Krajobraz wsi polskiej w literaturze i malarstwie. Omów temat na wybranych przykładach

Wprowadzenie
Tematem mojej prezentacji jest wieś w literaturze i malarstwie. Omówienie tematu rozpocznę od wyjaśnienia kilku pojęć. Zacznę od wyjaśnienia tego co to jest wieś- jest to jednostka osadnicza o zwartej lub rozproszonej zabudowie i istniejących funkcjach rolniczych lub związanych z nimi usługowych lub turystycznych, nie posiadająca praw miejskich lub statusu miasta. Definicja wg Kiełczewskiej - Zalewskiej - wieś to osada, w której ludność zajmuje się uprawą roślin i chowem zwierząt. Definicja wg Szymańskiego - zbiorowisko ludzi albo osiedla z należącymi doń gruntami. Definicja wg Turowskiego - wieś to społeczność lokalna, której funkcję produkcyjną uzupełnia funkcja rodziny i czyni to w sposób jednolity z zachowaniem kontroli społecznej. Definicja wg Tkacza - wieś to twór terytorialny mający granicę, rozłóg ziemi, siedlisko (zagrodę) stanowiące całość przestrzenną o określonych więzach społecznych oraz uprawnieniach prawnych. W literaturze szczególnie kochano wieś i często nazywano ją w pieśniach Arkadią. Przenośnie oznacza ona niedosięgły kraj szczęścia, do którego tęskni ludzkość. Zamieszkiwali ją pasterze wiodący prosty tryb życia. W starożytności o urokach wiejskiego życia pisali Grek Teokryt i Rzymianin Wergiliusz. Ich bukoliki, eklogi czy idylle to poematy sławiące pracę na roli i piękno natury. Wyidealizowany obraz zachwycał śpiewem ptaków, zielenią łąk i romansami pasterzy. Bogini Demeter nauczała ludzi uprawy roli i dobrego gospodarowania ziemią.

Literackie obrazy wsi są bardzo różnorodne. Niekiedy jest to okolica spokojna, wesoła, wręcz sielankowa. Innym razem miejsce targane straszliwymi niepokojami, płonące ogniem buntu. Wieś... Fascynująca inną, jakże bogatą i ciekawą kulturą. Okłamywana i biedna. Chciwa i okrutna.

Kolejne epoki literackie kreowały odmienne wizerunki wsi - od pochwały gminnego życia, przez realistyczne obrazy krzywdy ludzkiej, zacofanie chłopa, konflikty z dworem, aż po fascynację niepowtarzalnym kolorytem tego miejsca.

Sielankowa wizja życia na wsi przeciwstawiana jest przede wszystkim miejskiemu zgiełkowi. Jakie są elementy arkadyjskiej wizji wsi? Spokój, harmonia z naturą, podział na czas pracy i odpoczynku. Wszystko cudnie, pięknie, aż się... wierzyć nie chce.

Warto również dodać, iż świat ludu pozostawał zawsze na uboczu oficjalnej kultury, chociażby z uwagi na odległość od miasta i cywilizacji. Własne zwyczaje, tradycje, język i specyficzny, ludowy system wartości... Z uwagi na swe odrębności, wieś zawsze pociągała twórców literatury.

Jednak mimo wizji arkadyjskich, pisarze są zgodni, iż wieś zawsze była wobec miasta zacofana. Owo zacofanie miało niekiedy tragiczne skutki.

A zatem różne oblicza ma polska wieś. Jest to inny, fascynujący świat, jak również miejsce "targane straszliwymi niepokojami".

Niestety wieś w XXI wieku to już miejsce coraz częściej zapominane. Świat biegnie coraz szybciej. Ludzie nie maja czasu zachwycać się pięknem wiejskiego krajobrazu oraz jej sielankową atmosferą. Zafascynowani cywilizacją, zapominają, że takie miejsca jeszcze istnieją.

