Promocja zdrowia
ZDROWIE to proces wzajemnych uwarunkowań w relacji organizm-środowisko, pozwalający w wyniku braku choroby utrzymać równowagę pomiędzy organizmem a środowiskiem. Zdrowie to potencjał zdolności przystosowania się organizmu do wymogów środowiska. Zdrowie wg WHO to: stan dobrego samopoczucia fizycznego, psychicznego i społecznego, a nie tylko brak choroby lub niepełnosprawności. Zdrowie to również zdolność do pełnienia ról społecznych, adaptacji do zmian środowiska i radzenia sobie z tymi zmianami.
We współczesnej koncepcji (filozofii) zdrowia podkreśla się także, że zdrowie jest:
*wartością – dzięki której każdy może realizować swoje aspiracje, zmieniać środowisko i radzić sobie z nim,
*zasobem – gwarantującym rozwój społeczeństwa,
*środkiem – do codziennego życia umożliwiającym lepszą jego jakość.
Fundamentalne warunki zapewniające zdrowie to: pokój, stabilny system ekonomiczny, odtwarzalne zasoby naturalne, globalne i lokalne bezpieczeństwo obejmujące bezpieczeństwo ekonomiczne, a także mieszkanie, żywienie, edukacja, zarobki, sprawiedliwość i równość społeczna.
Największe znaczenie i wpływ na zdrowie ma prozdrowotny styl życia, czyli świadome zachowania sprzyjające utrzymaniu i ochronie zdrowia. Pod tym hasłem kryją się:
-aktywność fizyczna,
-racjonalne żywienie,
-utrzymywanie czystości ciała i otoczenia,
-zachowanie bezpieczeństwa,
-radzenie sobie ze stresem,
-poddawanie się profilaktycznym badaniom medycznym, itp.
PROMOCJA ZDROWIA jest procesem umożliwiającym ludziom zwiększenie kontroli nad własnym zdrowiem, jego poprawę i utrzymanie. Największy, bo 53% wpływ na zdrowie człowieka ma styl życia, na który składają się między innymi takie elementy: aktywność fizyczna, sposób odżywiania się, umiejętności radzenia sobie ze stresem, stosowanie używek (nikotyna, alkohol, środki psychoaktywne) czy zachowania seksualne. Środowisko fizyczne warunkuje stan zdrowia człowieka w około 21%. Korzystny wpływ na zdrowie ma czyste powietrze, woda, zdrowa i bezpieczna szkoła oraz zakład pracy. Negatywne oddziaływanie środowiska na zdrowie wynika w znacznym stopniu z degradacji środowiska naturalnego, promieniowania jonizującego, hałasu, szkodliwych substancji chemicznych oraz czynników biologicznych. Zdrowie człowieka w 16% uwarunkowane jest przez czynniki genetyczne, zaś jedynie 10%, czyli w najmniejszym stopniu poprzez opiekę zdrowotną, jej strukturę, organizację, funkcjonowanie czy też dostępność do świadczeń medycznych i ich jakość. Promocja zdrowia ma obejmować wszystkich ludzi i dotyczyć ich codziennego życia. Publiczny udział w określaniu problemów, podejmowanie decyzji dotyczącej poprawy lub zmiany czynników warunkujących zdrowie to naczelne zadania promocji zdrowia.
W 1984 r. Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) opublikowała dokument, w którym określiła, że zdrowie jest podstawowym zasobem jednostki, społeczności lokalnej i społeczeństwa jako całości i musi być wspierane poprzez konkretne inwestowanie w warunki życia. W latach 80-tych opublikowane zostały także inne dokumenty dotyczące promocji zdrowia, które miały na celu rozpowszechnienie polityki zdrowotnej WHO. Jednym z tych dokumentów jest „Zdrowie dla Wszystkich”. Zawiera on 38 celów dotyczących potrzeb stworzenia szkieletu polityki zdrowotnej, stylu życia, właściwych reform opieki i kwestii środowiskowych.
