Odpowiedzi na pytania maturalne

1. Wymień rodzaje upraw przemysłowych na świecie. Przedstaw rejonizację dowolnej uprawy.

W produkcji roślinnej wyróżniamy:
· uprawy alimentacyjne (zboża, rośliny korzeniowe, oleiste i cukrodajne, warzywa, owoce)
· uprawy używek (pseudo alimentacyjne)(kawa, herbata itp.)
· uprawy roślin przemysłowych (nie alimentacyjnych)(rośliny włókniste, kauczuk)
· uprawy roślin paszowych - pośrednio alimentacyjnych (rośliny motylkowe, trawy, buraki pastewne)
Współcześnie najważniejszą rośliną włóknistą jest bawełna. Roślina ta najlepiej udaje się w klimacie ciepłym suchym. Wymaga dużo światła. Optymalna temperatura to 26 -280C. Jej uprawy koncentrują się głównie w klimacie podzwrotnikowym i zwrotnikowym, generalnie jednak nie wykraczają poza szerokości geograficzne 430N i 360S. Jest uprawiana przeważnie jako roślina jednoroczna na glebach żyznych i zasobnych w wilgoć. Wymaga co najmniej 6 m-ce okresu wegetacji. Szkodliwe są opady w okresie dojrzewania, który trwa 2 - 3 m.-cy oraz zbiorów. Bawełna udaje się w klimacie monsunowym (gdzie opady poprzedzają zbiory), w klimatach morskich strefy podzwrotnikowej oraz na terenach sztucznie nawadnianych. Uprawia się w Chinach, USA, Indiach, Pakistanie i Uzbekistanie. Inne rośliny włókniste to len juta, konopie, sizal, drzewo tungowe.
Kauczukodajne - drzewo kauczukowe.

2. Omów rejonizację upraw roślin cukrodajnych na świecie.

Do podstawowych roślin cukrodajnych należą trzcina cukrowa oraz burak cukrowy. Charakteryzują się dużą zawartością sacharozy. Ponadto w skali lokalnej pewne znaczenie mają klan cukrowy, sorgo cukrowe oraz niektóre gatunki palm.
Największą powierzchnię upraw zajmuje trzcina cukrowa. Wymaga klimatu ciepłego i wilgotnego - klimaty wilgotne strefy subtropikalnej i tropikalnej, na obszarach o dobrych, mało przepuszczalnych glebach. Jej uprawy zajmują największe obszary w krajach strefy karaibalnej, południowo-wschodniej i wschodniej Brazylii, południowo-wschodnich Chinach, na Nizinie Gangesu, Filipinach, Jawie, na Hawajach, w Australii, we wschodniej części RPA.
Główni eksporterzy to: Kuba, Tajlandia, Francja i Australia.
Buraki cukrowe dające ponad 35% św. produkcji cukru, uprawia się głównie w Europie. Buraki cukrowe nadają się najlepiej po zbożach do uprawy na glebach średnich i dobrych. Potrzebują one stosunkowo długiego okresu wegetacji i dużego nasłonecznienia w fazie dojrzewania. Główne obszary uprawy leżą w pasie czarnoziemów i gleb brunatnych europejskiej części Rosji, na Ukrainie, w północno-wschodniej Francji, pd. Niemczech i Polsce, północnych Włoszech, krajach Beneluksu. Poza Europą - USA, Chiny i Turcja.

5. Główne uprawy zbożowe na świecie.

Zboża mają podstawowe znaczenie dla produkcji roślinnej. Stanowią one podstawę wyżywienia ludzkości. Dotyczy to w szczególności krajów rozwijających się, w których około 3/4 produkcji przeznacza się do bezpośredniego spożycia. W KWR - spożywa się 1/4 zbiorów zbóż, a ok. 2/3 tych zbiorów stanowią pasze dla zwierząt gospodarskich.
Do najważniejszych roślin należą:
· ryż
· pszenica
· kukurydza
· jęczmień
· sorgo
· owies
· żyto
W śród wymienionych zbóż największą powierzchnię zajmuje pszenica.
Dzięki licznym odmianom można ją uprawiać na obszarach położonych w kilku strefach klimatycznych. Jednak jest najbardziej rozpowszechniona w szerokościach geograficznych umiarkowanych i podzwrotnikowych. Pszenica wymaga dobrych gleb o odczynie obojętnym, starannej uprawy i obfitego nawożenia mineralnego. Uprawy pszenicy zajmują największe obszary w Eurazji i Ameryce Pn. (do 40 równoleżnika).
W Eurazji uprawy stanowią zwarty pas ciągnący się od środkowej Hiszpanii poprzez Francję, Włochy, Niemcy, Polskę, Cechy, Słowację, Węgry, Rumunię, Ukrainę, centralne i południowe obszary Rosji, Turcję, Iran, pn. Indie aż do Chin pd.-wsch. Poza Eurazją wielki obszar uprawy pszenicy rozciąga się na preriach USA, płd. Kanadzie, Argentynie, Australii pd.-wsch.
Główni producenci:
· Chiny
· Indie
· USA
· Francja
· Rosja