Myślę, że chociażby dlatego warto bliżej przyjrzeć się wizjom wsi zaproponowanym przez pisarzy literatury polskiej.

Zarys genezy pop. Motywu
Temat wsi w literaturze polskiej pojawia się właściwie dopiero w twórczości poetów renesansowych. Od tego czasu wizerunek wsi ulegał różnym przemianom, ale zawsze stanowił tło naszej literatury. Począwszy od twórczości staropolskiej, poprzez romantyczną ludowość, pozytywistyczne wołanie o reformy, chłopomanię młodopolską i kolejny powrót do haseł pozytywistycznych w dwudziestoleciu międzywojennym wieś była przedmiotem zachwytu, rozważań, była natchnieniem dla pisarzy. W literaturze pojawiają się tradycje i obrzędy ludowe, obyczaje, folklor, rola pejzażu, a także życie blisko natury. Na przestrzeni dziejów pojawiły się różne obrazy wsi: wieś jako temat polityczny, wieś - sceną obyczajowości i przemian społecznych, wieś wobec innych stref (np. konflikt społeczny, stosunki między miastem i wsią oraz chłopami i mieszczaństwem itd.). W literaturze polskiej temat wsi poruszany był bardzo wiele razy przez różnych pisarzy i poetów. Znajduje on swoje odbicie w wielu epokach literackich, które odmiennie przedstawiały obraz wsi polskiej. Nie sposób omówić wszystkich dzieł ukazujących obraz wsi, dlatego w dalszej części mojej pracy postaram się przedstawić kilka najważniejszych, moim zdaniem, pozycji odzwierciedlających życie mieszkańców wsi w okresie od antyku do Młodej Polski. Motyw wsi często także pojawia się w malarstwie. Wieś jakkolwiek widziana przez artystów, była wsią i miała swoją epokę i swoich malarzy.

Rozwinięcie

a) Pochwałę wiejskiego stylu życia można odnaleźć w twórczości Jana Kochanowskiego. W zbiorze dwunastu pieśni pod wspólnym tytułem: „Pieśń świętojańska o Sobótce” ich autor nawiązuje do sielankowego życia na wsi. Pieśni te, ukazują uroki wiejskiego życia, a tematem dominującym jest miłość w różnorodnych formach. Autor podkreśla, że praca na roli to, obok wielkiego wysiłku i poświęcenia, niesie za sobą poczucie spełnienia i zadowolenia z samego siebie. Człowiek na wsi żyje uczciwie i spokojnie, cieszy się plonami swej pracy, sadem pełnym owoców, zagrodą pełną owiec, stawem pełnym ryb. Poeta zna inne modele życia, ale nie zazdrości tym, którzy wysługują się na pańskich dworach, szukając bogactw, narażając jednocześnie życie w zamorskich podróżach, czy też "sprzedają język"; pracując w sądzie jako obrońcy Natomiast oracz swą pracą zapewni dostatnie życie sobie i swej rodzinie oraz czeladzi, gdyż cudowna, bogata natura obdarza ludzi swymi darami. Człowiek żyje w idealnej harmonii z naturą, umie poprzestawać "na małym", zachowując skromność i ceniąc cnotę. Po zebraniu plonów nadchodzi czas błogiego odpoczynku, pora towarzyskich zimowych spotkań przy kominku.

Przedstawiony obraz jest zbyt piękny, aby był prawdziwy, życie ludu na łonie natury jest upiększone, całkowicie pozbawione realiów społecznych. Niewątpliwą zasługą Jana Kochanowskiego jest sięgnięcie do motywów ludowych, opracowanie ich w poetycki sposób, przedstawienie ludowego obrzędu, śmiałe nawiązanie do kultury ludu, klasy wówczas pogardzanej i poniżanej. Kończąc ten sielankowy utwór, Jan Kochanowski twierdzi, że na ukazanie wszystkich korzyści i przyjemności wypływających z faktu bycia rolnikiem oraz obcowania z naturą nie wystarczyłoby mu nawet całego dnia.

b) Odmienny wizerunek życia na wsi przedstawia inny pisarz polskiego renesansu, Szymon Szymonowic, który znacznie zmienia charakter sielanki, czego jeszcze nie zauważamy w utworach Jana Kochanowskiego. Staje się ona szczera i bardziej realistyczna, a co za tym idzie, traci swoją pierwotną beztroskę i wesołość.