Ważnym krokiem w rozwoju promocji zdrowia było uchwalenie Karty Ottawskiej, która jest „konstytucją” promocji zdrowia. W Karcie Ottawskiej wymienia się pięć współzależnych działań, które winny być podejmowane równocześnie, tworząc strategię promocji zdrowia. Są to: określenie zdrowotnej polityki społecznej, tworzenie środowisk wspierających zdrowie, wzmacnianie działań społecznych, rozwijanie umiejętności osobniczych i reorientacja świadczeń zdrowotnych. Karta Ottawska identyfikuje i definiuje zasadnicze kierunki działań promocji zdrowia, takie jak: obrona warunków niezbędnych do utrzymania zdrowia, umożliwianie działań niezbędnych do rozwijania potencjału zdrowotnego, pośredniczenie w godzeniu różnych interesów w imię interesu nadrzędnego, jakim jest ochrona zdrowia.
Cele promocji zdrowia:
CEL STRATEGICZNY
Poprawa zdrowia i związanej z nim jakości życia ludności przez:
1. Stwarzanie warunków oraz kształtowanie motywacji, wiedzy i umiejętności zdrowego stylu życia, a także podejmowania działań na rzecz zdrowia własnego i innych.
2. Kształtowanie sprzyjającego zdrowiu środowiska życia, pracy i nauki.
3. Zmniejszenie różnic w zdrowiu i dostępie do świadczeń zdrowotnych.
CELE OPERACYJNE
1. Zwiększenie aktywności fizycznej ludności.
2. Poprawa sposobu żywienia ludności i jakości zdrowotnej żywności.
3. Zmniejszenie rozpowszechnienia palenia tytoniu.
4. Zmniejszenie i zmiana struktury spożycia alkoholu oraz zmniejszenie szkód zdrowotnych spowodowanych alkoholem.
5. Ograniczenie używania substancji psychoaktywnych i związanych z tym szkód zdrowotnych.
6. Zwiększenie skuteczności edukacji zdrowotnej społeczeństwa oraz działań w zakresie promocji zdrowia.
7. Promocja zdrowia psychicznego i zapobieganie występowaniu zaburzeń psychogennych.
8. Zmniejszenie narażenia na czynniki szkodliwe w środowisku życia i pracy.
9. Poprawa stanu sanitarnego kraju.
10. Zmniejszenie częstości wypadków, szczególnie drogowych.
11. Zwiększenie sprawności i skuteczności pomocy doraźnej w nagłym zagrożeniu życia.
12. Zwiększenie dostępności i usprawnienie podstawowej opieki zdrowotnej.
13. Zapobieganie występowaniu oraz skutkom wcześniactwa i małej urodzeniowej masy ciała.
14. Usprawnienie wczesnej diagnostyki i czynnej opieki nad osobami z ryzykiem rozwoju niedokrwiennej choroby serca.
15. Usprawnienie wczesnej diagnostyki i zwiększenie efektywności leczenia nowotworów złośliwych szyjki macicy i sutka.
16. Stwarzanie warunków umożliwiających osobom niepełnosprawnym włączenie się lub powrót do czynnego życia.
17. Zwiększenie skuteczności zapobiegania chorobom zakaźnym.
18. Intensyfikacja profilaktyki próchnicy zębów i chorób przyzębia u dzieci, młodzieży oraz kobiet ciężarnych.
Zasady i metody promocji zdrowia:
Promocja zdrowia jest oparta na kilku zasadach, które mogą być uznane za wytyczne działań praktycznych, a jednocześnie wskazują na jej nowatorstwo w stosunku do tradycyjnej medycyny i ochrony zdrowia. Spośród tych zasad dwie wydają się najważniejsze:
1. Promocja zdrowia obejmuje wszystkich ludzi a nie tylko chorych bądź zagrożonych chorobą (grup ryzyka)
2. Promocja zdrowia zajmuje się wszystkimi czynnikami zwiększającymi potencjał zdrowia. Powoduje to, że do rozwoju teorii promocji zdrowia przyczyniają się takie dyscypliny pozamedyczne, jak socjologia, psychologia, pedagogika, ekonomia, polityka społeczna, marketing czy filozofia.