6. Górnictwo i hutnictwo metali nieżelaznych na świecie.

Spośród metali nieżelaznych największą rolę we współczesnej gospodarce świata odgrywają aluminium, miedź, cynk, ołów, nikiel, cyna.
W hutnictwie aluminium wykorzystuje się boksyty (wodorotlenki glinu), zaś przy produkcji aluminium wtórnego - złom aluminiowy. Największe złoża boksytów występują w strefach tropikalnych. Można wskazać 4 wielkie obszary występowania boksytów:
· Australia
· Afryka Zachodnia (Gwinea, Sierra Leone)
· rejon Morza Karaibskiego (Jamajka, Surinam, Gujana)
· półwysep Bałkański (Węgry, Grecja, b. Jugosławia)

Boksyty wydobywa się również na Wyżynie Brazylijskiej (w stanie Sao Paulo), w Rosji (Ural), Francji, USA (Little Rock) - zmniejsza się wydobycie boksytów.
Produkcja boksytów:
· Australia 37%
· Gwinea 16%
· Jamajka 10%
· Brazylia 9%

Hutnictwo aluminium jest przemysłem bardzo energochłonnym, dlatego też jest koncentrowane w krajach wyżej rozwiniętych. Większość hut aluminium jest lokalizowana w pobliżu elektrowni, co zmniejsza koszty ich zaopatrzenia w energię elektryczną.
Wzrost produkcji aluminium zauważamy w niektórych krajach średnio rozwiniętych i KS posiadających bogate źródła boksytów i obfite źródła energii. Jednak w KSR był uwarunkowany napływem kapitałów japońskich, amerykańskich i zachodnioeuropejskich, umożliwiających szybką rozbudowę zdolności wytwórczych hut, bazy energetycznej i innych elementów infrastruktury technicznej oraz gwarantujący zbyt aluminium na rynkach KWR.
Najwięksi producenci aluminium (91r.):
· USA 31%
· b. ZSRR 13%
· Kanada 9%
· Australia i Brazylia po ok. 6%

Wolniej znacznie niż produkcja aluminium rozwija się światowa produkcja miedzi. Koniunktura na miedź jest bezpośrednio spowodowana dynamiką rozwoju przemysłu elektronicznego i telekomunikacji.
Hutnictwo miedzi na dużą skalę rozwinęło się w niewielu krajach świata. W przeciwieństwie do aluminium, w produkcji miedzi umocniła się pozycja wielkich potentatów:
· USA 19% produkcji światowej
· Chile 11%
· Japonia ok. 11%
· b. ZSRR 10% Ż
W KWR - produkcja miedzi rafinowanej (w procesie elektrolizy) ora różnorodnych stopów miedzi z innymi metalami (głównie z aluminium, cyną, cynkiem i manganem).
KSR - produkcja półproduktów (koncentratów miedzi) - miedzi hutniczej i kamienia miedziowego.

Występowanie:
· USA (Arizona, Nowy Meksyk, Utah, Montana)
· andyjski pas miedziowy w Ameryce Południowej (Chile i Peru)
· Kanada

Na surowcu importowanym bazuje hutnictwo Japonii, Niemiec i Belgii.
Rudy cynku i ołowiu, które występują bardzo często łącznie, zawierają kilka do kilkunastu procent czystego metalu. Bogate złoża tych rud występują w: Hiszpanii, b. Jugosławii, Bułgarii, Polsce, Szwecji, USA, Meksyku, Kanadzie.

Cynk - produkcja blach antykorozyjnych, ogniwa galwaniczne, przemysł chemiczny.
Producenci:
· b. ZSRR
· Kanada
· Japonia
· Niemcy
· Chiny

Ołów - konstrukcja powłok ochronnych przed promieniowaniem jonizującym.
Producenci:
· USA
· b. ZSRR
· Niemcy
· W.Brytania

Złoża cyny tyko w nielicznych krajach są duże - Malezja, Tajlandia i Boliwia. Dużymi producentami są także Brazylia, Australia i Chiny.