W "Żeńcach" autor zawarł smutny obraz życia chłopów pańszczyźnianych, reprezentowanych w tym utworze przez kobiety pracujące przy żęciu zboża, a nadzorowane przez Starostę - urzędnika szlacheckiego.

Szymon Szymonowic zwraca uwagę czytelnika na ogromny wysiłek chłopek wkładany w pracę, na zmęczenie i lejący się z czoła pot oraz brak szacunku i nieludzkie postępowanie Starosty w stosunku do harujących od wschodu do zachodu słońca kobiet. Szlachcic ustawicznie przynagla je do pracy, grozi biczem i niejednokrotnie go używa. Świadczy o tym zbicie do krwi nieszczęsnej Maruszki, która po przebytej chorobie nie nadawała się jeszcze do pracy w polu.

Ponieważ utwór z założenia jest sielanką, Szymon Szymonowic próbuje rozpogodzić i upiększyć ponurą rzeczywistość utworu poprzez wplecenie powtarzającego się motywu piosenki o słoneczku, śpiewanej przez Pietruchę. Jednak nawet to nie może przysłonić tonu skargi pobrzmiewającego w utworze.
Jak widać, obydwa dzieła przedstawiają życie na wsi w dwa różne sposoby. W pierwszym z nich ukazane są same dobre strony życia na wsi. Szara codzienność i ogromny wysiłek wkładany w pracę na roli nabierają nienaturalnego blasku i jaskrawych kolorów.

c) omówienie obrazu 1 I w malarstwie istnieje nurt opisu wsi charakteryzujący się przede wszystkim ukazaniem niedoli życia chłopa. Codzienny znój roboty w polu, pot i wyczerpanie są obecne w twórczości malarskiej Leona Wyczółkowskiego. Jego Kopanie buraków obrazuje w sposób sugestywny ciężar pracy wiejskiej. Obraz jest utrzymany w tonacji ponurej. Dominują kolory ciemne. Stroje chłopów są szare i brudne. Tematyka obrazu jest najściślej związana z problemem koczowniczej pracy chłopów.

d) Częstym motywem przewijającym się przez twórczość pozytywistów są konflikty na linii wieś - dwór. Chłopi coraz bardziej świadomi swojego miejsca w społeczeństwie próbowali bronić swoich, z wielkim trudem wywalczonych, praw. Bardzo szeroko przedstawiła ten problem Eliza Orzeszkowa w „Nad Niemnem”. Akcja rozgrywa się w drugiej połowie XIX wieku na dworze Korczyńskich i, sąsiadującym z dworem, zaścianku Bohatyrowiczów. Te dwa rody, kiedyś żyjące w wielkiej komitywie, teraz toczą spór o każdy kawałek ziemi. Utwór ten przedstawia także styl życia ówczesnej szlachty dworskiej, którzy większość czasu poświęcają na zabawy i życie towarzyskie. Wyjątkiem od tej reguły są tylko Benedykt Korczyński i jego syn Witold. Zupełnie inny styl prezentują Bohatyrowiczowie. Są to ludzie dumni, ale i bardzo pracowici, dla nich ziemia to rzecz święta, są z nią głęboko związani. Nie ma w nich egoizmu, a na pierwszy plan wysuwają się zasady moralne, jakimi się kierują.

