Hiszpania

España, Królestwo Hiszpanii, Reino Español, państwo w Europie Pd., nad O. Atlantyckim i M. Śródziemnym, zajmujące ok. 85% pow. Płw. Iberyjskiego oraz: Baleary, W. Kanaryjskie, miasta Ceuta i Melilla w Afryce (Terytoria Hiszpańskie w Afryce Pn.).

Informacje ogólne
Stolica: Madryt
Powierzchnia: 504,8 tys. km2
Ludność: 39,3 mln mieszk. (1997)
Języki urzędowe: hiszpański, w kilku regionach równorzędnie kataloński, baskijski, galisyjski
Jednostka monetarna: peseta
Święto narodowe: 12 października (odkrycie Ameryki 1492)
Podział administracyjny: 17 regionów autonomicznych, skupiających 50 prowincji
Granica: z Portugalią, Francją, Andorą, Gibraltarem oraz Marokiem

WARUNKI NATURALNE. Hiszpania jest krajem wyżynno-górskim; centr. część zajmuje Meseta Iberyjska (pow. 210 tys. km2; średnia wys. ok. 600 m), jedna z największych wyżyn Europy; od pn. Mesetę Iberyjską ograniczają G. Kantabryjskie (Peña de Cerredo, 2648 m), od wsch. — G. Iberyjskie (Moncayo, 2313 m), od pd. — góry Sierra Morena (do 1322 m); przez środek Mesety, z pd.-wsch. na pn.-zach., ciągną się G. Kastylijskie, zw. też Kordylierą Centr. (Almanzor, 2592 m), dzielące ją na kotliny Starej Kastylii i Nowej Kastylii. Najwyższe łańcuchy górskie Hiszpanii należą do systemu fałdowań alp.; są to Pireneje (Aneto, 3404 m), którymi biegnie granica z Francją, G. Betyckie na pd. (Mulhacn, 3478 m) oraz znacznie niższe G. Katalońskie (Turó del Home, 1712 m), zamykające od pd.-wsch. Kotlinę Aragońską. Dwie duże niziny Hiszpanii to Niz. Andaluzyjska, odwadniana przez Gwadalkiwir oraz Kotlina Aragońska, odwadniana przez Ebro. Wyspy Baleary, przedłużenie G. Betyckich, są oddalone od śródziemnomor. wybrzeży Hiszpanii 60 do 300 km; W. Kanaryjskie leżą na O. Atlantyckim, w odległości ok. 1000 km od Hiszpanii i ok. 100 km od wybrzeży Maroka; są one pochodzenia wulk., a na największej wyspie — Teneryfie, znajduje się najwyższy szczyt Hiszpanii czynny wulkan Pico de Teide (3718 m). Klimat podzwrotnikowy, na wybrzeżach — mor. (na pd. i wsch. typu śródziemnomor.), we wnętrzu kraju — kontynent.; średnia temperatura w styczniu od poniżej 0C w Pirenejach i 3–7C na obszarze Mesety Iberyjskiej do 10–12C na wybrzeżach i Balearach oraz 18C na W. Kanaryjskich; średnia temperatura w lipcu od poniżej 15C w Pirenejach i 18–20C na wybrzeżach pn., do 24–27C na większej części obszaru kraju i do 29C na Niz. Andaluzyjskiej; roczna suma opadów 300–500 mm, na pn.-zach. ponad 1000 mm, w górach miejscami do 2000 mm. Największe rzeki Hiszpanii to Ebro (910 km), należąca do zlewiska M. Śródziemnego oraz Duero, Tag, Gwadiana i Gwadalkiwir, należące do zlewiska O. Atlantyckiego; rzeki są wyzyskiwane gł. do nawadniania oraz w celach energ.; duże wahania przepływów uniemożliwiają transport wodny i żeglugę — jedynie Gwadalkiwir jest żeglowny w dolnym biegu. Naturalna szata roślinna została zniszczona, m.in. wskutek wypasu owiec; jej miejsce zajmują uprawy i pastwiska oraz wtórne formacje krzewiaste, m.in. typu makii. Lasy zajmują ok. 30% pow. kraju, największe kompleksy leśne znajdują się w pn., wilgotnej części Hiszpanii (lasy liściaste i mieszane); na pd.-zach. przeważają lasy dębowe z dębem korkowym. Duże obszary Hiszpanii zajmują gleby górskie, w kotlinach Mesety Iberyjskiej przeważają gleby brun., a na pd. — czerwone; najżyźniejsze są gleby aluwialne w dolinach rzek, zwł. na wschodzie.

