Wychowanie i szkolnictwo w starożytnym Rzymie

1. Wychowanie w początkach republiki

Pierwsze szkoły elementarne na terenie państwa rzymskiego powstały dopiero w końcu IV lub też na początku III w. p.n.e.
WYCHOWANIE DO 7 ROKU – główną odpowiedzialność za nie ponosiła od najdawniejszych czasów rodzina, podlegająca nieograniczonej władzy ojca. Rozciągała się ona nie tylko na dzieci, ale także na żonę, rodzinę, służbę i niewolników. Dzieci do 7 roku życia wychowywały się pod opieką matki i podlegającej jej służby domowej. Starożytna Rzymianka ponosiła odpowiedzialność za wychowanie moralne synów i córek.
WYCHOWANIE PO 7 ROKU (WYCHOWANIE DOMOWE) – w 7 roku życia chłopiec przechodził pod opiekę ojca, który stawał się jego wychowawcą i nauczycielem. Matka natomiast zajmowała się wychowywaniem córek ucząc je gospodarstwa domowego, przędzenia, szycia i czasami muzyki. Zgodnie z obowiązującą tradycją ojciec był odpowiedzialny za wykształcenie synów – obejmowało ono całokształt wiadomości niezbędnych w owych czasach w życiu prywatnym, publicznym i w czasie pełnienia służby wojskowej.
ZADANIA CHŁOPCÓW – wiejski charakter kultury starożytnego Rzymu oraz wyraźnie rolnicza struktura w kraju sprawiały, że młody Rzymianin uczył się przede wszystkim sposobów prowadzenia gospodarstwa rolnego, towarzyszył ojcu przy wydawaniu dyspozycji służbie i niewolnikom, uczył się nadzorowania i kierowania nimi. Uczęszczał często z ojcem na wielkie przyjęcia, czasami oddawano go pod opiekę doświadczonego żołnierza, polityka lub prawnika na jakiś czas. Od rodziców, a ściślej od ojca uczył się czytania na podstawie prawa XII tablic. Tekst ten stanowił również podręcznik wychowania obywatelskiego i patriotycznego. W celu pogłębiania uczuć patriotycznych opowiadano chłopcom o życiu bohaterów narodowych i uczono ballad o nich. Ze względu na potrzeby służby wojskowej rzymskie wychowanie prywatne poświęcało wiele uwagi różnorodnym grom oraz ćwiczeniom na wolnym powietrzu, w czasie których chłopcy uczyli się posługiwania różnego rodzaju bronią, jazdy konnej, znoszenia niewygód i głodu.

DZIAŁALNOŚĆ SZKÓŁ ELEMENTARNYCH

Dzieci biedniejszych obywateli rzymskich uczęszczały do szkół elementarnych prowadzonych przez nauczycieli – literatorów.
ORGANIZACJA SZKOŁY – były szkołami prywatnymi, prowadzili je niewolnicy lub wyzwoleńcy o bardzo niskich zapewne kwalifikacjach i mizernych wynagrodzeniach. Szkółki te mieściły się na rynku lub przy innych placach, nagankach i altanach osłoniętych jedynie przed żarem słońca, bez ścian i jakichkolwiek urządzeń. Uczniowie siedzieli na podłodze trzymając na kolanach tabliczki kamienne.
PROGRAM NAUCZANIA – program nauczania rzymskiej szkoły elementarnej obejmował początkowo czytanie i pisanie, podstawowe działanie arytmetyczne, opowiadania z dziejów Rzymu, deklamacje ballad, naukę pieśni patriotycznych i lekturę prawa XII tablic.
POMOCE W UCZENIU – pisanie uczył literator na tabliczkach woskowych, gdy uczniowie nabrali już wprawy używali do pisania skrawków pergaminu. Działań arytmetycznych uczył przy pomocy palców, kamyków, a w stadium późniejszym – przez wypisywanie działań na tabliczkach woskowych.
NAUCZANIE I KARY FIZYCZNE – nauczanie w szkole elementarnej odbywało się przeważnie metodą pamięciową – uczniowie powtarzali głośno litery i sylaby dyktowane przez nauczyciela. Przy tego rodzaju nauczaniu kary fizyczne należały do często stosowanych środków pedagogicznych – rózgi i różnego rodzaju rzemienie były symbolem wychowania.
PROGRAM DNIA – nauka rozpoczynała się we wczesnych godzinach rannych, a trwały do nocy z krótką przerwą na obiad w południe. Nauczyciel nie zadawał zadań do domu. Liczne uroczystości publiczne i religijne dawały dzieciom dużo dni wolnych od zajęć. Dłuższe przerwy odbywały się w czasie najgorętszych dni lata, żniw i winobrania.
RÓWNOUPRAWNIENIE – charakterystyczną cechą rzymskich szkół elementarnych było kształcenie zarówno dziewcząt, jak i chłopców.


