Stefan Żeromski.

Stefan Żeromski urodził się w 1864 roku w miejscowości Strawczyn na Kieleczczyźnie. Pochodził on z rodziny szlacheckiej herbu Jelita. Szczyciła się ona bogatą tradycją patriotyczną. Ojciec Żeromskiego, Wincenty, wspierał Powstanie Styczniowe zaopatrując w prowiant powstańców i zapewniając opiekę rannym. Po upadku powstania został on zadenuncjowany przez lokalnych chłopów, w wyniku czego podczas rosyjskich represji skonfiskowano majątek rodziny. To zrujnowało jej sytuację finansową i zmusiło do dzierżawy folwarku w Ciekotach w Górach Świętokrzyskich; tylko dzięki ogromnej łapówce Wincenty uniknął zesłania na Syberię. Te wydarzenia miały miejsce krótko przed narodzinami Stefana i walnie wpłynęły na jego późniejsze losy.

Żeromski uczęszczał do miejskiego gimnazjum w Kielcach. Ukończył je nie uzyskując matury; problemem nie do przezwyciężenia okazała się matematyka. Powodem takiego stanu rzeczy były częste choroby, głównie gruźlica, oraz zła sytuacja materialna. Następnie Żeromski rozpoczął studia w warszawskim Instytucie Weterynarii; głównym powodem takiego wyboru było to, że uczelnia ta nie wymagała zdanej matury. Także i na tej ścieżce edukacyjnej nie powiodło mu się, gdyż z powodów finansowych musiał przerwać naukę. W jej okresie wykształciły się jednak poglądy społeczno-polityczne Żeromskiego.
Bieda, pogłębiona jeszcze przez wczesną utratę rodziców, zmusiła go do pracy najpierw jako korepetytor, a później guwerner na dworkach szlacheckich. Zajęcia te utwierdzały go w powołaniu do pisania. Właśnie podczas udzielania korepetycji poznał również swą pierwszą żonę - wdowę Oktawię Rodkiewiczową z domu Radziwiłłowiczów. Wraz z nią i jej córką z pierwszego małżeństwa wyjechał do Szwajcarii, gdzie objął posadę zastępcy bibliotekarza Muzeum Narodowego Polskiego. Mimo tego przez długi czas nie osiągnął on stabilizacji życiowej. W Zurichu Żeromski zetknął się z ruchem socjalistycznym i poznał m.in. przyszłego pierwszego prezydenta Polski Gabriela Narutewicza.
Po powrocie do Polski kilka lat później Stefan Żeromski rozpoczął pracę w Bibliotece Zamoyskich w Warszawie. Dopiero po wydaniu w 1904 roku „Popiołów” pisarz mógł spokojnie zająć się pracą literacką. Żeromski prowadził również intensywną działalność społeczno-patriotyczną; był inicjatorem utworzenia Uniwersytetu Ludowego oraz współzałożycielem Towarzystwa Biblioteki Publicznej w Warszawie, organizował kursy dokształcające dla uczniów szkół rzemieślniczych, w jego domu prowadzono tajną szkołę.
Żeromski po powrocie do Polski ze Szwajcarii bardzo często zmieniał miejsce zamieszkania, w międzyczasie przenosząc się także do Paryża. Szczególnie silnie związany był z Zakopanym. Tam również w 1912 poznał swoją drugą żonę, malarkę Annę Zawadzką.

Po wybuchu I Wojny Światowej Żeromski wstąpił do Legionów Polskich. Nie mógł jednak przedostać się na front i powrócił do Zakopanego. W 1918 pisarz został prezydentem tymczasowego quasi-państwa „Rzeczypospolitej Zakopiańskiej”. W tym samym roku po ciężkiej chorobie zmarł jego syn.
Pisarz brał aktywny udział w życiu polityczno-społecznym i kulturalnym II Rzeczypospolitej. Był m.in. prezesem Związku Zawodowego Literatów Polskich, współzałożycielem Akademii Literatury, Straży Piśmiennictwa Polskiego i polskiego oddziału międzynarodowego stowarzyszenia pisarzy PEN Club. Aktywnie działał na rzecz propagowania polskości na Pomorzu i, podczas plebiscytu, Mazurach. W 1924 znalazł się nawet wśród kandydatów do Nagrody Nobla, której jednak nie otrzymał ze względu na złe przyjęcie „Wiatru od morza”. Politycznie pisarz związany był z inteligenckimi środowiskami demokratów i socjalistów.

Żeromski już w gimnazjum podejmował pierwsze próby literackie. Po wczesnych próbach poetyckich zaczął tworzyć także prozę. Od 1882 do 1891 prowadził „Dzienniki”. W 1895 roku ukazał się jego pierwszy znaczący utwór, zbiór „Opowiadania”. Kolejnym tomem, zatytułowanym „Rozdziobią nas kruki, wrony...”, Żeromski zaskarbił sobie uznanie i sympatię krytyków. Jego opowiadania uznano za głos nowego pokolenia literatów i wyraz niepokojów społeczno-moralnych ówczesnego okresu. W nich też Żeromski oskarżył szlachtę o doprowadzenie do upadku Powstania Styczniowego poprzez brak umiejętności zaangażowania w nie chłopów, którzy to po jego upadku chętnie współpracowali z carską bezpieką. Podsumowaniem tego okresu twórczości są wydane w 1897 roku „Syzyfowe prace”, w dużym stopniu oparte na materiale autobiograficznym pisarza.
Wydani w 1899 „Ludzie bezdomni” byli nowym typem powieści. Jednak dopiero opublikowany pięć lat później, łączący tematykę historyczno-społeczną z dygresjami filozoficznymi utwór „Popioły” przyniósł Żeromskiemu prawdziwą sławę i szerokie uznanie, będąc sukcesem komercyjnym zapewnił mu również stabilizację życiową. W późniejszych latach pisarz opublikował liczne nowele i opowiadania. W wydanej w 1912 „Wiernej rzece” autor silnie nawiązuje do wydarzeń z 1864 roku, gdy jego ojciec wspierał Powstanie Styczniowe, a później ukrywał się w majątku kuzynów w Rudzie Zajączkowskiej. Ostatnim utworem, i za razem dziełem życia, Zeromskiego było wydane w 1924 „Przedwiośnie”. Pisarz żywo angażował się w podejmowane w swoich utworach kwestie, co znajdowało odbicie w jego stylu i języku. Dbał o to, by każde z jego opowiadań i nowel były autentyczne i wiarygodne historycznie; z równą pieczołowitością opisywał sceny batalistyczne, jak również kreacje i psychikę bohaterów.
Poza działalnością pisarską, Żeromski zajmował się również publicystyką. Jeszcze w okresie studiów w Warszawie pisał do radykalnego czasopisma „Głos”. W późniejszym okresie publikował również na łamach „Tygodnika Powszechnego”.

Stefan Żeromski zmarł w 1925 roku. Pisarz został pochowany na cmentarzu ewangelicko-reformowanym w Warszawie. Jego pogrzeb stał się wielką narodową manifestacją. Za sprawą swojej twórczości Żeromski zyskał sobie miano „sumienia polskiej literatury”.