odległości przewozu, żegluga morska wykonuje największą pracę przewozową w porównaniu z pozostałymi rodzajami transportu.
Największą flotę handlową posiadają kraje taniej bandery, tj. Liberia, Panama, Grecja, Cypr. Poza tymi krajami dużą flotę posiadają: Norwegia, Japonia, Stany Zjednoczone, Chiny.
W strukturze przewożonych drogą morską towarów największy udział ma ropa naftowa, węgiel, pozostałe surowce, płody rolne i drobnica.. Wśród statków występują jednostki do przewozu ładunków suchych, tankowce, statki chłodnie, metanowce przewożące skroplony gaz, kontenerowce, statki trampy o trasach dostosowanych do zamówień przewozu.
Większość przewozów morskich świata przypada na Ocean Atlantycki. Najbardziej uczęszczanym szlakiem jest połączenie Europy Zachodniej z portami wschodniego wybrzeża Stanów Zjednoczonych i Kanady. Ze względu na duży udział ropy naftowej w przewozach morskich ważne szlaki transportowe łączą kraje basenu Zatoki Perskiej z krajami europejskimi, Japonią i Stanami Zjednoczonymi. Dużą gęstością połączeń morskich odznacza się Pacyfik na szlakach łączących Japonię z Ameryką Północną i Australią.
Punktami węzłowymi żeglugi morskiej są porty. Do największych portów świata pod względem wielkości przeładunków należą:
Rotterdam, Singapur, porty Japonii (Chiba, Nagoja, Jokohama), Szanghaj, Hongkong, Nowy York, Houston
porty naftowe, które osiągają najwyższe załadunki na świecie, ale tylko w zakresie ropy naftowej, np. porty położone nad Zatoką Perską (Ras Tannura, Charg), na Alasce (Valdez).
Ze względu na strukturę towarów obsługiwanych przez port wyróżnia się porty specjalistyczne, np. wywozu ropy, rud żelaza, węgla, zboża oraz uniwersalne (np. Rotterdam, Nowy York, Hamburg, Londyn). Porty krajów słabo rozwiniętych charakteryzują się przewagą załadunków nad wyładunkami, gdyż wywożą głównie towary masowe, nisko przetworzone, jak surowce, płody rolne. Odmienność struktury gospodarki powoduje, że większość portów krajów rozwiniętych ma wyładunek większy od tonażu załadunków.
Transport lotniczy
Transport lotniczy jest najmłodszym i najbardziej dynamicznie rozwijającym się rodzajem transportu. Wymaga dużych nakładów kapitałowych, specjalistycznej infrastruktury i wysoko wykwalifikowanej kadry. Transport lotniczy w międzynarodowych przewozach pasażerów wyparł inne rodzaje transportu, o czym decyduje bezkonkurencyjna prędkość komunikacyjna samolotów. Lotnictwo nie odgrywa większej roli w ilości przewożonych towarów, ale ciągle rośnie jego znaczenie w przewozach świeżych owoców, kwiatów, warzyw, poczty i drobnicy o dużej wartości.
Największym przewoźnikiem w transporcie lotniczym są Stany Zjednoczone, które przewożą 1/4 ogółu pasażerów odprawianych lotnictwem cywilnym na świecie i 1/3 towarów.
Amerykańskie towarzystwa lotnicze należą do największych towarzystw lotniczych świata. Transport lotniczy odgrywa także dużą rolę w Japonii, Kanadzie, Australii i w krajach Unii Europejskiej. Są to kraje bogate, aktywne ekonomicznie z dużą motywacją utrzymywania więzi wewnętrznych i międzynarodowych. Najaktywniejszym szlakiem lotniczym, wyróżniającym się częstotliwością przelotów jest szlak wiążący Europę Zachodnią z Ameryką Północną.
Transport przesyłowy
Transport przesyłowy dokonuje się za pośrednictwem rurociągów, taśmociągów oraz sieci elektroenergetycznej. Transport rurociągowy jest tanim, opłacalnym rozwiązaniem przy przesyłaniu jednorodnych, masowych ładunków na duże odległości, zwłaszcza ropy naftowej, gazu ziemnego. Najdłuższą sieć rurociągów naftowych poprowadzono w Stanach Zjednoczonych, na które przypada 60% ogólnej ich długości na świecie. Rozbudowaną sieć rurociągów posiada także Rosja, Kanada, Europa Zachodnia. Kraje Bliskiego Wschodu mimo posiadanych zasobów ropy i gazu, szczególnie podatnych do takiego transportu, wykorzystują transport przesyłowy w niewielkim stopniu. Przyczyną jest niestabilność polityczna tego obszaru, stwarzająca ryzyko dla wywiązywania się z dostawy surowców.