2. Wychowanie pod koniec ustroju republikańskiego

Pierwsze kontakty z olbrzymim dorobkiem umysłowym klasycznej Grecji wyrobiły w przywódcach rzymskich przekonanie, że ani zręczna polityka, ani zwycięska armia nie pozwolą w pełni opanować dalszych terenów hellenistycznej kultury, jeżeli Rzym nie zbliży się do niej swoim poziomem umysłowym, a przede wszystkim jeżeli przynajmniej część społeczeństwa nie nauczy się języka greckiego.
Pod względem znaczenia i bogactw najbardziej zbliżonymi do patrycjuszowskich rodów senatorskich byli ekwici, stan wywodzący się z plebejuszów, który na dostawach wojennych, dzierżawach i różnego rodzaju operacjach finansowych dorobił się olbrzymich majątków przewyższając tym arystokrację ziemiańską. Ten na pół użyteczny i snobistyczny prąd umysłowy doprowadził do powszechnego niemal w bogatych domach nauczania języka greckiego i literatury oraz do powstania pierwszych średnich szkół prywatnych, prowadzonych przez nauczycieli greckich
Pod koniec II w. p.n.e. elementarne szkoły prowadzone w języku greckim oraz elementarne szkoły dwujęzyczne, z tym jednak, że naukę języka greckiego rozpoczynano wcześniej i kładziono na nią większy nacisk niż na naukę języka łacińskiego, zaczęły się masowo pojawiać w Rzymie.

NARODZINY SZKÓŁ ŚREDNICH I ICH PROGRAM

STRUKTURA – wychowankowie szkół elementarnych przechodzili w 12 roku życia do prywatnych szkół średnich, organizowanych całkowicie na wzór hellenistyczny i uczących wyłącznie języka i literatury greckiej. W szkołach tych pobierano opłatę za naukę i dlatego były one dostępne tylko dla najbogatszej młodzieży.
NAUCZANIE – prowadzący te szkoły gramatyści zwracali główną uwagę na opanowanie przez uczniów reguł gramatycznych i sztuki poprawnego wyrażania się po grecku.
METODY NAUCZANIA – nauczyciel sam czytał wybrany fragment tekstu, a uczeń powtarzał za nim tak długo, aż wypowiadał go poprawnie i należytym akcentem. Gdy ten etap lektury dawał efekty wtedy gramatysta wyjaśniał dany tekst pod względem gramatycznym, etymologicznym, historycznym, mitologicznym i ewentualnie filozoficznym, a następnie dokonywał rozbioru krytyczno – literackiego oraz podkreślał charakterystyczne cechy utworu, jego zalety i braki, porównywał z innymi znanymi uczniowi dziełami literackimi. Na zakończenie uczniowie opowiadali treść przeczytanego fragmentu własnymi słowami.

PROGRAM RZYMSKIEJ SZKOŁY ŚREDNIEJ

W końcowym okresie ustroju republikańskiego rzymianie dążyli do realizacji w szkole średniej wysuniętego przez kulturę hellenistyczną programu siedmiu sztuk wyzwolonych. Obejmował on gramatykę, retorykę i dialektykę oraz arytmetykę, geometrię, astronomię i muzykę. W praktyce jednak program ten wydał się obywatelom rzymskim za obszerny a częściowy zbyteczny. Przyjęli z niego bez zastrzeżeń program wykształcenia gramatycznego w ujęciu szkoły grecko – hellenistycznej, pominęli dialektykę. W przedmiotach matematycznych cenili tylko te umiejętności, które mogły przynieść bezpośrednie korzyści. Usunęli całkowicie ze swojego szkolnictwa muzykę i tańce, z nie ukrywaną pogardą odnosili się również do wychowania fizycznego w szkole. Rzymianie stronili od wszelkich systemów filozoficznych, uznawali w całości jedynie filozofię stoicką, widząc w niej duże pokrewieństwo z własną surową moralnością. Największy zapał w hellenistycznej szkole na terenie Rzymu wywołała, podobnie jak w Atenach w okresie sofistów retoryka. Rozbudzała ona wyobraźnię każdego ambitnego chłopca marzącego o wielkiej karierze czy to adwokackiej, czy politycznej. Nic więc dziwnego, że dobry mówca stanowił najwyższy ideał człowieka rzymskiego, uosobienie wszystkich cnót moralnych i obywatelskich, synonim wszechstronnej wiedzy i głębokiej mądrości.

