Czynniki kształtujące stosunki międzynarodowe.
Pojęcie stosunki międzynarodowe używamy w podwójnym znaczeniu, nazywając pewną dziedzinę między ludźmi a także naukę zajmującą się badaniem tej dziedziny. Obejmują one stosunki pomiędzy narodami a także między innymi uczestnikami, którzy są zarówno podmiotami prawa międzynarodowego oraz tymi, którzy tej podmiotowości nie mają. Mowa tu przede wszystkim o państwach oraz organizacjach międzynarodowych (rządowych i pozarządowych). Pierwsze znaczenie stosunków międzynarodowych pojawiło się w historii, gdy wykształciły się zorganizowane państwa pozostające ze sobą we wzajemnych konfliktach. Obecność stosunków międzynarodowych można zaobserwować już w odległej starożytności. W Europie upowszechniły się one wraz z powstaniem państw narodowych w okresie od średniowiecza do czasów nowożytnych. W zasięgu stosunków międzynarodowych znajdują się ruchy polityczne o charakterze międzynarodowym, korporacje wielonarodowe, Kościoły i ruchy religijne, zawodowe organizacje międzynarodowe, narody. Ponad to obserwujemy, że stosunki międzynarodowe obejmują kontakty gospodarcze, finansowe, kulturalne, naukowe itd., czyli wykraczają poza oficjalne stosunki między państwami oraz innymi państwami.
Rozpatrując czynniki kształtowania stosunków międzynarodowych powinniśmy zauważyć ich podział na czynniki warunkujące procesy oddziaływań międzynarodowych oraz na czynniki realizujące te procesy.
Najtrwalszym czynnikiem jest środowisko geograficzne, które rozumiemy jako położenie i ukształtowanie geograficzne terytorium państwowego, linii brzegowej, klimat, rodzaje gleby i surowce. Powstanie potężnych cywilizacji w przeszłości zależne było od ich położenia w obrębie wielkich rzek i żyznych dolin np. w starożytnym Egipcie. Wyspiarskie położenie Anglii czy chociażby przesmykowe położenie Panamy nad kanałem wpływało korzystnie na rozwój państw. Znaczenie położenia geograficznego uwidoczniło się w przyjętym podziale na państwa morskie i kontynentalne. Państwa morskie to państwa wyspiarskie oraz te położone na półwyspach. Cechowały się ograniczonym terytorium, gdyż opływały je wody, a jednocześnie tworzyły one naturalne przeszkody i dawały bezpieczeństwo granic tych państw. Państwa morskie realizowały swoją aktywność-ekspansję poprzez handel i kolonizację. W przypadków państw kontynentalnych zauważono dążenia do maksymalnej rozległości ich terytorium. Centralna pozycja strategiczna państw kontynentalnych pozwalała na oddziaływanie we wszystkie kierunki. Nie są to jednak reguły powodujące odmienne strategie w polityce zagranicznej.
Według innej z teorii zaprezentowanej w XVIII przez Charlesa L. de Montesquieu dowiadujemy się o rzekomym wpływie klimatu na zjawiska polityczne i postawy społeczeństw. Autor tej teorii sugerował, iż klimat gorący sprzyja tworzeniu się tchórzliwych społeczeństw, które łatwiej popadają w niewole niż te egzystujące w klimacie chłodnym. Teorie determinizmu geograficznego bardzo popularne w przeszłości próbowały udowodnić między innymi, że klimat rzutuje na sposób życia i temperament ludzi, co przenosi się na sferę polityki. Według prof. Ellswortha Huntingtona klimat oddziałuje na ludzi poprzez swoje oddziaływanie na produkcję żywności, częstotliwość chorób oraz dostęp do wody.