Wydobycie rud niklu koncentruje się również tylko w kilku krajach - Kanada, Rosja, Nowa Kaledonia, Kuba i Australia. Nikiel, podobnie jak chrom, mangan i kilka innych metali stosowany jest głównie w produkcji stali szlachetnych.
7. Przemysł chemiczny.

Przemysł chemiczny jest najbardziej dynamicznie rozwijającą się gałęzią przemysłu w świecie. Jest on rozległą dziedziną wytwarzania, obejmującą produkcję związków nieorganicznych i chemię organiczną, a jednocześnie również warunkiem rozwoju gospodarczego państw. Szczególnie wysokim tempem rozwoju char., się takie dziedziny jak przemysł rafineryjno - petrochemiczny, a na tej bazie - produkcja różnorodnych tworzyw syntetycznych Dość dużą dynamiką odznacza się także przemysł farmaceutyczny i gumowy ® szybko rosnący popyt na ich wyroby. Wolniej rozwijają się tradycyjne dziedziny, takie jak np. przemysł kwasu siarkowego, sodowy, nawozów sztucznych. Rozwój przemysłu chemicznego wiąże się z osiągnięciami naukowo - technicznymi.
Światowa produkcja przemysłu chemicznego char. Się dużym stopniem koncentracji w KWS. Dotyczy to w szczególności najbardziej nowoczesnych jej dziedzin. Jedną z istotnych tego przyczyn jest duża złożoność technologii wytwarzania wielu wyrobów oraz zapotrzebowanie na wysoko wykwalifikowanych pracowników. Rozwój tego przemysłu wymaga ponoszenia pokaźnych nakładów na prace naukowo-badawcze, dużych nakładów na produkcję bądź zakup aparatury stanowiącej wyposażenie zakładów produkcyjnych. Powoduje to, że tylko niektóre kraje rozwijają wszechstronnie przemysł chemiczny. Większość specjalizuje się jedynie w części rodzaju wytwórczości i rozwija je na dużą skalę, co pozwala na obniżenie kosztów produkcji. Szerszym wachlarzem produkcji cechuje się przemysł chemiczny krajów dużych, w związku z chłonnym wewnętrznym rynkiem zbytu.
Przemysł związków nieorganicznych reprezentują tradycyjne dziedziny wytwarzania, a zwłaszcza produkcji H2SO4 i HCl, sody i nawozów sztucznych. Wspólną ich cechą jest wysoka materiałochłonność i energochłonność oraz duża agresywność w stosunku do środowiska naturalnego. Dlatego też w KWR obserwuje się stagnację bądź spadek produkcji w tej dziedzinie (również spadek zapotrzebowania na „ciężką chemię”). Podstawą rozwoju chemii nieorganicznej oraz wielu innych gałęzi gospodarki jest produkcja kwasu siarkowego. Stosuje się go do produkcji nawozów fosforowych, materiałów wybuchowych i zapałek, przy produkcji barwników, celulozy i papieru, w procesach rafinacji ropy naftowej, w akumulatorach i przemyśle spożywczym.
W wielu KWR produkcja H2SO4 zmniejsza się. Dotyczy to zwłaszcza krajów nie dysponujących odpowiednim zapleczem surowcowym, oraz tych które zmieniają odpowiednio strukturę przemysłu chemicznego. Największe oszczędność H2SO4 można osiągnąć ograniczając produkcję nawozów fosforowych. Dlatego ze spadkiem tejże we Włoszech, Wielkiej Brytanii, Francji i Niemczech zmniejsza się produkcja H2SO4, ale wzrost produkcji nawozów fosforowych w Chinach, Indiach i Tunezji zmusił do rozbudowy przemysłu H2SO4 w tych krajach (powód - wytwórnia blisko rynku zbytu ® zagrożenia w trakcie przewożenia)
Produkcja H2SO4
· USA 30%
· Chiny 11%
· Rosja 10%
· Japonia 6%
W produkcji H2SO4 wykorzystuje się siarkę rodzimą (osadową), siarkę z pirytów oraz pozyskiwaną w procesie odsiarczania gazu ziemnego. Największe znaczenie - siarka rodzima. W jej wydobyciu przodują:
· Polska
· USA
· Rosja
W produkcji siarki z pirytów:
· Chiny
· Hiszpania
· Japonia
· Niemcy
W produkcji nawozów sztucznych (szczególnie azotowych i fosforowych) obserwuje się 2 tendencje:
- wzrost produkcji w krajach o rozległych użytkach rolnych char. się niewielkim zużyciem nawozów sztucznych na jednostkę ich powierzchni - Chiny, USA, Indie, Kanada, Brazylia
- spadek produkcji w krajach Europy i Japonii ® eliminowanie produkcji energochłonnej i materiałochłonnej w warunkach deficytu surowców podstawowych, przesycenie rolnictwa chemikaliami, rolnictwo ekologiczne.
Produkcja nawozów azotowych (oparta głównie na gazie ziemnym)
Chiny export USA
USA Kanada
Indie Holandia i Belgia
fosforowych USA export USA
Chiny Maroko
Rosja Belgia
Indie Tunezjia
wydobycie fosforytów:
· USA
· b. ZSRR
· Maroko
· Chiny
· Jordania
· Tunezja