e) Według mnie najważniejszym, utworem o tematyce chłopskiej są „Chłopi” Władysława Reymonta. Noblista w swej „epopeji chłopskiej” przedstawia panoramę życia mieszkańców Lipiec. Reymont ukazuje obraz wsi jako zamkniętej społeczności, w której każdy człowiek ma ustaloną pozycję społeczną i funkcję. Ukazuje też realia życia polskiej wsi, trapionej przez wewnętrzne konflikty o ziemię, które stały się głównym wątkiem utworu. Przedstawiony jest także harmonogram życia na wsi wyznaczonego przez pory roku. To one określają czas siewu, zbioru oraz wypoczynku. Harmonogram ten jest jeszcze dodatkowo podzielony przez wszelkiego rodzaju święta kościelne, odpusty, życie towarzyskie. Reymont wykreował uniwersalny obraz wsi, której powieściowa rzeczywistość upodabnia się do mitu, ukazując odwieczny dramat ludzkiej egzystencji. Obraz wsi przedstawiony w Chłopach jest utrzymany w konwencji epickiej. Oglądamy bardzo dokładną panoramę środowiska z uwzględnieniem wzajemnych relacji poszczególnych jego warstw oraz warunków i okoliczności zewnętrznych. Reymont opisał wieś i jej mieszkańców nie jako ciekawostkę folklorystyczną, lecz określoną społeczność rządzącą się swoimi prawami, społeczność o bogatej i ciekawej kulturze, coraz bardziej świadomą swojej własnej wartości i roli, jaką może spełnić. Akcja powieści rozgrywa się we wsi Lipce, ale nie ta konkretna wieś tak naprawdę została tu opisana. Reymont dokonuje bowiem interesującego uogólnienia; dzięki bogactwu i różnorodności jego doświadczeń oraz określonej postawie poznawczej powstało dzieło, które nie jest prostym opisem wsi polskiej, lecz jej syntezą.

Powieść składa się z czterech tomów. Twórca, kolejno opisując jesień, zimę, wiosnę i lato, wpisuje życie mieszkańców wsi w rytm zmian przyrody, którym podporządkowane są ludzkie prace. Na ten porządek natury nakłada się drugi; jest to porządek kolejnych świąt i związanych z nimi obyczajów i obrzędów. Dopiero na tym tle rozgrywa się dramat codziennego życia Lipiec. poznajemy wydarzenia dotyczące całej gromady (konflikt z dziedzicem o las, wygnanie Niemców z Podlesia, problem rosyjskiej szkoły w Lipcach, wypędzenie Jagny ze wsi) oraz podporządkowane odwiecznemu porządkowi narodzin i śmierci losy poszczególnych rodzin i pojedynczych osób. Mieszkańców wsi cechuje nieufność lub wręcz wrogość wobec ludzi z zewnątrz. Wyjątkiem jest Roch, człowiek szanowany, mający duży autorytet i ogromny wpływ na chłopów.

Praca podporządkowana jest rytmowi przyrody. Na każdą porę roku wypadają inne zajęcia. Wiosną i latem dominują prace polowe, jesień to czas zbiorów i przygotowań do zimy, kiedy to pracuje się mniej, na ogół jedynie w domu, wychodząc tylko po warzywa do kopców czy do lasu po chrust; niektórzy mężczyźni pracują przy wyrębie lasu i w tartaku.

Mieszkańcy Lipiec nie tylko pracują; widzimy ich także w czasie odpoczynku, zabaw i spotkań towarzyskich, w karczmie i na jarmarku.

Dzięki pisarzowi poznajemy wiele ciekawych obyczajów, opowieści, zagadek. W. Reymont stworzył epopeję życia wiejskiego, przedstawiając panoramiczny obraz społeczności wiejskiej, ukazanej w całym jej rozwarstwieniu. W powieści autor przedstawił realistyczny obraz życia wsi widzianej na wielu różnych płaszczyznach: od psychologicznej, poprzez obyczajową, aż do społecznej. Przedstawił dziesiątki charakterystycznych postaci i wszystko to, co stanowiło treść życia chłopów. Pisarz ukazał ekonomiczne konflikty wsi z dworem - spór o serwituty, czyli prawo chłopów do korzystania z lasów i pastwisk zagarniętych przez ziemian po uwłaszczeniu - głód ziemi, codzienną, ciężką pracę, ciemnotę, zacofanie, pijaństwo. W przywiązaniu do ziemi doszukał się patriotyzmu, podkreślił religijność chłopów, ich szacunek dla rodziny, niechęć do wszystkiego, co obce czy nowe.