LUDNOŚĆ. Liczbą ludności Hiszpania jest zbliżona do liczby ludności Polski. Kraj wielonarodowościowy — Hiszpanie 73% ludności, Katalończycy 18%, Galisyjczycy 6%, Baskowie 1,5%. Około 75% ludności posługuje się językiem kastylijskim (hiszp.); językami o dużym zasięgu są kataloński (Katalonia, Walencja, Baleary), baskijski (Baskonia, Nawarra), oraz galisyjski (Galicia). Wyznania: katolicy 97%, protestanci 0,4%, pozostałe 2,6%. Nierównomierność rozmieszczenia ludności pogłębia się, zwiększa się koncentracja ludności na wybrzeżach, zwł. śródziemnomor., natomiast stopniowo wyludnia się wnętrze kraju; najwyższe wskaźniki gęstości zaludnienia na 1 km2 charakteryzują prowincje w Baskonii (Vizcaya 519 osób, Guipzcoa 339 osób), Katalonii i Walencji oraz W. Kanaryjskie, natomiast najniższe — prowincje w Aragonii (Teruel 10 osób, Huesca 13 osób) i Kastylii-León (Soria 9 osób). Ponad 75% ludności mieszka w miastach; największe m.: Madryt (3,1 mln, 1990), Barcelona (1,7 mln), Walencja (758 tys.), Sewilla (678 tys.), Saragossa (593 tys.), Mlaga (560 tys.). Tempo wzrostu liczby ludności 1985–91 wynosiło 0,2% rocznie; wskaźnik przyrostu naturalnego maleje (z 12,5‰ — 1965 do 1,7‰ — 1990) w wyniku zmniejszania się stopy urodzeń (z 21‰ — 1965 do 10,2‰ — 1990). Emigracja maleje, zwiększa się natomiast imigracja, gł. z Portugalii, Afryki i Azji Pd.; liczbę pracowników cudzoziemskich szacuje się na 408 tys. (1990). Ponad 50% ludności zawodowo czynnej pracuje w usługach, 31% — w przemyśle i budownictwie, 10% — w rolnictwie. Kryzys gosp. lat 80. spowodował znaczną redukcję zatrudnienia w przemyśle i w konsekwencji wzrost bezrobocia; wskaźnik bezrobocia wynosi 18% (1992) — najwyższy w Europie Zachodniej.

GOSPODARKA. Hiszpania jest zaliczana do grupy państw wysoko rozwiniętych; wartość produktu krajowego brutto (1991) wynosiła 527 mld dol. USA (przeciętne roczne tempo wzrostu 1980–91 — 3,1%); produkt krajowy brutto wyniósł 1991 na 1 mieszk. 13 508 dol. USA — był jednak o 20–60% niższy niż w innych krajach Europy Zach.; struktura tworzenia produktu krajowego brutto: usługi 55%, przemysł i budownictwo 40%, rolnictwo 5% (1989). W 1981–90 najbardziej dynamicznie rozwijał się sektor usług, w tym turystyka, której duże znaczenie wyraża się m.in. w kierunkach migracji wewn. — 1981–90 najwyższe saldo migracji osiągnęły Andaluzja, Baleary, W. Kanaryjskie i Walencja, regiony skupiające najbardziej znane ośr. turystyczne. Hiszpanię charakteryzują duże dysproporcje regionalne w rozwoju gosp., najwyższy poziom osiągnęły regiony: Madryt, Katalonia, Baleary, Aragonia i La Rioja, najniższy — Estremadura, Kastylia-La Mancha i Andaluzja. Kryzys gosp. (zwł. restrukturyzacja przemysłu) dotknął w największym stopniu regiony pn. — Baskonię, Asturię i Kantabrię; najuboższe regiony Hiszpanii otrzymują pomoc od Wspólnoty Europejskiej. W gospodarce Hiszpanii bardzo dużą rolę odgrywa obcy kapitał, inwestycje amer., niem., franc. i bryt. doprowadziły do szybkiego uprzemysłowienia Hiszpanii (zwł. 1965–75) oraz rozbudowy bardzo nowocz. infrastruktury turystycznej.