Mimo że na stan zdrowia wpływają najróżniejsze czynniki, często o charakterze "zewnętrznym", to jednym z głównych problemów oświaty zdrowotnej jest niewątpliwie związek określonych zachowań ludzi z ich zdrowiem. Temat ten podjął m.in. L. Breslow, który badał w Kalifornii korelację między długością życia ludzi a ich nawykami zdrowotnymi. Okazało się, że długość życia mieszkańców badanego regionu najsilniej wiąże się z ich następującymi zachowaniami:
* 7-8 godz. snu na dobę
* trzy regularne posiłki w ciągu dnia
* umiarkowane ćwiczenia fizyczne
* niepalenie
* odpowiednia masa ciała
* umiarkowane spożycie alkoholu
Współczesne strategie promocji zdrowia.
Promocja zdrowia jest zjawiskiem wieloaspektowym, zatem możliwe są różne podejścia do jej zasadniczych problemów. Do najczęściej wyróżnianych należą:
1. Podejście medyczne – najważniejsza w nim jest poprawa zdrowia i prewencja chorób.
2. Podejście behawioralne – koncentrujące się na zmianie zachowań.
3. Podejście edukacyjne – bliskie tradycyjnej oświacie zdrowotnej.
4. Podejście marketingowe – którym orientacja na odbiorcę z jego specyficznymi cechami, potrzebami i oczekiwaniami zastępuje dotychczasową orientację na wytwarzany „produkt”.
5. Podejście zmiany społecznej.
Zdrowie, to nie tylko brak choroby. To pełen dobrostan - fizyczny, psychiczny i społeczny. Zatem jesteśmy zdrowi, gdy nie chorujemy, mamy właściwy stosunek do siebie, umiemy sobie radzić ze stresem, mamy dobre układy z otoczeniem. No i najważniejsze, zdrowie to kapitał, który pozwala nam osiągnąć nasze cele, satysfakcję i spełnienie w życiu. Promocja zdrowia natomiast, to sposób aby to zdrowie utrzymać, ale przede wszystkim rozwijać. To taka praca z ludźmi, która ma ich wyposażyć w wiedzę i umiejętności do podnoszenia stanu zdrowia.
W praktyce najważniejszą sprawą wydaje się być zdrowy styl życia, czyli sposób w jaki je przeżywamy. Aby miał on sens należy przestrzegać pewnych założeń, takiego dekalogu (w oparciu o „Dekalog Zdrowego Stylu Życia” Z. Cendrowskiego).
Oto one:
1.Wiedza o samym sobie.
Oznacza to konieczność zrozumienia wszystkich podstawowych zasad funkcjonowania organizmu, w takim stopniu, aby człowiek umiał oceniać stan swojego zdrowia, prawidłowo interpretować różne dolegliwości i co najważniejsze, aby posługując się tą wiedzą umiał uprawiać strategię zdrowego stylu życia, planować i realizować różne przedsięwzięcia wyprzedzające chorobę, nie dopuszczać do zachorowań, przewidywać, wybiegać myślą w przeszłość, nie tylko unikać choroby, ale wspomagać zdrowie.
2. Utrzymywanie sił obronnych w stałej gotowości.
Takie postępowanie opiera się na 4 zasadach:
* Niedopuszczanie do zachowań, które mają bezpośredni wpływ na obniżenie bariery immunologicznej (lekomania, palenie papierosów, alkohol, narkotyki, itp.)
* Postępowanie w sposób wzmacniający siły obronne (właściwe odżywianie, systematyczna aktywność fizyczna, hartowanie ciała, itp.)
* Umiejętne postępowanie podczas różnych chorób i dolegliwości, by nie tylko nie spowodowały one niekorzystnych następstw, ale aby wykorzystać je dla wzmocnienia organizmu (leki, medycyna naturalna, itp.)
* Pogłębianie umiejętności wykorzystania naszych sił psychicznych (autopsychoterapia)
3. Nie nadużywanie leków
Podstawą tej zasady jest stosowanie leków tylko w sytuacji, gdy jest to konieczne i to pod kontrolą lekarza.
4. Utrzymywanie wszechstronnej aktywności fizycznej
Odpowiednio częsty i intensywny ruch pozwala na wzmocnienie organizmu i zachowanie właściwej tężyzny fizycznej i psychicznej.
