Czas wielkich reform: Reformacja i Kontrreformacja
Wiek XVI to czas wielkich reform w Europie. W ciągu tego okresu nastąpiły po sobie reformacja, a następnie kontrreformacja.
Jednym z istotnych wydarzeń ideowych, politycznych i społecznych owego wieku, była wspomniana już reformacja, która była ruchem religijno-społecznym, stawiającym za zadanie uzdrowienie sytuacji w kościele katolickim. Początkowo była to tylko krytyka istniejących porządków i propagowanie odnowy, ale przeobraziła się ona w końcu w trwały rozłam i wyodrębnienie się nowych nurtów chrześcijaństwa zachodniego. V sobór laterański, który zakończył się w marcu 1517r nie przyniósł zmiany w polityce kościoła, jego postanowienia pozostały tylko na papierze. Nie wprowadzono ich w życie. Papieże byli sobie wybitnymi władcami Państwa Kościelnego, lecz nie pokazali się jako autorytety moralne. Głosili oni idee, którym sami swoim niemoralnym trybem życia, żądzą bogactwa zaprzeczali. Widzieli to wierni i bardzo krytykowali.
Jednym z głównych reformatorów był Marcin Luter, którego wystąpienie rozpowszechniło reformację na całą Europę. W 1517r wystąpił on z krytyką sprzedawania odpustów przez władze kościelne. 31 X 1517r ogłosił on w Wittenberdze 95 tez właśnie przeciwko odpustom. Krytykował w nich sprzedawanie usług kościelnych, podważał odpuszczanie grzechów samym sobie przez papieży. Jego wystąpienie odbiło się głośno w krajach niemieckich, a później w całej Europie. Krytyka kościoła trafiała wiernym do przekonania. Luter początkowo krytykował kościół jako jego wyznawca, jednak gdy odrzucono jego postulaty, a samego obłożono ekskomuniką, zerwał z kościołem całkowicie. Ogłosił swoje poglądy w ,, Dużym Katechizmie ‘’. Za najważniejsze uważał, że dla zbawienia potrzebna jest szczera wiara w Boga, bo człowiek z natury jest grzeszny. Zniósł celibat duchownych, do liturgii wprowadził język narodowy. Ograniczył sakramenty do chrztu i komunii świętej, gdyż uważał je za najważniejsze, utworzone przez Chrystusa. Twierdził również, że chrześcijanin jest wolny, ale tylko w sprawach duchownych, a w społecznych musi jednak podporządkować się władzy świeckiej. Te poglądy były potępiane przez papieża i cesarza, ale popierane przez większość społeczeństwa niemieckiego. Ważne było to, iż Lutra poparła też część książąt i mógł on w latach 1520-1521 głosić swoje poglądy w ich krajach.
Papież Leon X w czerwcu 1520r potępił Lutra podpisując bulle Exsurge Domine, czyli ważny dokument papieski wydany przeciwko Lutrowi. Kazał odwołać mu swoje poglądy, a pisma spalić. We wrześniu tę bullę ogłosił cesarz Karol V w kilku niemieckich krajach, ale elektorzy niemieccy tego nie przyjęli. 8. X. 1520r w Lowanium spalono książki Lutra, ale on nie ustąpił. W grudniu z pomocą swoich zwolenników spalił bullę papieską. To właśnie spowodowało, że Lutra obłożono ekskomuniką, ale mimo to ilość wyznawców luteranizmu rosła w Niemczech ogromnie. W maju 1521r cesarz Karol V podpisał edykt, na mocy którego Lutra uznano za heretyka i skazano go na wygnanie, a jego dzieła spalono, lecz jego nauka był dalej głoszona, między innymi przez zakonników, którzy odeszli z klasztorów.
Wystąpienie Lutra spowodowało, że inni reformatorzy religijni, zaczęli odważnie głosić swoje poglądy. Jednym z nich był Francuz Jan Kalwin, który w 1541r w Genewie założył gminę wyznaniową zwaną kalwinizmem. Jego poglądy były podobne do Lutra. Za źródło wiary uważał tylko Biblię, a za sakramenty najważniejsze chrzest i komunię świętą. Natomiast nowym elementem jego poglądów była ,, nauka o predestynacji ”, co oznaczało, że Bóg na początku już określił, kto będzie zbawiony, a kto potępiony i daje człowiekowi znak jaki go czeka los. Jednym z takich znaków miałaby być praca, którą Kalwin bardzo cenił. Karał tych, którzy łamali system etyczny, sam potępiał wszelkie rozrywki, a wolny czas można było spędzać tylko na modlitwie lub czytaniu Pisma Świętego.
