Wizerunek kobiety w literaturze i malarstwie

Motyw kobiety w sztuce jest jednym z najpopularniejszych motywów do których powracali artyści wszystkich epok. Niezależnie od czasów oraz prądów filozoficznych motyw ten był realizowany w starożytności w średniowieczu w baroku w romantyzmie czy w pozytywizmie. Jednak wizerunek kobiety nie był jednolity. Już na wstępie należy zaznaczyć, iż na wizerunek kobiety w literaturze i malarstwie w znaczącym stopniu zauważył fakt, że to głównie mężczyźni przez stulecia kreowali obraz kobiety. Dopiero wiek XIX przyniósł zmiany - w szczególności okres pozytywizmu, przyczynił się do znaczących zmian w kreowaniu wizerunku kobiety. Znaczenie płci w literaturze i kulturze szerzej wyjaśnia Marcin Wilk – poprzez definicję pojęcia gender jako płeć kulturową, która w świadomości zakorzeniona została jako pewne utarte schematy i stereotypy o kobiecie. W ten sposób kultura przez wieki powielała pewne utarte schematy. Czynniki wpływające na wizerunek kobiety są jednak jeszcze bardziej złożone. Niemal każda epoka wytworzyła swój własny wizerunek kobiety idealnej, będącej odzwierciedleniem filozofii i idei danego okresu. Taki sposób postrzegania motywu kobiety w sztuce przyczynił się do odzwierciedlenia autentycznego statusu społecznego kobiety w danym czasie. Tym samym dziś – z perspektywy setek lat, możemy dokonać retrospekcji znaczenia, wpływu i funkcji kobiety w danej epoce – poznając stereotypy, zwyczaje i obyczaje danego okresu. Jak kreował się wizerunek kobiety w danej epoce? Kim kobieta była dla romantyków, a kim dla poetów modernizmu? Na te i inne pytania odpowiem w czasie swojej prezentacji.

Wiliam Szekspir w utworze pt. „Sen nocy letniej” ukazuje interesujący portret Heleny i Hermii. Tematem przewodnim sztuki jest miłość, która stanowi o istocie i wartości człowieka – ale miłość pokazana z „przymrużeniem oka”. Autor poprzez miłosne zawirowania pokazuje złożoność ludzkiej natury i znaczenie dokonywanych wyborów pod przygrywką zabawnych scenek, które u widza wywołują serdeczny uśmiech. Erotyka, która również jest ważnym elementem utworu nie jest ukazana w sposób wulgarny, czy dominujący ale dziewczęcy, niewinny i ludzki. Akcja utworu rozgrywa się w królestwie Tezeusza, gdzie panują odwieczne zasady i prawa, które w sposób decydujący determinują miejsce społeczne kobiety. Hermia jest córką Egeusza, który pragnie ją wydać za Demetriusza nie zważając na uczucia i wole córki, która kocha Lizandra. Postać ta na pierwszych stronach utworu jest uprzedmiotowiona. Nie może decydować o sobie gdyż musi być posłuszna ojcu. Obraz Hermii nie jest ukazany w sposób schematyczny. Pomimo ograniczeń jakie nakłada na nią świat zewnętrzny (prawa..itp.) ma w sobie wewnętrzną siłę i odwagę by móc bronić swoich racji przed ojcem.ale i Tezeuszem, który tak oto broni racji Eugeusza:
„Weź pod uwagę moje śliczne dziewczę,
Że ojciec winien być dla ciebie bogiem:
Bądź co bądź, on to powołał na świat
Twoją urodę; on Cię ukształtował
Niby figurę z wosku – w jego mocy
Jest więc zachować ten kształt lub go zgnieść (...)”