Czynnikiem wyznaczającym pozycję danej osoby we wsi (której odzwierciedleniem było miejsce zajmowane w kościele) jest status majątkowy. Reymont opisuje najbogatszych chłopów (Boryna), średniozamożnych (Dominikowi), małorolnych (Kłębowie, Kozłowie), komorników (Jagustynka, Agata) i parobków (Kuba). Obok opisu społeczności wiejskiej autor prezentuje bogate wiejskie tradycje, obyczaje, obrzędy. Tradycję wsi wyrażają nie tylko świąteczne ceremonie, ale i powszednia mądrość – przysłowia oraz pieśni i przyśpiewki ludowe. Reymont heroizuje codzienny trud chłopów, ukazuję tę warstwę w przełomowym momencie, kiedy zaczynają się takie zjawiska, jak emigracja zarobkowa czy kolonizacja niemiecka

f) omówienie obrazu 2 Świat chłopa stworzył w malarstwie Jacek Malczewski. Nikt mu już chyba nie odbierze królestwa wsi i pastuchów. Młody Malczewski wyrusza w świat kolorów trzymając w ręku pisankę - młodopolską symbol malarstwa. Znamy go z Anioła i pastuszka, Pastuszka, Powrotu i Pejzażu z chimerami. Jest autorem Autoportretu z pisanką. Są to pogodne obrazy wsi. Dominują żywe i słoneczne kolory. Jest obecny typowy letni krajobraz wiejski. Mamy wrażenie, że życie koncentruje się na kontemplacji natury i rozmowach. Jednocześnie mamy silnie poczucie, że przez te obrazy przebija nostalgia i tęsknota za wiejską Arkadią.

Zakończenie
Przeglądając słowniki, encyklopedie, leksykony odnaleźć możemy bardzo proste definicje wsi. Na przykład Encyklopedia PWN, że wieś to osada zamieszkała głownie przez ludność, której większość trudni się pracą na roli, co stanowi podstawę ich egzystencji.

Mimo tych prozaicznych określeń wieś przyciągnęła do siebie pisarzy i twórców innych rodzajów sztuk. We współczesnej literaturze polskiej istnieje nawet nurt nazywany przez krytykę „nurtem wiejskim”. Literatura przedstawia „dwie wsie” - raz jest to spokojna okolica, w której panuje atmosfera sielanki, a za drugim razem jest to obraz aren walki i buntu. Kolejne epoki literackie kreowały różne wizerunki wsi - poczynając od pochwały stylu wiejskiego życia, poprzez obrazy krzywdy ludzkiej i konfliktów z resztą społeczeństwa, aż po fascynację kolorytem życia na prowincji. Motyw wsi w literaturze polskiej jest bardzo ważnym i często podnoszonym tematem. Jego realizacja bywa odmienna. Pojawiają się głosy bezkrytycznej pochwały oraz bezwzględny krytycyzm. Na przestrzeni dziejów możemy obserwować rożne obrazy wsi. Generalnie można je sprowadzić do kilku określonych kategorii. Jedne z nich to wiejska Arkadia oraz scena obyczajowości i konfliktowych przemian społecznych. To także mapa potrzebnych reform, siła narodu i siedlisko stereotypów i utartych opinii. Życie polskiej wsi znalazło swoje odbicie w twórczości wielu autorów. Obraz ten przeszedł przez cały ten czas znaczną metamorfozę. Nadal jednak, nawet współcześni twórcy traktują wieś jako kraj poza miastem. Życie na wsi nie do końca jest takie wspaniałe jak opisuje je w swoich dziełach Rej. Nie każdy mieszkający ma takie dobre warunki, aby móc jedynie rozkoszować się pięknem natury. Jednak pomimo tego uważam, że warto tam mieszkać i nie podzielam zdania ludzi, którzy uważają, że ludzie ze wsi są gorsi.