5. Prawidłowe odżywianie się
Należy stosować się tutaj do kilku prostych zasad:
* Trzeba jeść tylko tyle, ile się zużywa
* Maksymalne wyeliminowanie z diety tłuszczów zwierzęcych i zastąpienie ich tłuszczami roślinnymi oraz produktów wysokoprzetworzonych, np. cukru, soli, białej mąki.
* Spożywanie dużych ilości warzyw i owoców
* Ograniczenie spożycia potraw o wysokiej ilości cholesterolu
6. Hartowanie się
Chodzi tutaj o świadome, planowe poddawanie swego ciała i psychiki różnego rodzaju bodźcom, czasem nawet ekstremalnym, by wzmocnić się, przygotować do sytuacji trudnych, uodpornić się na ekstremalne bodźce w sferach: fizycznej, psychicznej i społecznej.
7. Rozwijanie umiejętności walki ze stresem
Polega to na umiejętności rozróżniania „dobrego” i „złego” stresu i stałego uczenia się sterowania swoimi reakcjami, ograniczanie i eliminowanie wpływu bodźców negatywnych, ale też na pełniejsze ich wykorzystanie. Mają tu zastosowanie wszelkie techniki psychoterapeutyczne, m.in. trening asertywności, umiejętność relaksacji i odreagowywania negatywnego stresu, także poprzez wysiłek fizyczny.
8. Wyeliminowanie nałogów
Mamy tu na myśli wszelkie działania mające na celu zachęcenie ludzi do pozostawania wolnym od nałogów i podejmowania wysiłku ich porzucenia. Kluczem do sukcesu jest motywacja i wsparcie.
9. Życzliwość dla innych
Jest to jeden z podstawowych wymiarów społecznego wymiaru zdrowia. Inaczej mówiąc, zdrowym społecznie jest ten, kto czyni dobro, jest życzliwym dla innych, zna wartość pojęć: tolerancja i kompromis i posługuje się nimi w praktyce, będąc jednocześnie asertywnym. Działanie w naszym Stowarzyszeniu jest bardzo dobrym sposobem na pielęgnowanie i rozwijanie tych cech.
10. Zachowanie postawy copingowej
Coping to z ang. dawanie sobie rady w życiu. Jest to reguła zamykająca w sobie pozostałe. Człowiek prowadzący zdrowy styl życia to taki, który jest o.k., życiowy optymista, odbierany przez innych jako człowiek sukcesu. Dzięki temu jest osobą atrakcyjną dla innych, posiadającą wielu przyjaciół. Jest mu po prostu łatwiej żyć.
Ćwiczenia fizyczne a psychika
Zdecydowana większość Polaków (59%) odpoczywa w sposób bierny: nie uprawia sportu ani żadnych ćwiczeń służących poprawie sprawności ruchowej. Pogorszenie koordynacji ruchowej, spadek jakości snu, pojawienie się stanów lękowych i depresji, to tylko niektóre ze zmian zachodzących w naszej psychice. Specjaliści radzą, by docenić wartość wysiłku fizycznego i ruchu na świeżym powietrzu. Jazda na rowerze, pływanie czy aerobik z pewnością korzystniej wpłyną na nasze samopoczucie, niż bezczynne oglądanie telewizji. Pozytywny wpływ na kondycję psychiczną mają gry zespołowe np. siatkówka czy piłka nożna, jazda na rowerze, pływanie. Doskonałym sposobem na odstresowanie jest gra w paintballa. Ćwiczenia pozytywnie kształtują psychikę i obniżają poziom napięcia związanego ze stresem. Osoby aktywne fizycznie chętniej przestrzegają także innych zaleceń prozdrowotnych, np. zasad zdrowego odżywiania. Przez brak ćwiczeń pogarszamy swoją kondycję psychiczną. Spadek aktywności ruchowej wyraźnie rośnie wraz z wiekiem. Kluczowym momentem w procesie odchodzenia od aktywności fizycznej jest okres między 25 a 34 rokiem żyć . Powodem spadku aktywności jest podjęcie pracy zawodowej oraz związana z tym zmiana stylu życia. Ludzie w tym przedziale wiekowym znajdują się najczęściej w przełomowym momencie dla swojej kariery. Aby praca dawała im satysfakcję potrzebują siły do walki stresem. Dlatego powinni pamiętać o tym, że aktywność fizyczna pomaga odreagować problemy i zachować równowagę psychiczną.