Sól potasowa (używana przy produkcji nawozów sztucznych)
· b. ZSRR
· Kanada
· Niemcy

Sól kamienna - permskie i trzeciorzędowe formacje osadowe, w niektórych krajach - naturalne odparowywanie wody morskiej, w krajach Zatoki Perskiej - produkt uboczny wielkich odsalarnii wody morskiej, pracujących dla potrzeb komunalnych. Poza przemysłem spożywczym i gospodarstwem domowym, stosuje się ją do produkcji sody i chloru.
Soda (NaOH) - produkcja środków piorących i mydła, sodu i jego związków oraz przy produkcji sztucznego jedwabiu, celulozy i papieru. Do największych producentów sodu kaustycznej należą: USA, Niemcy, Japonia, Chiny, Rosja. Zakłady chemii niorganicznej są zazwyczaj lokalizowane w pobliżu bazy surowcowej (pr. HCl, NaOH) lub w pobliżu chłonnych rynków zbytu (nawozy sztuczne), oraz z uwagi na charakter w pobliżu źródeł energii i wody.
Produkcja związków organicznych, zwłaszcza podstawowych, jest związana z ośrodkami rafinacji ropy naftowej, bardziej złożonych - z rejonami wielkich miast, ich rynkiem zbytu, zapleczem naukowo-badawczym i zasobami wykwalifikowanej siły roboczej. Chemia organiczna to: etylen, propylen, nylon, stylon, eten. Większość gałęzi chemii org. Wykorzystuje nowoczesne technologie, char się znaczną kapitałochłonnością produkcji i wytwarza wyroby znajdujące szeroki zbyt tylko w warunkach rozwoju gospodarczego i zamożnego społeczeństwa - dlatego KWR.
Produkcja tworzyw sztucznych (polietylen, polipropen i polistern):
· USA
· Japonia
· Niemcy
· Francja
· Korea Pd.
Wzrasta produkcja włókien sztucznych niecelulozowych (spowodowane jest to zbyt wolno rosnącą produkcją włókien naturalnych), równocześnie zmniejsza się (zwłaszcza w KWR) produkcja włókien celulozowych.
Wzrasta produkcja kauczuków syntetycznych, pomimo tego że zbiory kauczuku naturalnego wzrosły:
· b. ZSRR 24%
· USA 22%
Japonia 15%
8. Baza dla przemysłu energetycznego i rejony występowania wybranego surowca.