Słowa te w doskonały sposób odzwierciedlają pozycje kobiety w starożytności, dlaczego więc Szekspir człowiek urodzony kilka wieków później powraca do owego motywu? Można doszukać się różnych interpretacji – jedno jest jednak pewne – to nie jest model kobiety który promowałby autor. Zwróćmy powiem uwagę na kilka elementów: fabuła utworu dzieje się w starożytnej Grecji, utwór jest komedią, występują również elementy magii oraz gorzkiej ironii. Według mnie autor w ironiczny sposób pokazuje negatywne skutki społecznego zniewolenia kobiety. Dlatego bohaterka Szekspira nie poddaje się tak łatwo – chce walczyć o swoją miłość pomimo braku zgody ojca oraz grożącej jej śmierci lub życia w zakonie. Hermia swym zachowaniem przypomina mitologiczną postać Antygony. Sprzeciwia się woli ojca i postanawia wraz z ukochanym Lizandrem spotkać się raz jeszcze potajemnie i uciec z nim do jego ciotki. Na przykładzie Hermii i Heleny Szepskir pokazuje też typowo – kobiece cechy: kłótliwość i zażartość w scenie w której Hermia walczy o miłość Lizandra. Natomiast Helena jest niejako odwrotnością Hermii. Jest kochliwą kobietką, która publicznie lamentuje nad swoim uczuciem i miłością do Demetriusza. Ciągle mu towarzyszy, choć on w sposób wyraźny daje jej do zrozumienia, ze nic chce z nią być. Wywołuje poczucie litości i serdecznego współczucia. W owych czasach mogła stanowić wzór dla kobiet -–jako postać walcząca o swoje uczucie, prawo do miłości i akceptacji. Helena znajduje się w nowej sytuacji. Nie musi bowiem walczyć z ojcem, czy z boskimi prawami. Helena by być szczęśliwą musi przekonać do siebie Demetriusza, który w drugiej części utworu w końcu się w niej zakochuje za pomocą czarów.

Również w malarstwie odnajdujemy liczne przykłady ukazania ideału kobiety. Barok to epoka w której tworzył jeden z najsłynniejszych malarzy – Piotr Paweł Rubens, a jego charakterystyczny sposób przedstawienia wizerunku kobiety przeszedł do historii jako „rubensowskie kształty”. To niemal wulgarny sposób przedstawienia kobiety, który miał podkreślać jej cielesność, płeć, płodność oraz rozkosz do której ma być przeznaczona. „Trzy Gracje” to obraz na którym widzimy trzy nagie tańczące siostry. Wyrazistymi cechami obrazu są dynamika kompozycji, rozproszenie światła i żywe barwy. Czy są piękne? Określenie „rubensowskie kształty” oznacza kobietę o obfitych kształtach. Takie obraz kobiety polemizuje ze średniowiecznym i renesansowym ukazaniem ideału piękna kobiety jako szczupłej, ślicznej jasnowłosej istocie. Nie ma również nic wspólnego ze zmysłowością i seksualnością twórców modernistycznych. Można wręcz rzecz, że jest to obraz kobiet brzydkich i grubych. Jednak w epoce baroku taki właśnie wizerunek kobiety uznawany był za ideał, a otyłość partnerek świadczyć miała o zamożności. Niemniej tego i w tym wypadku mamy do czynienia ze spłaszczeniem wizerunku kobiety.

