Średniowiecze.
ŚREDNIOWIECZE
I. Kultura średniowiecza.
1. Ramy chronologiczne:
a) Europa (V-XVw.) upadek cesarstwa zachodniorzymskiego (476r.), zdobycie Konstantynopola przez Turków (1453r.)
faza wczesna (V-Xw)
faza dojrzała (XI-XIIIw)
faza schyłkowa, jesień średniowiecza (XIV-XVw)
b) w Polsce średniowiecze zaczęło się w roku 966 (chrzest Polski)
2. Nazwa epoki: nadana została przez pisarzy renesansu; inaczej nazywana okresem pośrednim (łac. media aetas) między starożytnością, a czasami nowożytnymi; pogląd negatywny.
3. Uniwersalizm średniowiecza oznacza powszechność kultury tej epoki w każdym kraju europejskim, która przejawia się przez:
a) język łaciński,
b) ustrój feudalny,
c) hegemonia kościoła,
d) identyczny styl architektoniczny (romański, gotycki),
e) światopogląd oparty na teocentryźmie.
4. Filozofia i światopogląd średniowiecza:
a) teocentryzm (gr. theos- Bóg, centrum) Bóg w centrum zainteresowania;
b) augustynizm- świat podzielony na sferę materialną i duchową; dzieła Boga są dobre, stąd zło nie istnieje; dzieje ludzi to walka państwa bożego państwem diabelskim; nawiązanie do nauk platońskich;
c) tomizm- ciało i dusza człowieka tworzą jedność; nawiązanie do nauk Arystotelesa; stworzył dzieło „Suma teologiczna” opisujące średniowieczną wiedzę o Bogu, człowieku i świecie; człowiek ma ściśle określone miejsce w hierarchii społecznej i nie może tego kwestionować;
d) scholastyka (gr. schola- szkoła) filozofia zakładająca podporządkowanie wiedzy zasadom wiary; rozumowe udowadnianie dogmatów wiary;
e) franciszkanizm- filozofia głosząca wszechmocną miłość do całego świata jako tworu bożego do ludzi, ale i świata do przyrody.
5. Wzorce osobowe średniowiecza:
a) asceta, święty („Legenda o św. Aleksym”, „Kwiatki św. Franciszka”) wyrzeka się dóbr materialnych, wszelkich wygód życiowych; żyje skromnie i pobożnie oddając chwałę Bogu; w jego życiu dzieją się cuda;
b) rycerz doskonały („Pieśń o Rolandzie”, „Król Artur”) cechuje się odwagą, męstwem; najważniejszy jest honor; przestrzega kodeksu rycerskiego; ma damę serca;
c) władca doskonały („Kronika Polska Galla Anonima”) cechuje się męstwem, odwagą, sprawiedliwością; służy Bogu i ojczyźnie.
6. Style w architekturze:
a) romański (np. kolegiata w Tumie pod Łęczycą) półokrągłe łuki, grube mury, małe okna
b) gotycki (np. katedra Notre Damme w Paryżu) duże okna z witrażami, ostro zakończone łuki, wysokie wieże
II. Bogurodzica- najstarsza pieśń ojczyźniana.
czas powstania: około połowy XVw.
autor: nieznany, legendarnie autorstwo przypisuje się św. Wojciechowi
1. Kompozycja (przemyślana, zwrotki budowane na tej samej zasadzie)
a) apostrofa
b) zdania apelatywne
c) eksklamacja
2. Średniowieczny wiersz zdaniowo - rymowy: liczba sylab w każdym wersie jest niejednakowa, a rymy są uzyskiwane poprzez powtarzanie formy gramatycznej, co uwydatnia zakończenia wersów tzw. klauzurę (np.
3. Motyw Deesis (gr. prośba, modlitwa) charakterystyczna dla sztuki średniowiecza kompozycja przedstawiająca trzy postaci (Chrystusa, jako sędziego na tronie; Maryję; Jana Chrzciciela). Motyw występujący zarówno w sztuce wschodu jak i zachodu.