Przemysł energetyczny jest jednym z najbardziej rozwiniętych gałęzi przemysłu. Przemysł energetyczny jest bardzo ważny, jednak jest to przemysł, którego efektów nie można przechowywać. Aktualnie pomimo powolnego odchodzenia od stosowania węgla jako paliwa na szeroką skalę odgrywa on ciągle główną rolę w energetyce światowej.
I tak struktura surowców i energii wygląda następująco:
- węgiel 39,3%
- woda 18,1%
- energia jądrowa 17%
- gaz ziemny i ropa naftowa » 4%
- reszta (energia biomasy, geotermiczna ,itp.) 0,6%
Węgiel szczególnie kamienny jest jednym z najczęściej używanych paliw kopalnych. Jego znaczenia wzrosło w XIX wieku, w czasie rewolucji przemysłowej. Był on wtedy używany głównie przy hutnictwie żelaza. Obecnie wraz z wynalezieniem nowych źródeł energii jego znaczenie zaczyna maleć. Wiąże się to z wyczerpywaniem zasobów węgla w niektórych krajach albo nie możnością wydobycia go ze względu na budowę geologiczną. Węgiel powoduje również duże zanieczyszczenie powietrza (duża emisja CO2 w czasie spalania), powoduje zakwaszenie deszczy, a więc znaczną degradację środowiska.
Największe rejony wydobycia węgla kamiennego to:
- Stany Zjednoczone: Zagłębie Appalachijskie
Zagłębie Wewnętrzne Wschodnie
- Chiny : Fusin, Funszan, Tiencin
- Rosja b. ZSRR - zagłębia: Donieckie, Peczorskie i Kuźnieckie
- Indie : Damodar
- Australia : Newcastle
Węgiel wydobywa się również na dużą skalę w: Górnośląskim Ośrodku Przemysłowym w Polsce, w Zagłębiu Ruhry i Saary w Niemczech, w Yorkshire i Szkocji w W. Brytanii. Ameryka Południowa i Afryka posiadają bardzo nikłe ilości tego surowca.
W latach obecnych spadło wydobycie węgla w Polsce, b. ZSRR, W. Brytanii i Niemczech. Natomiast wzrosło w USA i Australii (spowodowane jest to eksportu na rynki Europejskie i Japoński) oraz Indie i Chiny (duże potrzeby rynku wewnętrznego).
Węgiel brunatny jest obecnie wydobywany na szeroką skalę i nie jest szeroko eksportowany. Główne rejony wydobycia to:
- Niemcy
- Czechy (największy eksporter 60%)
- b. ZSRR
Ropa naftowa jest obecnie paliwem coraz szerzej stosowanym. Używa jej się również do farmacji i chemii. Główni potentaci naftowi to państwa Zatoki Perskiej (Arabia Saudyjska i Iran, znaczenie Iraku spadło po wojnie z Kuwejtem i nałożeniu na to państwo embarga ONZ, zakazującego eksportu ropy oraz wyznaczył określoną ilość ropy do sprzedaży w celu zakupu środków potrzebnych dla ludności, Husain jednak z tego nie skorzystał). Ropa występuje jeszcze m.in. w USA, Meksyku, b. ZSRR, Kanadzie, Europie itp. Gaz ziemny przeważnie występuje z ropą naftową.
W 1992 roku liczba złóż kopalni stosowanych w energetyce wyglądała następująco:
- ropa naftowa 71
- gaz ziemny 223
- węgiel kamienny 125
- węgiel brunatny 79

9. Omów obszary występowania ropy naftowej i gazu ziemnego na świecie. Wydobycie i główni producenci.

Rola poszczególnych surowców w bilansie zużycia pierwotnych źródeł energii uległa zmianom. Jeszcze w latach 50, a nawet 60 dominujące znaczenie miały paliwa stałe, gł. węgiel kamienny. W najwyżej uprzemysłowionych krajach Europy w 1950r. ich udział wynosił 78,9%, a w 1990r. 32,7%. Obecnie na ropę naftową przypada ok. 37% światowej produkcji energii pierwotnej, a na węgiel ok. 29%. W latach 70 w związku z dynamicznym wzrostem cen ropy naftowej na rynku międzynarodowym, jej zużycie uległo zahamowaniu (pierwszą istotną podwyżkę cen tego surowca odnotowano w 1973r. ). Węgiel kamienny nie odzyskał jednak dawnego znaczenia, ponadto w połowie lat 80 odnotowano obniżenie cen ropy naftowej.
Rośnie natomiast znaczenie gazu ziemnego (24%) i pierwiastków promieniotwórczych.
Rejony występowania ropy naftowej:
· rejon Zatoki Perskiej (60% ) - najwięcej w Arabii Saudyjskiej
· Rosja - zachodnia Syberia, rejon Wołżańsko-Uralski
· Zatoka Meksykańska, Teksas, Luizjana, Kanada (prowincja Alberta) i południowa część Morza Karaibskiego
· Afryka - południowo-wschodnia część Sahary, delta Nigru
· Azja pd.-wsch. - wyspy szelfu Morza Żółtego, Chiny (Mandżuria, Karamay),
· Indonezja - na wyspach Borneo, Sumatra, Jawa
· Europa - pod dnem Morza Północnego (W. Brytania, Norwegia), Rumunia (Karpaty), Francja (Basen Paryski), Chorwacja (okolice Zagrzebia), Włochy (Sycylia, Nizina Padańska), Niemcy (pod rzeką Ems).