Natomiast Romantyzm to epoka, w której kobieta postrzegana była przede wszystkim jako obiekt westchnień mężczyzny – poety. W epoce tej ważną cechą staje się obraz kobiety wyidealizowanej, niezależnej. Taką kobietą niewątpliwie była Lotta z utworu pt. „Cierpienia Młodego Wertera”. Głównym tematem utworu jest miłość, miłość idealna do kobiety, ale miłość niespełniona, gdyż wybranka Wertera ma już narzeczonego. Główny bohater nie może pogodzić się z tą myślą, dlatego bardzo cierpi. Wybranka – kobieta jest źródłem jego szczęścia, ale i nieznośnego bólu. Świadomość iż nigdy nie będzie z Lottą skłania go do popełnienia samobójstwa. Pojawienie się konkurenta zmusza go do napisania listu do przyjaciela, w której tak oto opisuje Lottę:
"W wyobraźni mej nie zjawia się żadna inna postać prócz niej i wszystkie wkoło widzę w związku z nią.(...) Gdy tak przy niej posiedzę dwie, trzy godziny i upajam się jej postacią, jej obejściem, niebiańskim urokiem jej słów i stopniowo rozpalają się wszystkie me zmysły, w oczach robi mi się ciemno, ledwo co słyszę i coś mnie chwyta za gardło jak skrytobójca (...) Nie widzę cierpieniu temu kresu prócz grobu".
Jedną z wielu cech kreowania obrazu kobiety przez poetów – romantyków był sposób opisowy. Otóż o bohaterce – kobiecie wiemy tyle ile dowiemy się o niej od Wertera. Znajmy ją przede wszystkim przez pryzmat wrażeń i doświadczeń mężczyzny. Nie wiemy natomiast za wiele o niej samej, o jej uczuciach i myślach.
Natomiast w malarstwie – w wieku XIX – mamy do czynienia z wizerunkiem kobiety przedstawionym przez malarzy - realistów. Był to główny nurt według którego malarze tworzyli obrazy na których ukazywalii scenki rodzajowe z życia prostych ludzi. Stosowali oni uproszczone środki wyrazu, o spokojnej palecie i kompozycji. Jean Francois Millet twórca obrazu „Kobiety zbierające kłosy” przedstawia trzy kobiety podczas zbierania kłosów. Tematyką obrazu jest trudne życie chłopów, w tym wypadku kobiet, które ciężko – fizycznie pracują. Obraz ten jest całkowitym przeciwstawieniem wcześniej omawianego obrazu Rubensa. Brak tu erotyzmu, zabawy i nagości. Malarz podkreśla związek człowieka z naturą. Na złocistym tle pracują trzy kobiety. Dwie, pochylone w wysiłku, zbierają kłosy pozostawione na polu przez żniwiarzy, trzecia, z tego, co uzbierała, wiąże snopek. Twarze o grubych, pospolitych rysach są ogorzałe od słońca. Są to proste, ciężko pracujące wieśniaczki, które artysta maluje z wyraźnym szacunkiem. Można odebrać wrażenie, iż wizerunek kobiet w niczym nie odbiega od wizerunku ciężko pracujących chłopów. Za krytykiem literackim można powtórzyć, iż „tło jest sielską idyllą, pierwszy plan natomiast sielską realnością”.
Odmienny sposób patrzenie na kobietę prezentuje Eliza Orzeszkowa w utworze „Nad Niemnem”. Epoka pozytywizmu kreśli nowy sposób widzenia roli kobiety opartej o filozofię tejże epoki, której hasłem przewodnim stała się emancypacja kobiet oraz „praca u podstaw”. W powieści Elizy Orzeszkowej poznajemy kobiety w roli partnerki życiowej mężczyzny, ale również portret kobiety, która w dużym stopniu przypomina kobietę okresu romantyzmu. Karykaturalny sposób ukazania Emilii Korczyńskiej jest pewnego rodzaju pożegnaniem z romantycznym widzeniem kobiety, na rzecz kobiet współczesnych autorce. Autorka ukazuję Emilię Korczyńską w bardzo negatywnym świetle jako: hipochondryczkę, która martwi się tylko o siebie i w ogóle nie dba o męża. Próbuje grać romantyczną kobietę, czytając romantyczną poezję i literaturę pragnie przeżywać wielkie emocje i uczucia. Jednak jej mąż daleki jest od ideału romantycznego kochanka. Jest typowym przedstawicielem swojej epoki – człowieka przywiązanego do swojego gospodarstwa, który w pracy odnalazł sens życia. Portretowi Emilii Korczyńskiej Orzeszkowa przeciwstawia kobiety silne i gotowe do wielkich poświęceń. Takim przykładem bez wątpienia jest Maria Kirłowa – matka pięciorga dzieci, która utrzymuje męża i dba o rodzinę. Pomimo tak ciężkiej sytuacji w głębi duszy jest szczęśliwa. Autorka skupia się na ukazaniu codziennych relacji, sposobie postrzegania drugiego człowieka, z którym postanawia spędzić całe swoje życie. Kobieta ukazana jest więc jako opiekunka rodzinnego domu, pracowita, pomocna mężu i zaradna. Taki właśnie ideał wykreowany został dzięki najważniejszym postulatom epoki jak: emancypacja kobiet i pracy u podstaw i między innymi tą funkcję spełnia Marta Kirłowa.
Natomiast epoka Młodej Polski to czasy w których poeci mówili otwarcie o sowich uczuciach i pożądaniu. Kobieta w wierszach poetów modernizmu sprowadzona została jedynie do fizycznego – seksualnego pożądania. Dlatego Kazimierz Przerwa – Tetmajer w sposób bardzo otwarty mówi o swoich doznaniach i obserwacjach podczas miłosnych igraszek.
„Lubię, kiedy ją rozkosz i żądza oniemi,
gdy wpija się w ramiona palcami drżącemi (...)”