Innym czynnikiem kształtującym stosunki międzynarodowe jest czynnik demograficzny. W przeszłości liczba ludności świadczyła o potędze państwa, a wysokość przyrostu naturalnego uzasadniała ekspansję terytorialną pod pretekstem „przeludnienia”. Przyrost naturalny uznawano za główne źródło militarnej siły państwa, które można było wykorzystać w wojnie, gdzie każdy dodatkowy żołnierz jest istotny. Postęp naukowo-techniczny zmienił podejście do tej sprawy diametralnie. W II Wojnie Światowej można było obserwować jak potencjał przemysłowy może przewyższać liczebność sił zbrojnych. Oczywiście nie miało to odniesienia do państw technicznie zacofanych, które wciąż utrzymywały liczebne armie.
Podział ludzi na państwa opiera się przede wszystkim na kryterium narodowym, który stanowi czynnik kształtowania stosunków międzynarodowych. Narody formowały się nierównomiernie i przez długie lata. Granice państwa rzadko kiedy pokrywają się z granicami zasilenia narodowego. W wielu krajach istnieją mniejszości narodowe cechujące się odmienna historią i tradycją. Mogą być one powodem konfliktów wewnątrzpaństwowych, wówczas gdy zażądają utworzyć własne państwo na terenie już istniejącego. Może to powodować rozpad wielkich mocarstw tj. Rosja jak i małych federacji np. Jugosławia czy Czechosłowacja. Z problemami mniejszości narodowych trzeba postępować bardzo delikatnie i rozważnie. Jednym z rozwiązań może być zapewnienie mniejszościom narodom ochrony pod nadzorem organizacji międzynarodowych.
Doktryna nacjonalistyczna wykorzystała aspekt narodowy przypisując „wybranym” narodom misje historyczną, co odbijało się na życiu politycznym, gospodarczym, kulturalnym itd. Szczególnie niebezpieczne okazało się zabarwienie nacjonalizmu elementami religijnym (nacjonalizmie żydowskim), rasowymi (narodowy socjalizm w Niemczech), historycznymi lub ekonomicznymi.
U podłoża kolejnego czynnika ideologicznego tkwią struktury społeczno-ustrojowe państw. Mamy z nimi do czynienia mówiąc o zróżnicowaniu państw pod względem ideologicznym, a także w postrzeganiu zjawisk i procesów międzynarodowych. Każde z państw ma często swoją własną koncepcję i program na podstawie którego chce realizować nowy, międzynarodowy ład polityczny, ekonomiczny, społeczny, kulturalny czy informacyjny. Rola ideologii i jej pochodnych doktryn została ograniczona z upadkiem komunizmu pod koniec lat 80. Jednocześnie państwa zaczęły dążyć ku liberalno-demokratycznej ideologii bogatego Zachodu.
W przeszłości więzi religijne były silnie zakorzenione w polityce, dzięki temu solidaryzowały ludność („rodzina narodów chrześcijańskich w Europie”) jak również powodowały konflikty („święta wojna”). Niemniej jednak czynnik religijny wpływał na kształtowanie się stosunków międzynarodowych. Więzi religijne były powodem tworzenia się narodów a także skutecznie utrzymywały świadomość narodową przez mniejszości narodowe. Niestety czynnik religijny stanowił również istotny element kształtowania się ruchów nacjonalistycznych np. syjonizm, nacjonalizm irlandzki. Bardzo silny związek religii z polityką był możliwy dzięki temu, że kościoły różnych wyznań oddziaływały na opinie publiczną w sprawach dotyczących polityki wew. a także w sprawach polityki międzynarodowej. Zauważono, że czynnik religijny silniej wpływa na państwa słabiej rozwinięte, zwłaszcza na islamskie i niektóre postkomunistyczne..
Drugim rodzajem czynników kształtujących stosunki międzynarodowe są tzw. czynniki realizujące procesy oddziaływań międzynarodowych.