PRZEMYSŁ. Przemysł maszyn. i środków transportu dostarcza 27% wartości produkcji przemysłu przetwórczego, a jego wyroby są w dużej części eksportowane; najważniejszą gałęzią jest produkcja samochodów osobowych — 5 miejsce w świecie (5,3% produkcji świat. — 1991; gł. ośr.: Barcelona, Valladolid) oraz przemysł stoczniowy — 6 miejsce w świecie (2,8% produkcji świat. — 1992; gł. ośr.: Kadyks, El Ferrol, Vigo); przemysł chem. wykorzystuje importowaną ropę naft. (w Hiszpanii jest 11 rafinerii ropy naft., największe kombinaty petrochem. znajdują się w Tarragonie, Huelvie, Algeciras i Puertollano) oraz miejscowe piryty i sole potasowe; długie tradycje ma przemysł włók. (skoncentrowany w Katalonii, zwł. w prow. Barcelona), odzież. (Barcelona, Madryt, Walencja, Alicante) oraz obuwn. (Alicante, Castellón de la Plana); wiele zakładów przemysłu lekkiego zachowało charakter rzemieślniczy; duże znaczenie ma przemysł spoż., zwł. winiarstwo, produkcja oliwy z oliwek, przetwórstwo owoców i warzyw oraz przemysł rybny; do tradycyjnych gałęzi przemysłu hiszp. należy także przemysł stalowy (Asturia, okolice Bilbao, Barcelona, Sagunto, Madryt). Hiszpaniajest krajem ubogim w surowce energ.; 36% produkcji energii elektr. pochodzi z 9 elektrowni jądr. o łącznej mocy 6973 MW (największe k. Tarragony, Cceres oraz w prow. Burgos) a 17% — z elektrowni wodnych; łączna moc elektrowni 43 273 MW (1990). Przemysł wydobywczy ma coraz mniejsze znaczenie w związku z zamykaniem małych nierentownych kopalń, gł. rud metali nieżel.; najważniejsze surowce miner. wydobywane w Hiszpanii to węgiel kam. (Asturia), węgiel brun. (Galicia, Katalonia), sole potasowe (Katalonia), rudy żelaza (Baskonia), rudy cynku (Kantabria, Baskonia), rtęć (Almadn w Kastylii-La Manchy).

ROLNICTWO. Hiszpania specjalizuje się w produkcji roślinnej; ziemie uprawne zajmują ok. 2/3 pow. użytków rolnych; ponad 16% ziem uprawnych jest sztucznie nawadniane (w regionie Walencji ponad 40%); charakterystyczną cechą użytkowania ziem uprawnych jest duży udział upraw trwałych — sadów oliwnych (gł. w Andaluzji i pd. części Mesety Iberyjskiej), winnic (Kastylia-La Mancha, Aragonia, Andaluzja) oraz sadów owocowych, gł. drzew cytrusowych (region Walencji); uprawia się także migdałowce; największą powierzchnię gruntów ornych zajmują zboża (jęczmień, pszenica, kukurydza, ryż); duże znaczenie ma także uprawa warzyw (pomidory, papryka, gł. w regionie Murcja), ziemniaków i buraków cukrowych. W 1991 Hiszpania zajmowała 1 miejsce w świecie w zbiorach mandarynek, 2 — oliwek, 3 — winogron, 4 — pomarańczy i cytryn; jest krajem eur., obok Malty, w którym uprawia się banany (na W. Kanaryjskich) oraz palmę daktylową (w okolicach miasta Elche w prow. Alicante). Hodowla zwierząt gł. na obszarach Mesety Iberyjskiej — wypas owiec i kóz, a także w pn. części kraju — hodowla bydła. W gospodarce leśnej na uwagę zasługuje zbiór kory dębu korkowego (ważny artykuł eksportowy) w Andaluzji, Estremadurze i Katalonii. Hiszpania ma dobrze rozwinięte rybołówstwo mor., jej flota rybacka dysponuje 1601 statkami o łącznej nośności 583 tys. BRT (4 miejsce w świecie — 1991); 1990 połowy wyniosły 1,5 mln t; gł. porty rybackie są położone nad O. Atlantyckim: Huelva w Andaluzji, Vigo i La Coruña w Galicii.

CIEKAWE MIEJSCA HISZPANII!!!