W wierszu podmiot liryczny – mężczyzna opisuje kobietę oraz wspólne doznania z fizycznego uniesienia. Modernizm to epoka, która ukazuje cielesność, zmysłowość i pożądanie człowieka. To również pojawienie się nowego ideału kobiety, kobiety demonicznej, pięknej i wyuzdanej, która jest jednak zagrożeniem dla mężczyzny, wyniszcza go. Taki sposób mówienia o kobiecie i miłości wynika z filozofii twórców młodej polski. W tym okresie pośród wiele przykładów kobiety demonicznej jakie daje literatura i poezja modernistyczna portret idealnej kobiety utożsamiony został z idealną partnerką mężczyzny, która zaspokaja jego hedonistyczne potrzeby. Dlatego też w wierszu podmiot liryczny spostrzega partnerkę w sposób czysto zmysłowy, niemal przedmiotowy.
„(...) a myśl moja już od niej wybiega skrzydlata
w nieskonczone przestrzenie nieziemskiego świata (...)”

Na podstawie powyższego zdania dostrzegamy prawdziwy stosunek mężczyzny do kobiety w którym podmiot liryczny nie traktuje partnerki w sposób sentymentalny jak romantycy ani jej też jej nie idealizuje. Trudno też uznać, aby wiązał z nią swoją przyszłość lub chciałby by została matką jego dzieci. Kobieta jest jedynie obiektem seksualnym sprowadzona do wspólnego mianownika.

Ostatnim dziełem jakim omówię w kontekście wizerunku kobiet będzie obraz Picassa „Panny z Awinionu”. Obraz ten na stałe zapisał się w dziejach malarstwa jako niezwykle odważny sposób zerwania z tradycją i konwencją dotychczasowego dorobku malarstwa. Obraz ten jest przykładem twórczego poszukiwania nowej formy ekspresji przez Picassa. „Panny z Awinionu” dało początek nowemu nurtowi zwanemu kubizmem. Trójwymiarowe – nienaturalne kształty oraz kolorystyka zaważyła na całkowicie odmiennym sposobie przedstawienia postaci jak np.: trójkątne piersi, czy kolana. Tematem obrazu są nagie postacie kobiet, które jak się wydaje mają przedstawiać kobiety w domu publicznym, gdyż obraz ten przyjęło się również określać mianem „metafizycznego burdelu”. Jak na początek XX wieku taki sposób obrazowania kobiety był niezwykle odważny, ale pokazuje to również jak bardzo zmieniły się obyczaje oraz społeczne przyzwolenie na tego typu akty w sztuce wysokiej.

Podsumowując można powiedzieć, iż wizerunek kobiety w literaturze i malarstwie jest historycznym zapisem tego jak zmieniało się postrzeganie kobiet w społeczeństwach europejskich oraz w jaki sposób dochodziły do swoich praw. Bowiem trudno byłoby nam wyobrazić sobie modernistyczny sposób postrzegania kobiety w okresie średniowiecza, czy też nawet renesansu. Również niemożliwe byłoby odzwierciedlenie postaci Marii Kirłowej w epoce baroku, czy romantyzmu, bowiem ruch emancypacyjny narodził się dużo później. Należy również zwrócić uwagę, że poeci i twórcy ukazali również różnorodność funkcji jakie przez wieki spełniała i spełnia kobieta w roli: matki, żony, czy wybranki serca.

Ramowy Plan Wypowiedzi
Wizerunek kobiety w literaturze i malarstwie

1. Wstęp:
Obraz kobiety w literaturze i malarstwie stanowi artystyczny zapis sposobu postrzegania kobiety w społeczeństwie oraz zmian obyczajów, konwenansów i stereotypów kobietach.

2. Rozwinięcie:
Sen nocy letniej:
• Analiza funkcji kobiet w roli małżonek, kochanek, uwodzicielek.
• Znaczenie kobiety w życiu społecznym i w stosunku do roli mężczyzny – Hermia.
• Rodzaj kobiecego erotyzmu i jego funkcja w utworze.
• Emocjonalizm kobiety na przykładzie Heleny.