Plan prezentacji
I. Literatura podmiotu:
1. Kochanowski Jan, Pieśń świętojańska o Sobótce, [W:] A. Rajca, J. Polanicki Poezja polska od średniowiecza do współczesności, Wyd. Sara, Warszawa 2001, s. 50-55.
2. Orzeszkowa Eliza, Nad Niemnem, Wyd. Greg, Kraków 2006.
3. Reymont Władysław, Chłopi, Wydawnictwo dolnośląskie, Wrocław 1997.
4. Szymonowic Szymon, Żeńcy. [W:] A. Rajca, J. Polanicki Poezja polska od średniowiecza do współczesności, Wyd. Sara, Warszawa 2001, s. 70-72.
5. Malczewski Jacek, Autoportret z pisanką. [graf.] Galeria Malarstwa Polskiego [online]
dostępny w Word Wide Web: http:// www.pinakoteka.zascianek.pl/Malczewski_J/Malczewski_J_6.htm
6. Wyczółkowski Leon: Kopanie buraków [W:] I. Witz, Krajobraz w malarstwie, Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, Warszawa 1970, s.200.

II. Literatura przedmiotu:
1. Drabarek B., Falkowski J., Rowińska J., Szkolny słownik motywów literackich. KRAM, Warszawa 2002, str. 473-478.
2. Górecka Elżbieta, Popławska Anna, Słownik poezji. Wyd. Greg, Kraków 2004, s. 344-345, 567-571.
3. Słownik języka polskiego Pod red. Witolda Doroszewskiego, TOM IX, PWN, Warszawa 1967, s. 1078.
4. Reymont W.s., Chłopi, oprac. J. Osmoła, Wydawnictwo Biblios, Lublin 2006.
5. Kochanowski J., Fraszki, Pieśni, Treny, oprac. T. Ferent, Wydawnictwo Biblios, Lublin 2004, s. 19-34.
6. Orzeszkowa E., Nad Niemnem, oprac. J. Bachórz, Ossolineum, Wrocław 1996.
7. Orzeszkowa E., Nad Niemnem, oprac. A. Popławska, Wyd. Greg, Kraków 2006.

III. Ramowy plan wypowiedzi
1.Teza:
Motyw wsi jest stale obecny w literaturze i sztuce.

2. Wstęp:
a. Podanie definicji wsi.
b. Wprowadzenie do omawianego tematu.
c. Zarys genezy popularności motywu.

3. Rozwinięcie:
a. Pieśń świętojańska o Sobótce wyidealizowana wizja wsi, eksponująca zalety i wartości, nie wspominają o ciemnych stronach zagadnienia.
b. Żeńcy szczery i bardziej realistyczny obraz wsi, opis męczącej pracy chłopów.
c. Omówienie obrazu Leona Wyczółkowskiego Kopanie buraków.
d. Nad Niemnem konflikt na linii wieś - dwór.
e. Chłopi realia życia polskiej wsi, trapionej przez wewnętrzne konflikty o ziemię.
f. Omówienie obrazu Jacka Malczewskiego Autoportret z pisanką.

4. Wnioski:
a. Motyw wsi jest częstym motywem w sztuce i literaturze.
b. Różne są ujęcia motywu wsi - różne oblicza ma polska wieś. Z jednej strony jest to fascynujący świat, z drugiej miejsce targane straszliwymi niepokojami.

IV. Materiały pomocnicze:

1. Reprodukcje, kserokopie obrazów:
a. Wyczółkowski Leon: Kopanie buraków
b. Malczewski Jacek: Autoportret z pisanką