Kolejnym reformatorem w XVI w był angielski król Henryk VIII , który w 1534r ogłosił „ Akt supremacji ”. Jednak jego poglądy miały inne źródło. Na mocy tego aktu król stał się głową Kościoła angielskiego. Stało się to dlatego, iż ów król chciał rozwiązać swoje małżeństwo z Katarzyną Aragońską, ale papież ze względów politycznych nie wyraził na to zgody, mimo iż król miał podstawy, aby prosić o unieważnienie ślubu. Anglikanizm, bo tak nazwał swoją religie, bezwzględnie występował przeciwko władzy kościelnej. Sekularyzowano dobra kościelne, tzn. własność kościelna przechodziła w ręce świeckie, rozwiązywano zakony. Król walcząc ze zwolennikami Kościoła katolickiego stosował nawet terror. Królowa Maria Tudor próbowała po objęciu tronu odnowić stosunki z Rzymem i przywrócić kościół katolicki w Anglii, ale jej następczyni Elżbieta I powróciła do polityki ojca. Od tamtych czasów już zostało, że Kościół anglikański jest angielskim kościołem narodowym.
Wystąpienia reformatorów bardzo nie podobały się władzom kościelnym oraz niektórym władzom państwowym. Dlatego w XVI w doszło w Europie do podziału na dwa obozy : katolicki i protestancki ( reformatorski ), które nawzajem się zwalczały. Nazwa protestantów pochodzi od wydarzenia, które odbyło się w Spirze w 1529r, gdzie cesarz Karol V zabronił odbierania dóbr ziemskich biskupom. Przeciwko temu, niektórzy książęta złożyli protest i stąd zwolenników Lutra, a później innych wyznań reformatorskich, zaczęto nazywać protestantami.
Karol V
Pod wpływem reformacji zaczęły się powstania chłopskie, które przeobraziły się w wojnę chłopską.
Swoją ideologię czerpali oni z pomysłów Tomasza Munzera, który był zwolennikiem Lutra, ale jego poglądy były bardziej radykalne. Nie uznawał on nabożeństw, tylko czytanie Pisma Świętego. Chrzest miał dostawać człowiek dojrzały, gdyż tylko taki jest świadomy jego znaczenia. Tych, którzy głosili jego poglądy nazywano anabaptystami.
Pierwsza wojna chłopska rozpoczęła się w czerwcu 1524r w Stuhlingen w pobliżu Szwajcarii. Jej powodem było to, iż chłopi chcieli uwolnić się od obciążeń jakie na nich nakładano. Początkowo odnosili oni sukcesy, zdobyli wiele miast. W lutym 1525r w Memmingen ogłoszono 12 artykułów, w których na początku jest mowa o pokojowych zamiarach chłopów, o załagodzeniu ucisku pańskiego, ale dalej żądają „ wolności słowa bożego ”, wolnego wyboru proboszczów, ograniczenia dziesięcin. Te postulaty były potępiane przez Lutra, a w ciągu maja i czerwca 1525r chłopi zostali rozbici, a ich wystąpienie stłumione, przez co ta wojna zakończyła się klęską chłopsko-plebejską.
Na początku Karol V ugodowo podchodził do protestantów, choć głośno deklarował poparcie dla Rzymu. W 1530r odbył się kolejny sejm, tym razem w Augsburgu. Tutaj również nie rozwiązano konfliktu religijnego. Odrzucono na nim nowe wyznanie wiary (augsburskie), głoszone przez Filipa Melanchtona. Spowodowało to utworzenie przez protestantów związku szmalkadzkiego w 1531r. Rezultatem tego układu politycznego był zawarty w 1532r w Norymberdze pokój religijny pomiędzy książętami katolickimi i protestanckimi. Nie podobało się to już Karolowi V , który w 1546r rozpoczął wojnę przeciwko protestantom, która toczyła się ze zmiennymi skutkami. Nie była to już wojna typowo religijna, lecz bardziej polityczna. Chodziło o wzmocnienie władzy cesarskiej w Niemczech, przez zniszczenie przeciwników. Całkowite zwycięstwo odniósł obóz cesarski. Głowa Związku Szmalkadzkiego elektor Jan Fryderyk, który dostał się do niewoli i stracił swoją godność elektorską, którą już wcześniej Karol V przyznał ks. Maurycemu.
Dopiero w 1555 r na kolejnym sejmie w Augsburgu zawarto pokój religijny. Położył on kres wojnom, ale nie uregulował całkowicie stosunków między katolikami a protestantami. Uznano na nim luteranizm jako prawne wyznanie, zlikwidowano sądzenie protestantów przez biskupów, wcześniej zebrane dobra religijne oddano protestantom. Co do religii obowiązującej w państwie wprowadzono zasadę: ”cuius regio, eius religio” – czyj kraj, tego religia, czyli religia władcy był dominująca w jego państwie.