Trzy Gracje:
• Styl barokowy w malarstwie na przykładzie obrazu Rubensa.
• Ideał kobiety w baroku.
• Rubensowskie kształty w kontekście analizy portretu kobiet.

Ciepienia młodego Wertera:
• Idea romantycznej koncepcji miłości, poety i kochanki w romantyzmie.
• Kobieta jako obiekt westchnień mężczyzny: Lotta.

Kobiety zbierające kłosy:
• Sposób ukazania związku kobiety z naturą.
• Znaczenie prądów pozytywistycznych - portret silnych kobiet pracujących na polu.

Nad Niemnem:
• Wpływ ruchów emancypacyjnych na wizerunek kobiety w utworze.
• Rozliczenie z romantycznym mitem postrzegania kobiety: Emilia Korczyńska.
• Ideał kobiety okresu pozytywizmu: Maria Kirłowa.

Lubię, kiedy kobieta:
• Znaczenie i wpływ młodopolskiego dekadentyzmu na obraz kobiety jako demona.
• Postrzeganie kobiety jako zmysłowej i seksualnej partnerki w realizacji hedonistycznych pragnień mężczyzny.

Panny z Awinionu:
• Kubizm jako poszukiwanie nowych form ekspresji w malarstwie.
• Charakterystyka postaci kobiecych oraz ich wymowa w dziele Picassa.

3. Zakończenie:
- Wizerunek kobiet w literaturze i malarstwie jest historycznym zapisem jak zmieniało się postrzeganie kobiet w społeczeństwach europejskich oraz w jaki sposób dochodziły do swoich praw.
- Twórcy ukazują kobiety w roli: żon, matek, kochanek – w negatywnym jak i w pozytywnym aspekcie.

BIBLIOGRAFIA
Wizerunek kobiety w literaturze i malarstwie.

I Literatura podmiotu:
- Millet Jean Francois, Kobiety zbierające kłosy, [zdjęcie], W: Impresjonizm i Realizm, Wyd. DiG, Warszawa 2000, ISBN 83-923595-7-3.
- Orzeszkowa Eliza, Nad Niemnem, Wyd. Zielona Sowa, Kraków 2002, ISBN: 83-7220-520-5.
- Picasso Pablo, Panny z Awinionu, [zdjęcie], W: Picasso, Wyd. Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1959, ISBN: 83-8437-742-5.
- Przerwa – Tetmajer Kazimierz, Lubię, kiedy kobieta, W: Liryki – Przerwa – Tetmajer Kazimierz, Wyd. Aglo, Toruń 2005, ISBN: 83-89683-10-5.
- Rubens P. Paul, Trzy Gracje, [zdjęcie], W: Malarstwo Barokowe, Wyd. DiG, Warszawa 2003, ISBN: 83-86447-79-6.
- Szekspir William, Sen nocy letniej, Wyd. Znak, Kraków 2008, ISBN 978-83-240-0934-3.
- Żeromski Stefan, Przedwiośnie, Wyd. Greg, Kraków 1999, ISBN: 8362940671.

II Literatura przedmiotu:
- Dziechcińska Hanna, Kobieta w Życiu i Literaturze XVI i XVII wieku, Wyd. Instytut Badań Literackich PAN, Warszawa 2001, ISBN: 83-87456-73-X.
- Łoch Eugeniusz, Biblijne twarze i maski. Młodopolski portret kobiety, W: Modernizm i feminizm. Postacie kobiece w literaturze polskiej i obcej, Wyd. UMCS, Lublin 2001, s. 135-152, ISBN: 83-227-1682-6.
- Nawrot Agnieszka, Słownik motywów literackich, hasło: kobieta, Wyd. Greg, Kraków 2004, ISBN: 83-7327-394-8, s. 202-209.
- Makowiecki Z. Andrzej, Słownik postaci literackich, Wyd. Świat Książki, Warszawa 2003, ISBN: 83-7391-401-3.
- Wilk Marcin, Gender a literatura, [dostępny: 15.03.2008], Internet: http://genderstudies.w.interia.pl/Liter/Litera.htm

III Sprzęt niezbędny:
- Fiszki z cytatami,