Główni producenci ropy naftowej:
· Arabia Saudyjska 403 mln. ton
· USA
· Rosja
· Iran
· Chiny
· Meksyk
· Wenezuela

Gaz ziemny występuje w samodzielnych złożach bądź też towarzyszy złożom ropy naftowej. Największe zasoby znajdują się w Rosji (płn. część Niziny Zachodniosyberyjskiej, w rejonie płn. Kaukazu, rejon Orenburga - płd. Uranu), USA (stany: Teksas, Luizjana, Oklahoma, Kansas), Kanada, rejon Morza Karaibskiego, Holandia (rejon Gruningen), Algieria, W. Brytania, Norwegia, Wenezuela, basen Zatoki Perskiej.
Główni producenci gazu ziemnego:
· b. ZSRR
· USA
· Kanada
· Holandia
· Indonezja
· W. Brytania

Kraje naftowe zasobne w złoża gazu ziemnego nie odgrywają w produkcji globalnej większej roli. Często gaz jest tam spalany bezproduktywnie w specjalnych instalacjach. Eksport tego gazu do KWR jest generalnie mało opłacalny gdyż wymagałby skroplenia oraz wykorzystania do transportu statków o specjalnej konstrukcji. W światowym eksporcie gazu ziemnego podstawowe znaczenie maja gazociągi. Dzięki nim b. ZSRR przesyła gaz do innych krajów europy. Podmorskie gazociągi biegną z pól naftowych i gazowych Morza Północnego do W.B., Francji i Niemiec. Również gazociągami dostarczany jest gaz z Kanady I Meksyku do USA.
Wzrost wydobycia gazu ziemnego jest związany z rosnącym jego znaczeniem jako źródła energii i pozaenergetycznymi zastosowaniami tego surowca (przemysł szklarski, hutnictwo metali, produkcja nawozów azotowych)

10. Scharakteryzuj produkcję energii elektrycznej i rodzaje elektrowni na świecie.

Światowa produkcja energii elektrycznej rośnie szybciej niż produkcja przemysłowa ogółem. Rozwój elektroenergetyki jest jednak kosztowny, dlatego też na jej rozbudowę bardzo duży wpływ wywiera poziom rozwoju ekonomicznego kraju. 58% światowej produkcji energii elektrycznej przypada na grupę krajów najwyżej rozwiniętych, 18,3% na kraje b. ZSRR i kraje Europy Środkowo-wschodniej, a 23% na kraje rozwijające się.
Poziom rozwoju produkcji elektrycznej w poszczególnych krajach odzwierciedla wielkość jej produkcji na jednego mieszkańca (miernik uprzemysłowienia i rozwoju ekonomicznego).
Najwięksi producenci w przeliczeniu na jednego mieszkańca (ze względu na korzystne warunki rozwoju hydroenergetyki i w związku z tym małe koszty wytwarzania energii elektrycznej):
· Norwegia 27 tys. kWh
· Kanada 18,3 tys. kWh
· Szwecja 16,3 tys. kWh

Do produkcji energii elektrycznej zużywane są paliw stałe, produkty rafinacji ropy naftowej, gaz ziemny, pierwiastki promieniotwórcze oraz energia wód. W zależności od rodzaju stosowanych surowców elektrownie dzielimy na :
· cieplne
· jądrowe
· wodne

Największe znaczenie mają elektrownie cieplne, które dostarczają 64% światowej produkcji energii elektrycznej, kolejne miejsce zajmują hydroelektrownie i elektrownie jądrowe (17%).
Udział różnych rodzajów elektrowni w wytwarzaniu energii w poszczególnych krajach jest zróżnicowany. I tak np.: w Kanadzie, Szwecji, Szwajcarii, Austrii na hydroelektrownie przypada 50-70% produkcji, w Norwegii niemal 100%, w USA kilkanaście %, a np. w Niemczech, Holandii, na Węgrzech ich udział jest znikomy.
W Rosji i USA znajdują się największe w świecie hydroelektrownie o mocy po kilka tys. megawatów. Np.: Krasnojarska na Jeniseju i Ust-Ilimska na Agarze, Wołogradzka i Kujbyrzewska na Wołdze, Glen Canion i Hoover na rzece Kolorado, Grand Coulee na rzece Kolumbia, wodospad Niagara w USA, poza tym w Assuanie na Nilu, na rzece Wolta w Ghanie, na rzece Kongo w Zairze, Curi na Caroni i największa Iatipu na Paranie w Brazylii.
Elektrownie cieplne bazują głównie na węglu. Spalają one 2/3 wydobywanego na świecie węgla kamiennego i 95% w. brunatnego. Elektrownie bazujące na niskokalorycznym paliwie (w. kamienny i brunatny) lokalizowane są głównie w rejonach ich wydobycia, a oparte na paliwach wysokokalorycznych (olej opałowy - produkt rafinacji ropy naftowej) - w rejonach dużego zapotrzebowania na energię elektryczną.
Stosunkowo nieduży udział w światowej produkcji energii elektrycznej mają dotychczas elektrownie jądrowe (ich popularność spadła po awarii w elektrowni w Czarnobylu oraz wielu mniejszych awariach w Europie Zach. i USA) lecz w niektórych krajach odgrywają dużą rolę - np. Francja 70% wytwarzanej energii elektrycznej i Belgia, Szwecja i Szwajcaria - 50%. Jako paliwo stałe elektrownie te stosują uran.