Handel zagraniczny
Handel zagraniczny obejmuje eksport oraz import towarów i usług, np. transportowych, telekomunikacyjnych, bankowych, turystycznych.
Miernikiem roli, jaką handel zagraniczny odgrywa w gospodarce danego kraju jest wielkość obrotów handlowych (czyli suma eksportu i importu), a także obroty handlowe przypadające na jednego mieszkańca. Pod względem wielkości obrotów i struktury handlu zagranicznego na świecie wyodrębniły się trzy grupy państw:
kraje wysoko rozwinięte i nowo uprzemysłowione kraje Azji, na które łącznie przypada ponad 70% obrotów światowego handlu zagranicznego.
W krajach wysoko rozwiniętych większość obrotów stanowi ich wzajemna wymiana. Największą rolę odgrywają tu Stany Zjednoczone i Niemcy - zarówno w światowym eksporcie, jak i imporcie zajmują one odpowiednio I i II miejsce. Kraje tej grupy dostarczają na rynek światowy największą część wyrobów przemysłowych, ponad połowę produktów rolno-spożywczych i większość surowców mineralnych, z wyjątkiem ropy naftowej.
Nowo uprzemysłowione kraje Azji prowadzą ekspansywną, proeksportową politykę gospodarczą, głównie w zakresie takich produktów, jak samochody osobowe, statki, elektronika konsumpcyjna.
kraje słabo rozwinięte skupiają około 20% światowego handlu zagranicznego, co uzasadnia mało wyspecjalizowana, monokulturowa gospodarka większości tych państw. Niskie dochody tych państw ograniczają środki na import.
W strukturze towarowej eksportu krajów słabo rozwiniętych dominują surowce. Największą rolę w tej grupie państw odgrywają kraje naftowe - Arabia Saudyjska, Iran, Meksyk, Nigeria, Libia. Brazylia i Indie dostarczają rud żelaza, Chiny węgla kamiennego, metali, ropy naftowej. Wiele krajów tej grupy charakteryzuje się monoeksportem płodów rolnych. Ich eksport zdominowany jest dostawami np. owoców cytrusowych, bananów, cukru, używek, mięsa, skór. Oferują także na rynek tanią konfekcję i tkaniny. W imporcie państw tej grupy dominują towary przetworzone.
kraje transformacji gospodarczej - ich udział w handlu zagranicznym jest jak dotąd niewielki. Spadły bardzo ich wzajemne obroty towarowe, a przeciętna jakość wyrobów tradycyjnego przemysłu tych państw nie jest konkurencyjna na rynkach wysoko rozwiniętych. Zmniejszył się również udział krajów słabo rozwiniętych w obrotach handlowych krajów postsocjalistycznych, ze względu na wzrost cen i mniejsze możliwości sprzedaży na kredyt. Dużą rolę w handlu zagranicznym tej grupy krajów odgrywają surowce: ropa naftowa, gaz ziemny, metale i drewno w eksporcie Rosji, Ukrainy, Białorusi, Kazachstanu, węgiel kamienny, siarka, miedź, srebro z Polski.
Wartość obrotów handlu zagranicznego na jednego mieszkańca osiągają niewielkie, silnie rozwinięte kraje, np. Singapur, Belgia, Holandia, Luksemburg. Uzyskują one nadwyżki produkcji z uwagi na mniejszą chłonność rynku wewnętrznego związaną z niewielką liczbą ludności.

Klasyfikacja państw pod względem poziomu rozwoju gospodarczego
Kraje Wysoko Rozwinięte
Zalicza się do nich kraje członkowskie OECD - Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju. Koncentrują nieco powyżej 800 milionów ludności, ale przypada na nie ponad 60% światowej produkcji, 70% eksportu i importu świata. Kraje te wyróżniają się ponadto:
wysokim dochodem na jednego mieszkańca;
przewagą usług w strukturze gospodarki zarówno pod względem zatrudnienia, jak i w tworzeniu PKB;
stosunkowo dużym udziałem handlu zagranicznego w tworzeniu PKB;
wysokim poziomem rozwoju przemysłu, w którym zaznacza się duży udział gałęzi nowoczesnych, zaawansowanych technologicznie;
niskimi wartościami przyrostu naturalnego i postępującym starzeniem się społeczeństwa;
chłonnym rynkiem zbytu odzwierciedlającym wysoki poziom życia ludności;
rozwiniętą infrastrukturą społeczną i techniczną.
Warunki te spełniają kraje Europy Zachodniej, Stany Zjednoczone, Kanada, Japonia, Australia, Nowa Zelandia, Izrael. Do krajów OECD należy także Polska, ale nasz kraj posiada jeszcze wiele cech fazy przejściowej i zaliczany jest do państw transformacji gospodarczej.