Obiekty z listy światowego dziedzictwa kulturalnego i przyrodniczego UNESCO:
Alcala de Henares, najstarsze na świecie założenie urbanistyczne miasta uniwersyteckiego (XVI w.) (dziedzictwo kulturalne).
Altamira, jaskinia z prehistorycznymi rytami i malowidłami (dziedzictwo kulturalne).
Asturia, wczesnoromańskie kościoły Królestwa Asturii (dziedzictwo kulturalne).
vila, Stare Miasto otoczone murami z wieżami i bramami; poza murami kościoły romańskie i gotyckie (dziedzictwo kulturalne).
Barcelona, park i pałac Gell oraz dom Casa Mil, dzieła A. Gaudiego (dziedzictwo kulturalne).
Barcelona, secesyjny Pałac Muzyki Katolońskiej i Szpital Św. Pawła (XIX w.) (dziedzictwo kulturalne).
Basen Morza Śródziemnego, prehistoryczne malowidła skalne (ok. 700 stanowisk) (dziedzictwo kulturalne).
Burgos, gotycka katedra S. Maria (dziedzictwo kulturalne).
Cceres, Stare Miasto otoczone murami (dziedzictwo kulturalne).
Cuenca, średniowieczne miasto obronne, katedra (XII w.) (dziedzictwo kulturalne).
Donana, Park Narodowy, Andaluzja; przy ujściu rzeki Gwadalkiwir do O. Atlantyckiego; rozlewiska i bagna z bogatą florą — m.in. karłowate lasy i zarośla makii, i fauną — lęgowiska licznych gatunków ptaków wodnych, w tym czapli; jedno z ważniejszych miejsc zimowania ptaków w regionie śródziemnomorskim (dziedzictwo przyrodnicze).
Escorial, późnorenesansowy pałac — rezydencja królewska i klasztor Augustianów (dziedzictwo kulturalne).
Garajonay, Park Narodowy, na wyspie Gomera w obrębie Wysp Kanaryjskich; osobliwa szata roślinna, liczne endemity (dziedzictwo przyrodnicze).
Grenada, Alhambra (XIII–XIV w.), pałac władców mauretańskich i ogrody Generalife z letnim pałacykiem (XIV w.) (dziedzictwo kulturalne).
Ibiza, silnie zróżnicowany ekosystem wyspy, zabytki (od starożytności) (dziedzictwo przyrodnicze, dziedzictwo kulturalne).
Kordowa, historyczne centrum, m.in. wielki meczet Umajadów, ob. katedra (VIII–XV w., przebudowany XIV–XVI w.) (dziedzictwo kulturalne).
Mdulas, Las, pozostałości kopalń złota z czasów rzymskich (dziedzictwo kulturalne).
Mrida, zespół archeologiczny, miasto z okresu kolonizacji rzymskiej (m.in. cyrk) (dziedzictwo kulturalne).
Mont Perdu, fragment Pirenejów, zabytki kultury pasterskiej (dziedzictwo przyrodnicze, dziedzictwo kulturalne).
Poblet, klasztor cysterski (XII w.) (dziedzictwo kulturalne).
Salamanka, wczesnorenesansowe budowle w obrębie Starego Miasta (dziedzictwo kulturalne).
San Cristobal de La Laguna, miasto (città ideale) na Wyspach Kanaryjskich (XVI–XVIII w.) (dziedzictwo kulturalne).
Santa Maria de Guadalupe, klasztor królewski (dziedzictwo kulturalne).
Santiago de Compostela, romański kościół pielgrzymkowy (XI w.) i Stare Miasto; droga pielgrzymkowa wraz z zabudową (dziedzictwo kulturalne).
Segovia, Stare Miasto i akwedukt rzymski (dziedzictwo kulturalne).
Sewilla, gotycka katedra z wieżą La Giralda, Alkazar (XII–XV w.), budynek Archiwum Indii Zachodnich (XVI w.) (dziedzictwo kulturalne).
Suso, Yuso, klasztory Św. Millana (VI, XVI w.), kolebka literatury kastylijskiej (dziedzictwo kulturalne).
Teruel, kościoły w stylu mudejar (dziedzictwo kulturalne).
Toledo, budowle Starego Miasta otoczone murami (dziedzictwo kulturalne).
Walencja, późnogotyckie centrum handlu jedwabiem (XV/XVI w.) (dziedzictwo kulturalne).