III. Najpiękniejsze dzieło liryki średniowiecza- „Lament świętokrzyski”
1. czas teraźniejszy: smutek, żal matki (apel do ludzi)
2. czas przeszły: śmierć syna (wspomnienie dzieciństwa, zwiastowanie)
3. czas przyszły: przestroga dla matek
Strofy: I, II, III
Adresat wypowiedzi: wszyscy ludzie
Wyrażane uczucia: smutek, żal, rozgoryczenie;
Temat wypowiedzi: prośba o współczucie i zrozumienie, wyżalenie się i opowiedzenie o spotkanym bólu
Strofy: IV, V
Adresat wypowiedzi: syn
Wyrażane uczucia: tęsknota, nadzieja, miłość;
Temat wypowiedzi: wspomnienie chwil dzieciństwa swego syna, prośba o pomoc w tej trudnej chwili
Strofy: VI
Adresat wypowiedzi: Archanioł Gabriel
Wyrażane uczucia: żal, rozczarowanie;
Temat wypowiedzi: Matka Boska ma pretensje do Archanioła o fałszywe słowa, które jej obiecał przy zwiastowaniu
Strofy: VII
Adresat wypowiedzi: dobre matki
Wyrażane uczucia: troska o następne kobiety, które mogą tak samo cierpieć;
Temat wypowiedzi: Maryja przestrzega inne matki, aby przygotowały się na ból związany ze stratą syna
Strofy: VIII
Adresat wypowiedzi: syn
Wyrażane uczucia: miłość;
Temat wypowiedzi: deklaracja, że jest był i będzie to jedyny, ukochany syn
IV. Średniowieczny asceta.
Hagiografia- spisywanie żywotów świętych
Literatura parenetyczna- literatura dająca wzór do naśladowania
1. Twórcą największej ilości żywotów świętych w średniowieczu jest Jakub z Voragine, twórca „Złotej legendy”.
2. Charakterystyka św. Aleksego:
a) wyrzeka się dóbr materialnych (wyeksponowane bogactwo, z którego rezygnuje bohater),
b) pozostaje w czystości względem siebie i swojej żony,
c) wybiera życie w ubóstwie, decyduje się na żebractwo, zostawiając przy tym rodzinę,
d) w jego życiu dzieją się cuda (Matka Boska objawia się, mówiąc że jest on osobą święta; po jego śmierci nikt poza jego żoną nie potrafi wyciągnąć kartki, którą on trzyma w ręce),
e) cierpi głód i upokorzenie (żyje przez lat pod domem ojca),
f) modli się do Boga.
3. Charakterystyka św. Franciszka:
a) wychowuje się w rodzinie bogatego kupca, korzystając z uroków życia,
b) w wieku 21 lat po wojnie z Perugią dostaje się do niewoli, z której zostaje wypuszczony z powodu ciężkiej choroby,
c) słyszy głosy Chrystusa i odbudowuje kościół,
d) popada w konflikt z ojcem i wyrzeka się majątku,
e) rozpoczyna pokutne życie, nawracając ludzi,
f) zakłada zakon franciszkański,
g) otrzymuje stygmaty,
h) kocha zwierzęta (rozmawia z nimi) i całą przyrodę.
4. Różnice i podobieństwa św. Aleksego i św. Franciszka:
a) różnice:
Franciszek prowadzi hulaszcze zanim oddaje się Bogu, natomiast Aleksy pozostaje do końca życia w czystości,
Franciszek żyje w zgodzie z naturą i pozostaje wśród ludzi, kiedy Aleksy oddala się od nich, żyje samotnie wyrzekając się człowieka,
Aleksy umartwia się, żebra i prosi o jałmużnę, a Franciszek działa, odbudowując kościół i pracując na wszystko, czego mu potrzeba,
b) podobieństwa:
pochodzili z bogatych rodzin,
wyrzekli się swego dobytku by oddać się Bogu,
zostali ascetami,
w ich życiu działy się cuda.