11. Przedstaw obszary występowania rud żelaza na świecie. Wymień głównych producentów stali.

Do rud najbogatszych w żelazo należą:
· magnetyty (45-75%)
· hematyty (30-65%)
· syderyty (25-45%)
· żelaziaki brunatne (22-25%)
Największymi producentami rud żelaza są: Brazylia, Chiny i Australia.
Występowanie rud Fe:
· Brazylia – rejon Belo Horizonte
· Australia – w zach. części kraju na południe od Port Hedland
· Rosja – Ural (rejon Magnitogorska, Niżnego Tagilu {magnetyty), złoża Kurskiej Anomalii Magnetycznej, pd. Część Syberii Wschodniej (rejon Ilimska)
· Ukraina – Zagłębie Krzyworoskie
· Indie
· USA – Zagłębie Masabi (w pobliżu Jeziora Górnego)
· Kanada – Labrador (rejon Scheffrville)
· RPA
· Wenezuela – pn.-wsch. część (w pobliżu Bolivar)
· Afryka – Mauretania
· Szwecja – rejon Kiruna-Gaaiore
Najwięksi światowi producenci stali (1994 r):
1? Japonia 98 mln ton
2? Chiny 92
3? USA 91
4? Rosja 49
5? Niemcy 41
6? Korea Pd. 34
7? Brazylia, Włochy 26
8? Ukraina 21
9? Indie, Francja 18
10? Anglia 17


12. Scharakteryzuj występowanie węgla kamiennego i brunatnego na świecie. Wydobycie i głównych producentów.

Występowanie węgla kamiennego.
· Chiny – wschodnia część kraju (Fushun, Kalikian, Danglon, Huainon)
· USA – pokłady węgla zalegają na obszarze ciągnącym się wzdłuż zach.. Części Appalachów, od stanu Pensylwania i Ohio (na pn.), po stan Alabama na południu. Na obszarze tym znajdują się 3 okręgi górnictwa:
? Zagłębie Północnych Appalachów (z gł. Ośr. W Pittsburgu), zawiera duże ilości wysokowartościowego antracytu i węgla koksującego,
? Zagłębie Południowych Appalachów, dostarcza mniej wartościowych gat. C.
Duże pokłady znajdują się u zbiegu rzek Missisipi, Missouri i Ohio (Wschodnio-Środkowe i zachodnio-środkowe zagłębia); poza tym w stanach Utha i Wyoming.
· Rosja – Zagł. Kuźnieckie (pn. część zachodniej {dostarcza C dla hutn. Uralu), Zagł. Peczorskie, Zagł. Irkuckie, wsch. część Zagł. Donieckiego, w Kazachstanie, Zagł. Karagandy i Ekibastuskie
· Australia – rejon Newcastle
· RPA – rejon Johanesburga
· W.Brytania – Zagł. Centralne, Yorkshire, Północne, Szkockie
· Niemcy – Zagł. Ruhry i Saary
Głównymi producentami węgla kamiennego (1993) są:
1. Chiny 1154 mln ton
2. USA 776
1? Indie 248
2? Rosja, RPA 194
3? Australia 183
4? Polska 130
Wydobycie węgla brunatnego jest skoncentrowane głównie w krajach europejskich oraz Rosji. Występowanie:
· Niemcy – rejon Akwizgronu, Saksonia, rejon Lipska, Łużyce, okręg Kotbus
· Rosja – Zagł. Podmoskiewskie, Końsko-Aczyńskie (na zach. od Krasnojarska nad Leną (w rejonie Jakucka)
· Czechy (ponad 3000 kcal) – Zagł. Północnoczeskie (rejon miasta Most), Sokołowskie.
Producenci:
1. Niemcy 210 mln ton
2. Rosja
3. Czechy 67
1? Polska 66
2? Grecja 55