Rezerwaty biosfery UNESCO:
-Alto Manzanares Biosphere Reserve, park krajobrazowy (wiecznie zielone lasy i zarośla twardolistne), utworzony 1992, pow. 101.300 ha, położony na wys. 615–2383 m n.p.m.
-Parque Natural del Montseny, obejmuje masyw górski Sierra de Montseny (wiecznie zielone lasy i zarośla twardolistne), utworzony 1978, pow. ok. 31.198 ha, położony na wys. 270–1713 m n.p.m.
-Reserva de Grazalema, obejmuje masyw między Sewillą a Mlagą (wiecznie zielone lasy i zarośla twardolistne), utworzony 1977, pow. 51.695 ha, położony na wys. 250–1654 m n.p.m.
-Reserva de la Biosfera de Doñana, Park Narodowy Doñana (wiecznie zielone lasy i zarośla twardolistne), utworzony 1980, pow. 77.260 ha, położony na wys. 250–1400 m n.p.m.
-Reserva de la Biosfera de la Mancha Hmeda, Park Narodowy Tablas de Daimiel (wiecznie zielone lasy i zarośla twardolistne), utworzony 1980, pow. 25.000 ha, położony na wys. 600–700 m n.p.m.
-Reserva de la Biosfera de las Marismas del Odiel, obejmuje ujście rzeki Odiel (wiecznie zielone lasy i zarośla twardolistne), utworzony 1983, pow. 8758 ha, położony na wys. 0–10 m n.p.m.
-Reserva de la Biosfera de las Sierras de Cazorla, Segura y Las Villas, rezerwat łowiecki (wiecznie zielone lasy i zarośla twardolistne), utworzony 1983, pow. 190.000 ha, położony na wys. 400–3482 m n.p.m.
-Reserva de la Biosfera del Cabo de Gata-Nijar, park narodowy (wiecznie zielone lasy i zarośla twardolistne), utworzony 1997, pow. 40.000 ha, położony na wys. -60–493 m n.p.m.
-Reserva de la Biosfera del Canal y los Tiles, na wyspie La Palma, Wyspy Kanaryjskie (wyspy), utworzony 1983 (rozszerzony1997), pow. 13.931 ha, położony na wys. 0–2000 m n.p.m.
-Reserva de la Biosfera del Isla de El Hierro, na wyspie w archipelagu Wysp Kanaryjskich (wiecznie zielone lasy i zarośla twardolistne), utworzony 2000, pow. 29.600 ha, położony na wys. -250–1501 m n.p.m.
-Reserva de la Biosfera del Lanzarote, na wulkanicznej Wyspa Lanzarote, Wyspy Kanaryjskie (wiecznie zielone lasy i zarośla twardolistne), utworzony 1993, pow. 84.610 ha, położony na wys. 0–670 m n.p.m.
-Reserva de la Biosfera del Menorca, na wyspie z archipelagu Balearów (wiecznie zielone lasy i zarośla twardolistne), utworzony 1993, pow. 70.200 ha, położony na wys. 0–358 m n.p.m.
-Reserva de la Biosfera del Sierra de Las Nieves su Entorno, park narodowy (wiecznie zielone lasy i zarośla twardolistne), utworzony 1995, pow. 93.930 ha, położony na wys. 0–1919 m n.p.m.
-Reserva de la Biosfera „del Sierra Nevada”, rezerwat łowiecki, w górach Sierra Nevada (strefy górskie), utworzony 1986, pow. 171.646 ha, położony na wys. 400–3482 m n.p.m.
-Reserva de la Biosfera del Urdaibai, okolice Bilbao (lasy liściaste strefy umiarkowanej), utworzony 1984, pow. 21.992 ha, położony na wys. 0–810 m n.p.m.
-Reserva de Ordesa-Viñamala, Park Narodowy Ordesa i rezerwat łowiecki Viñamala (wiecznie zielone lasy i zarośla twardolistne), utworzony 1977, pow. 51.396 ha, położony na wys. 875–3355 m n.p.m.

Parki narodowe (wybór):
Ordesa, Park Narodowy, utworzony 1918, pow. 2000 ha, łączy się z Parkiem Narodowym Pirenejów Zachodnich we Francji; dolina Ordesa z rz. Ara w hiszp. Pirenejach; źleby, moreny, kaskady. Lasy mieszane z jesionami, bukami, jodłami, dębem szypułkowym, kosodrzewina, szarotka alp., rododendrony i fiołki. Niedźwiedź brun., koziorożec pirenejski, kozica, ryś, lis pospolity i wiewiórki; liczne ptaki, np.: kania, jastrząb, wieszczek, bażant łowny i dzierzba srokosz.