V. Chrześcijański rycerz doskonały
1. Epika rycerska- rozwijała się w kulturze europejskiej średniowiecza; do najsłynniejszych dzieł zalicza się „Pieśń o Rolandzie” (Francja), „O królu Arturze i rycerzach okrągłego stołu” (Anglia), „Pieśń o Cydzie” (Hiszpania), „Pieśń o Nibelurgach” (Niemcy), „Słowo o wyprawie Igora” (Rosja).
2. Chanson de geste (fr. pieśń o czynach) gatunek typowy dla średniowiecza, opiewający dzieje rycerzy.
3. Wizerunek śmierci Rolanda:
a) chrześcijanin:
z żalem żegna się z życiem doczesnym,
modli się żarliwie i prosi Boga o przebaczenie za grzechy,
umierającemu towarzyszą aniołowie, którym przekazuje swoją rękawicę,
Roland może liczyć na miłosierdzie stwórcy,
zginął w walce z niewiernymi,
podobieństwo do śmierci Jezusa,
b) rycerz/ wasal:
ofiarowuje Bogu swą rękawicę,
wspomina o podbitych ziemiach, swoim władcy i ojczyźnie,
pomimo śmierci dba o swoją rycerską sławę,
odwraca się twarzą w stronę przeciwnika,
chroni miecz (Durendal) przed zbezczeszczeniem.
4. Charakterystyka Rolanda:
a) bogobojny (oddany chrześcijanin),
b) honorowy (nie wzywa pomocy bojąc się o swój honor),
c) odważny (stawia czoło przeciwnikowi),
d) patriota (oddany władcy oraz ojczyźnie),
e) waleczny (walczy do końca).
VI. Wzorzec władcy doskonałego w „Kronice Polskiej” Galla Anonima.
1. Gall Anonim- nieznany pisarz i autor pierwszej polskiej kroniki, prawdopodobnie francuskiego pochodzenia; mnich zakonu św. Jerzego, który został przyjęty na dwór Bolesława Krzywoustego.
2. „Kronika Polska”- spisana jest po łacinie; opowiada o dziejach narodu polskiego od czasów legendarnych; zwana też „Kroniką trzech Bolesławów” (Bolesław Chrobry, Bolesław Krzywousty, Bolesław Śmiały).
3. Kompozycja:
a) regularna składająca się z trzech części,
b) zawiera utwór liryczny poświęcony śmierci Bolesława Chrobrego,
c) układ chronologiczny, jednak bez dat.
4. Rocznik- gatunek literacki poprzedzający kronikę, który zawiera datę i nazwę danego wydarzenia, bez ścisłego opisu.
5. Zasługi Bolesława Chrobrego:
a) stworzył królestwo na terenie kraju,
b) stał się pierwszym królem Polski,
c) wygrywał bitwy z ludami niewiernymi,
d) przyjął pod swój dach męczennika św. Wojciecha,
e) odzyskał ciało św. Wojciecha i pochował z Gnieźnie,
f) sprzymierzył się z cesarzem Ottonem Rudym,
g) pokonał Morawy, Czechy, kraj Węgierski, oznaczył na rzece Sali granice kraju,
h) zagarnął tron książęcy w Pradze.
VII. Średniowieczny wizerunek śmierci w „Rozmowie mistrza Polikarpa ze śmiercią”
1. Damse macabre (fr. taniec śmierci) motyw śmierci ukazywany w sztuce średniowiecza.
2. Groteska- konwencja w literaturze, którą charakteryzuje kapryśna, często absurdalna fantazja, skłonność do wyolbrzymienia zjawisk lub pomieszania nastroju.
3. Groteskowość rozmowy Polikarpa ze Śmiercią:
a) pomieszanie komizmu z tragizmem np. obawa Polikarpa przed Śmiercią i chęć jej przekupienia, potoczny zwrot Śmierci do zemdlonego Polikarpa,
b) zamiana ról np. Śmierć staje się nauczycielem (mistrzem).