W kolejnym państwem, w którym doszło do wojny z powodu reformacji, była Francja. Tutaj dardo rozpowszechnił się kalwinizm, którego wyznawców nazywano hugenotami. Byli to głównie mieszczanie i szlachta z południowo- wschodniej i północno-zachodniej części kraju. Jednak ich reforma nie tylko dotyczyła religii, ale w dużej mierze miała charakter polityczny. Hugenoci byli związani z francuskim rodem Burbonów, natomiast katolików popierał arystokratyczny ród de Guide. Nie umieli się oni ze sobą dogadać, co spowodowało wybuch wojny religijnej (1562-1598), która trwała 36 lat, z czasem przyłączyły się do niej inne państwa. Hugenotów poparła Anglia i protestanci niemieccy, a po stronie katolików stanęła Hiszpania. Bardzo tragicznym wydarzeniem w trakcie tej wojny była tzw. Noc Św. Bartłomieja z 23 na 24 sierpnia 1572r.
Noc św. Bartłomieja
Był to dzień ślubu księcia Henryka de Burbon (hugenota) z Małgorzatą de Velas (siostra króla Karola IX), który miał spowodować koniec wojen religijnych. Katolicy wykorzystali ten moment i wymordowali wszystkich zgromadzonych tam hugenotów ok. 3000 osób. Co spowodowało jeszcze silniejszą wojnę. Pokój osiągnięto dopiero po śmierci króla Francji Henryka III, który umierając nie pozostawił po sobie potomka męskiego. Kiedy na tronie Francji zasiadł Henryk IV Burbon, nie podobało się to katolikom. Zmienił on więc wyznanie i przeszedł na katolicyzm, ale ustanowił w 1598r w Nantes edykt terytorialny. Pozwalał on hugenotom swobodnie głosić swoją wiarę, mogli wznosić własne świątynie, ale poza Paryżem. Dostali do tego niektóre twierdze królewskie min. La Rochelle. Ten edykt położył w końcu kres wojnom, ale niestety król został zamordowany. Zginął z rąk fanatycznego katolika.
Kościół katolicki nie mógł pozostać obojętny wobec tego co się działo. Zaczął on tracić na znaczeniu, wyznawcy odchodzili i przechodzili na inną wiarę. Papieże wiedzieli, że muszą przeprowadzić kontrofensywę wprowadzając reformę. Podjął się tego papież Paweł III. Na początku powołał komisję, w skład której weszli radykalni przeciwnicy reformacji. Wprowadził zmiany w kurii rzymskiej. W 1540r zatwierdził utworzenie zakonu jezuitów, założonego przez Ignacego z Loyolii. To właśnie ten zakon miał ogromny wpływ na reformę kościoła, gdyż dodatkowo składali oni śluby bezwzględnego posłuszeństwa papieżowi. Niestety pierwsze reformy Pawła III nie były udane, głównie dlatego, że walczyły ze sobą Francja i Niemcy. W 1542r powołał najnowszy trybunał inkwizycyjny tzw. Sacrum Oficjum. W 1545r powołano sobór trydencki, który dla kościoła katolickiego miał ogromne znaczenie. Zajęto się przede wszystkim nadużyciami w kościele, które to właśnie doprowadziły do załamania się tego kościoła. Wprowadzono obowiązek dla biskupów i proboszczów, przebywania na terenie diecezji, a nie tylko czerpanie z niej zysków. Zakazano łączenia kilku urzędów i nałożono obowiązek studiów dla kapłanów. Potwierdzono dogmaty , które są zgodne z zasadami kościoła. Dzięki temu wyznawcy zaczęli powracać do wiary. Nastąpiło odrodzenie religijne. Jezuici tworzyli szkoły średnie o wysokim poziomie. Zreformowano zakony. Zaczęto ekspansję poza Europę, kościół dotarł do Afryki, Azji i Ameryki. Po śmierci Pawła III , kościołem zaczął rządzić Paweł IV. W 1559r ogłosił on Index Librorum prohibitorium, w którym wypisano dzieła, które były sprzeczne z nauką kościoła. W 1564r papież Pius IV ogłosił tzw. „trydenckie wyznanie wiary jako obowiązującą wszystkich wiernych podstawę Religi katolickiej”. W 1563r zakończono sobór.
W końcowym rezultacie Europa została podzielona na dwa obozy : katolicki (Portugalia, Hiszpania, Francja, część Włoch, południowe Niemcy, Austria, Węgry i Polska), i protestancki (Anglia, Dania, Norwegia, Szwecja, północne Niemcy, i Holandia). Jednak zwycięstwo kontrreformacji i umocnienie katolicyzmu umożliwiło odbudowę Kościoła Katolickiego.
BIBLIOGRAFIA :
- Historia Powszechna Wiek XVI – A. Wyczański