Pierwszym z czynników z powyższego podziału jest czynnik ekonomiczno-techniczny, który odpowiada za potencjał gospodarczy państwa, postęp w nauce i technice. W starożytności czynnikowi temu odpowiadały zasoby naturalne, żywność czy wyroby rzemiosła. Epoka wielkich odkryć geograficznych ujawniła skalę uzależnienia gospodarek poszczególnych państw od stanu i tendencji gospodarki światowej lub regionalnej. Bardzo ważne role w znaczeniu sił partnerów stosunków międzynarodowych mają posiadane bogactwa naturalne tj. żelazo, węgiel, stal, metale kolorowe, ropa, uran. Potencjał gospodarczy powinien być wykorzystywany jako narzędzie polityki zagranicznej, tylko wtedy jest szansa na stworzenie potęgi z danego kraju. Każde państwo chciałoby mieć dobrze rozwiniętą gospodarkę, co widać szczególnie poprzez ich walkę o źródła surowców, rynki zbytu, miejsca inwestycji kapitałów i transfer technologii. Postęp naukowo-techniczny nadał szybsze tempo temu zjawisku. Dzięki niemu wyłoniły się nowe dziedziny współpracy międzynarodowej np. w kolejnictwie, transporcie lotniczym, telekomunikacji. To wszystko spowodowało poszerzenie zasięgu stosunków międzynarodowych na obszary tj. Antarktyka, Arktyka, przestrzeń kosmiczna, dna mórz i oceanów. Negatywna strona stosunków międzynarodowych widoczna jest poprzez terroryzm międzynarodowy, czy handel narkotykami na międzynarodową skalę, itp. Ponadto widoczne jest oddziaływanie potęg gospodarczych na gospodarki państw słabszych. W czasach kiedy istnieje całkowity zakaz użycia siły zbrojnej jako legalnego środka polityki zagranicznej, państwa dopuszczają się przymusu ekonomicznego. Może on mieć charakter pomocy ekonomicznej lub sankcji gospodarczej. Stosowanie pomocy gospodarczej jako narzędzia polityki zagraniczne odpowiada głownie państwom socjalistycznym, jego oddziaływanie jest szczególnie skuteczne w stosunku do państw małych, słabo rozwiniętych. Co raz częstszą formą pomocy widoczną w stosunkach regionalnych jest znoszenie barier celnych i ograniczeń w przepływie towarów, usług, kapitałów i siły roboczej .
Wpływ czynnika wojskowego na przebieg stosunków międzynarodowych jest niepodważalny. W przeszłości wojna była dopuszczalnym sposobem rozwiązywania sporów międzynarodowych. Obecnie propagowane jest wykorzystywanie innych, bardziej demokratycznych metod. Stosowanie siły i groźby jej użycia jest zakazane przez prawo międzynarodowe. Wojna jest ostatecznością, gdy zastosowanie innych środków nie przyniosło rezultatów. Dużo pieniędzy z budżetów państw przeznacza się na zbrojenia, co świadczy o wciąż dużym znaczeniu siły wojskowej. Poza bronią konwencjonalną, państwa coraz częściej chcą pozyskać bardziej niebezpieczną broń nuklearną. Posiadanie broni nuklearnej przez państwo jest jednym z czynników mocarstwowości. Początkowo Stany Zjednoczone posiadały monopol na jej posiadanie, potem inne państwa poszły jej śladem. Posiadanie broni jądrowej nie jest powszechne lecz w żaden sposób nie można lekceważyć jej znaczenia. Na szczęście groźby jej użycia nie ma, pewnie też dlatego, że skutecznie pełni ona rolę odstraszacza. Mimo to istnieje zagrożenie, że broń taka może trafić w niepowołane ręce np. terrorystów, toteż posiadanie broni musi wiązać się zabezpieczeniem jej przed niepowołanymi osobami.
Czynnik organizacyjno-społeczny. Na przebieg stosunków międzynarodowych niewątpliwie wpływają instytucje państwowe, międzynarodowe, ich organizacje. To one oceniają sytuacje, diagnozują i prognozują co dzieje się na świecie. Jest to możliwe dzięki stosowaniu nowoczesnych technik w dyplomacji oraz wysokiego poziomu przygotowania kadr służby zagranicznej.