4. Elementy satyry społecznej w „Rozmowie mistrza Polikarpa ze Śmiercią”:
a) karczmarze za oszustwa i szybsze bogacenie się,
b) tłuste niewiasty za obżarstwo,
c) panie co czynią sobie rozpusty za uleganie namiętnościom,
d) proboszcze i zakonnicy za pijaństwo,
e) wszyscy ludzie za wady i popełnione grzechy.
VIII. „Boska komedia” Dantego Alighieri- suma epoki.
1. Dante Alighieri (1256-1321)wybitny poeta włoski urodzony we Florencji; został wygnany z rodzimego miasta; pochowany w Rawennie.
2. Czas powstania utworu i wewnętrznych poematów:
a) dzieło powstawało w latach 1307-1321 (śmierć autora),
b) akcja poematu rozgrywa się w 1300r (rok jubileuszowy dla chrześcijaństwa, od Wielkiego Piątku do Wielkanocnego poranka).
3. Tytuł: Dante zatytułował swoje dzieło „Komedia”, a określenie „boska” zostało dodane w XV w. Poprzez termin „komedia” nawiązuje do poetyki Arystotelesa, który twierdził, że tragedia to dzieje ludzi przedstawione od wydarzeń szczęśliwych do nieszczęśliwych, a komedia jest odwrotnością. Dante pokazuje człowieka od upadku w piekle, po rajskie przebywanie.
4. Budowa poematu (struktura jest podporządkowana liczbom 3 i 10):
a) trzy części dzieła (piekło, czyściec, raj),
b) każda sfera składa się z dziewięciu kręgów,
c) utwór składa się z 100 pieśni (po 33 o każdej sferze + pieśń wstępna),
d) występuje tercyna (zwrotki trzywersowe).
5. Dzieło opisuje wędrówkę Dantego przez zaświaty po piekle i czyśćcu. Oprowadza go starorzymski poeta Wergiliusz, a po raju ukochana Beatrycze.
6. Opis piekła (ma 9 kręgów i jeden przedsionek):
Przedsionek (dusze nie czyniące zła, nie czyniące dobra)
(1) krąg, otchłań (dusze nieochrzczone, lecz szlachetne) np. Homer,Wergiliusz,
(2) krąg (lubieżnicy),
(3) krąg (żarłocy i opijcy),
(4) krąg (skąpcy i ludzie rozrzutni),
(5) krąg (ludzie gniewni, pyszni, gnuśni),
(6) krąg (heterycy),
(7) krąg (gwałtownicy, mordercy, tyrani, samobójcy, bluźniercy),
(8) krąg tzw. złe doły (oszuści, fałszerze),
(9) krąg (zdrajcy ojczyzny, swoich gości lub dobroczyńców)
Na samym dnie piekła w trzech paszczach lucyfera cierpią skuci lodem najwięksi zdrajcy (Judasz, Brutus, Kassus). Przed wejściem do piekła znajduje się brama z napisem „Ty, który wchodzisz, żegnaj się z nadzieją...”.
IX. Motyw „ubi sunt” w poezji F. Villona
1. Francois Villon (1431- ok. 1463) francuski poeta; student paryskiego uniwersytetu nie potrafiący odnaleźć się w świecie; został zawodowym przestępcą; posługiwał się tajnym językiem, którym napisał kilka swoich ballad; trafił ostatecznie do więzienia i został skazany na śmierć, jednak jej uniknął; w roku 1463 opuścił Paryż i słuch po nim zaginął.
2. „Wielki Testament”- największe dzieło Villona; powstało po wyjściu z więzienia; poemat jest formą pożegnania ze światem oraz załatwieniem ostatnich ziemskich spraw; dzieło znacznie odbiega od typowych opisów średniowiecznych (bohaterem jest zwykły człowiek, który boryka się z problemami codzienności).
3. Ubi sunt (fr. gdzie się podziały) motyw średniowieczny oznaczający tęsknotę za tym co było dawniej, a już tego nie ma.