Metody radzenia sobie ze stresem
Stres jest reakcją psychofizjologiczną na wymagania stawiane organizmowi. To układ warunków stanowiących obciążenie człowieka – oddziaływanie środowiska (sytuacje trudne).Stres to specyficzna reakcja między jednostką, a jej otoczeniem (człowiek-środowisko).
Aktywny wypoczynek ma duże znaczenie w redukowaniu negatywnych objawów reakcji stresowej. Uprawianie sportu wpływa na lepsze funkcjonowanie serca i płuc, mięśni i stawów. Warto uprawiać pływanie, bieganie, jazdę na rowerze. Ważny jest codzienny spacer. Nie najlepszą formą redukowania stresu są natomiast sporty siłowe (wyciskanie ciężarów lub siłownia). Sport najlepiej uprawiać na świeżym powietrzu, aby zapewnić organizmowi wymianę tlenową .
Jedną z najlepszych i najprostszych metod na redukowanie stresu, szczególnie długotrwałego, jest sen. Organizm człowieka potrzebuje czasu na odpoczynek i regenerację, którą zapewnia mu sen. Należy zapewnić organizmowi odpowiednią długość snu o regularnych porach, najlepiej w nocy (sen w nocy jest bardziej regenerujący niż w dzień).
Niektóre ze spożywanych pokarmów wzmagają odczuwany stres, ponieważ działają pobudzająco. Takimi pokarmami będą np. kawa, mięso, cukier, biała mąka, konserwanty; maja działanie zakwaszające. Oczywiście nie wszystkie należy wyeliminować z diety, warto je ograniczyć. Produkty redukujące poziom stresu to warzywa i owoce oraz pełnoziarnista mąka (mąka razowa, a więc np. chleb razowy lub makaron razowy), są to produkty alkalizujące a ich działanie jest uspokajające. W walce ze stresem ważny jest magnez, który znajduje się w maku, fasoli, grochu, soji, kaszy i mące gryczanej, wątrobie, a także jabłkach i wiśniach. Dostępne są również w aptekach preparaty magnezu. Na zmniejszenie zawartości magnezu w organizmie wpływa nadmiar tłuszczu, alkoholu i kawy. Podczas reakcji stresowej wskazane picie wody, mleka (zawarty wapń rozluźnia mięśnie), soku z czarnej porzeczki (zawiera witaminę C), soku z selera (działa uspokajająco i wzmacniająco).
Jedną z podstawowych technik redukowania objawów stresu jest głębokie oddychanie. Cwiczenie: Usiądź wygodnie. Opuść ramiona, rozluźnij się, skoncentruj uwagę na oddechu. Jedną dłoń połóż na klatce piersiowej, tuż powyżej mostka, drugą na brzuchu, tuż poniżej mostka. Weź głęboki oddech, nabierz tyle powietrza ile tylko możesz, jakbyś był nadmuchiwanym balonem. Zatrzymaj powietrze przez około 5 sekund. Następnie bardzo powoli wydychaj powietrze, wypuść powietrze do samego końca .
Napięcie mięśni ciała, nóg, barków i pleców, częste bóle kręgosłupa, to objawy długotrwałego stresu. Niezbędne jest w tedy rozluźnianie mięśni. Cwiczenie: Połóż się wygodnie w cichym pomieszczeniu. Zdejmij buty, rozluźnij ubranie i nie krzyżuj nóg. Zamknij oczy, oddychaj powoli i głęboko. Wdychaj powietrze nosem, wypuszczaj powoli ustami. Rozluźnij mięśnie stóp, uwolnij z nich napięcie, poczuj jakby nie należały do ciebie. Oddychaj spokojnie. Rozluźnij teraz mięśnie łydek, uwolnij z nich napięcie, wczuwaj się w oddech. Rozluźnij następnie mięśnie: ud, mięśnie brzucha, mięśnie rąk, mięśnie ramion, mięśnie pleców, mięśnie klatki piersiowej. Cały czas głęboko oddychaj powoli wypuszczając powietrze ustami.