Kraje Słabo Rozwinięte
W skład tej grupy państw wchodzi ponad połowa krajów świata i zamieszkuje ją większość ludności (ponad 4 mld). Grupa krajów słabo rozwiniętych jest bardzo zróżnicowana wewnętrznie, zarówno pod względem ustroju politycznego, jak i osiąganych dochodów na jednego mieszkańca, czy pod względem tempa wzrostu produktu krajowego. Preferencje, jakie uzyskują te kraje w ramach pomocy gospodarczej powodują, że wiele państw, mimo uzyskiwania wyższych wskaźników rozwoju, nie rezygnuje ze statusu krajów słabo rozwiniętych. Z drugiej strony, istnieją w tej grupie kraje, które odznaczają się stale pogarszającą się sytuacją ekonomiczną. ONZ określa je jako kraje “ubóstwa”.
Do krajów słabo rozwiniętych należą kraje Afryki poza RPA, większość krajów Ameryki Południowej, Środkowej, Azji i Oceanii. Wspólną cechą tych państw są silnie odczuwane problemy społeczno-ekonomiczne mające swoje źródła w dużym stopniu w przeszłości historycznej tych krajów, specyfice ich położenia geograficznego i w warunkach naturalnych.
Kraje te w większości charakteryzują się:
przeszłością kolonialną - kolonializm utrzymywał w tych krajach surowcowo-monokulturowy charakter gospodarki, hamował rozwój infrastruktury społecznej, a sieć transportu ukierunkował na wywóz surowców i żywności. Kolonialny podział terytoriów naruszył podziały etniczne i do dziś sprzyja antagonizmom narodowościowym i roszczeniom terytorialnym;
niskim poziomem PKB na mieszkańca stwarzającym barierę dla wzrostu gospodarczego;
eksplozją demograficzną, z którą wiąże się duży udział ludności w wieku przedprodukcyjnym sprzyjający bezrobociu i dużym potrzebom społecznym;
dominacją rolnictwa w strukturze gospodarki i niskim rozwojem przemysłu reprezentowanym przez gałęzie tradycyjne, jak przemysł wydobywczy, tekstylny;
niewielkim udziałem handlu zagranicznego w tworzeniu dochodu kraju (ze względu na niskie ceny oferowanych na światowy rynek surowców);
niskim wskaźnikiem urbanizacji;
wysokim zadłużeniem zagranicznym;
wysokim analfabetyzmem, zwłaszcza wśród kobiet;
niestabilną sytuacją wewnętrzną - częste konflikty, waśnie, wojny.
Barierą rozwoju krajów tej grupy są niezwykle często niekorzystne warunki naturalne i położenie geograficzne, a zwłaszcza brak dostępu do morza, peryferyjne, wyspiarskie położenie, górzysty lub pustynny charakter. Niesprzyjające środowisko przyrodnicze jest często powodem naruszania równowagi środowiska i stanowi przesłankę do występowania klęsk ekologicznych, jak np. pustynnienie, erozja gleb, susza bądź powodzie. Sprzyja im wylesianie, nadmierny wypas zwierząt. Kraje te z racji swego położenia geograficznego częściej niż inne narażane są na klęski żywiołowe, jak trzęsienia Ziemi, erupcje wulkaniczne, cyklony tropikalne.
Aby nastąpił rozwój krajów słabo rozwiniętych, wymagane są przede wszystkim takie działania jak: unowocześnienie rolnictwa i infrastruktury gospodarczej (transport, komunikacja, sieć energetyczna), podniesienie poziomu edukacji, zmniejszenie przyrostu naturalnego, zwiększenie obrotów handlu zagranicznego, zapewnienie pomocy z krajów lepiej rozwiniętych.
Kraje Transformacji Gospodarczej
Krajami transformacji gospodarczej określa się państwa Europy Środkowej i Wschodniej: Albanię, Bułgarię Czechy, Polskę, Rumunię, Słowację, Węgry oraz Wspólnotę Niepodległych Państw i kraje bałtyckie. Kraje te wprowadzają demokratyczne formy rządów i dokonują przemian systemu ekonomicznego od gospodarki centralnie planowanej do gospodarki rynkowej. Przez gospodarkę rynkową rozumie się taki system ekonomiczny, w którym ludzie mają znaczną swobodę w podejmowaniu decyzji, co chcą produkować, kupować i sprzedawać. Główną rolę odgrywa w tym systemie mechanizm cenowy. Reguluje on wielkość produkcji dóbr i usług. Istotnym elementem systemu rynkowego jest własność prywatna. Stąd przemiany ekonomiczne w krajach postsocjalistycznych dotyczą przede wszystkim przekształceń własnościowych. Tempo prywatyzacji w krajach transformacji gospodarczej jest zróżnicowane i uwarunkowane rolą, jaką odgrywa pańs