3. Wychowanie i szkolnictwo rzymskie w okresie cesarstwa.

SZKOLNICTWO ELEMENTARNE

Cesarstwo rzymskie nie wniosło poważniejszych zmian ani do metod wychowawczych, ani do programu szkolnego. Odnosi się to szczególnie do szkoły elementarnej, która w czasach cesarstwa stała się wyłącznie instytucją kształcącą dzieci biednych rodziców. Zewnętrznym wyrazem tych zmian był zanik szkół w centralnych dzielnicach Rzymu i przeniesienie ich na przedmieścia. Rozszerzył się nieco ich program oraz wprowadzono elementy geografii i astrologii.
Nie uległy też żadnym zmianom metody nauczania. Opierało się ono nadal na dyktowaniu przez nauczyciela wszystkich wiadomości i uczenia się ich przez uczniów na pamięć. Po opanowaniu czytania uczniowie szkoły elementarnej uczyli się na pamięć utworów poetyckich, które nauczyciel objaśniał pod względem językowym, budowy wiersza oraz mitologicznym (najczęściej wybierano utwory o treści moralno – dydaktycznej).

SZKOŁY ŚREDNIE

Nauka dostępna tylko dla młodzieży warstw uprzywilejowanych, była ona znacznie mniej rozpowszechniona, ale bardziej potrzebna niż szkoła elementarna. Nauczającego w szkole gramatystę otaczano powszechnym szacunkiem i lepiej wynagradzano. Najważniejszą częścią programu była lektura i objaśnianie utworów poetyckich – Homer, Hezjot, Wergiliusz, Horacego i innych. Znajomość poezji uważano za podstawę wykształcenia średniego i najlepsze przygotowanie do nauki retoryki. W początkach cesarstwa retoryka oddzieliła się ostatecznie od szkoły średniej i dała początek szkolnictwu wyższemu zbliżonemu do dzisiejszych szkół zawodowych.

SZKOŁY RETORYCZNE

Rzymska szkoła retoryczna nie tylko nie odwracała się od życia, ale przygotowywała młodzież do aktywnego udziału w nim. Pod koniec istnienia republiki oraz w początkach cesarstwa dokonywały się nie tylko olbrzymie zmiany ustrojowe, ale także administracyjne. W związku z tymi zmianami wykształcił się ideał dobrego obywatela – żołnierza, który wystarczał całkowicie do zaspokojenia potrzeb publicznych małego państwa, ale był nieużyteczny w nowych warunkach oraz ideału wykształconego urzędnika państwowego, który miał oprócz łaciny znać grekę, aby w ten sposób łatwiej oddziaływać na masy hellenistycznego świata. Uważano, iż każdy mówca oprócz wykształcenia ogólnego posiadał także wykształcenie prawnicze oraz dobrą znajomość wszystkich spraw życia publicznego.
Wielu młodych chłopców po ukończeniu retoryki uzupełniało swoje wykształcenie prawnicze albo pod opieką biegłych adwokatów, albo też w 5 – letniej szkole prawniczej, która powstała w Rzymie w okresie cesarstwa. Opanowana przez nich wiedza retoryczno – prawnicza była niezbędna przy redagowaniu różnorodnych pism urzędowych, wydawaniu zarządzeń regulujących bieżące potrzeby życia, a także przy wygłaszaniu mów, które w ówczesnych stosunkach nie znających ani prasy, ani innych sposobów propagandy, były niemal jedynym sposobem oddziaływania na opinię publiczną.
Szkoły retoryczne spełniały ponadto bardzo doniosłą rolę w szerzeniu kultury rzymskiej wśród podbitych ludów i zdobywaniu wśród nich zwolenników.
Studia w szkoła tych rozpoczynały się od opracowania krótkich zadań na tematy moralne i prawne. Szczególną uwagę zwracano w nich na różnorodne rodzaje konfliktów między przepisami prawa a powinnościami moralnymi obywateli. Następnie uczniowie przechodzili na dłuższy czas do bardzo szczegółowej lektury utworów, która pogłębiała ich wiedzę ogólną i była kopalnią pięknych zwrotów, wyrażeń i metafor użytecznych przy układaniu mów. Wreszcie przystępowali do trzech rodzajów mów:
• Doradczych, w których rozważano co należy robić i jak postąpić w różnych skomplikowanych sytuacjach,
• Sądowych, oskarżających albo obrończych,
• Panegirycznych.
Długość czasu poświęcanego na studia retoryczne była różna. Zależało to od zdolności ucznia, nauczyciela i tego czy młody człowiek chciał być adwokatem czy urzędnikiem. Najczęściej trwały one 3 lata i kończyły się w 20 albo 21 roku życia młodzieńca.