13. Jakie są współczesne przyczyny i skutki migracji ludności na świecie.

Migracje przesiedleńcze, czyli ruchy wędrówkowe ludności, polegające na jej przemieszczaniu się w przestrzeni połączone ze stałą lub okresową zmianą miejsca zamieszkania, dzielimy na emigracje – opuszczanie przez migrantów jakiegoś terenu, oraz imigrację – napływanie na dany teren. Różnica liczbowa między emigracją a imigracją nosi nawę salda migracji.
Terenami opuszczenia i przybycia mogą być kontynenty, kraje, regiony, miasta i wsie. Wyodrębniamy migracje zagraniczne (zewnętrzne, {migracje międzypaństwowe i międzykontynentalne), oraz migracje wewnętrzne (w obrębie jednego kraju {migracje regionalne ze wsi do miast, z miast do wsi, także między miastami lub wsiami}).
Obecnie na świecie dominują migracje ze wsi do miast. Mają one znaczenie ekonomiczne. Z jednej strony powiększają zasoby siły roboczej w miastach, z drugiej zaś powodują w niektórych rejonach brak siły roboczej na wsi. Jednocześnie obserwujemy odpływ ludności z mniejszych miast do większych i do dużych ośrodków przemysłowych. Są to tzw. Migracje pośrednie (etapowe, skokowe), ponieważ w miejsce ludności odpływającej z mniejszych miast napływa na ogół ludność wiejska.
W najsilniej rozwiniętych gospodarczo państwach świata zaczyna się ostatnio nowa tendencja w ruchu wędrówkowym ludności. Polega ona na tym, że ludność miejska przenosi się z wielkich ośrodków miejskich na małe odległości, a potencjalni imigranci do dużych miast, osiedlają się również w ich pobliżu. Przyczyny migracji ogólnie można podzielić na ekonomiczne (najczęstsze) i pozaekonomiczne. Ekonomiczne przyczyny migracji są związane z dążeniem ludzi do poprawy warunków bytu, a więc np. z możliwością otrzymania ziemi lub pracy, lepszej i lepiej płatnej pracy, zmiany charakteru pracy (np. z rolniczej na pozarolniczą), awansu zawodowego. Np. migracji ze wsi do miast połączone z podejmowaniem pracy w przemyśle, handlu, usługach, lub z KŚR do KWR.
Migracje o charakterze pozaekonomicznym wynikają z pobudek politycznych, narodowościowych, religijnych, społecznych, a niekiedy także psychologicznych, poza tym powodem mogą być kataklizmy i klęski żywiołowe.
Podłoże polityczne mają migracje towarzyszące konfliktom wojennym i zmianom rządów w różnych krajach. Przesłanki narodowościowe stają się przyczyną przemieszczeń ludności, gdy zmieniają się granice państw, a pewne grupy etniczne są prześladowane w swojej ojczyźnie. Podobnie, gdy przekonania religijne stają się powodem do prześladowań lub szykan.
Migracjami uwarunkowanymi społecznie są przemieszczenia ludności związane z zawieraniem związków małżeńskich, nauką, niesnaskami sąsiedzkimi, brakiem więzi społecznej, chęcią uniknięcia presji społeczności lokalnych itp.
Każda migracja jest podejmowana w nadziei, że w ten sposób zmieniający miejsce zamieszkania będzie mógł łatwiej zaspokoić swe aspiracje i zrealizować najważniejsze życiowe cele. Cele te najłatwiej można zrealizować w miastach, dlatego są one ich głównym celem. Koncentracja siły roboczej i popytu w pewnych ośrodkach sprawia, że coraz trudniej w sposób efektywny (gospodarczo uzasadniony) wykorzystać tę siłę roboczą i zaspokoić ów popyt. W związku z tym pojawiają się tendencje do przeciwdziałania nadmiernej koncentracji ludności.
Uogólniając można powiedzieć, że dominująca na danym terenie tendencja do przemieszczeń ludności jest ściśle uzależniona od poziomu rozwoju gospodarczego tego kraju. Na etapie intensywnego rozwoju dominują migracje ze wsi do miast i z miast mniejszych do większych, a na etapie postindustrialnym, gdy kurczy się rynek pracy w wielkich miastach, narastają problemy ekologiczne, rosną koszty utrzymania oraz wzrasta ogólna mobilność ludności ze wzrostem jej wykształcenia i wiedzy o świecie obserwuje się dominację migracji z miast dużych do mniejszych i na wieś.
Większość migracji zewnętrznych ludności kieruje się do Europy Zachodniej oraz do USA i Kanady.
· Do Europy Zach. – z Europy Środk. I Wsch., Turcji, Afryki Pn., z obszarów byłych kolonii
· USA i Kanada – z Basenu Morza Karaibskiego (zwłaszcza Meksyku i Puerto Rico).


14. Omów znaczenie rybołówstwa morskiego w gospodarce światowej i podaj główne rejony połowów.

Rybołówstwo – gałąź gospodarki obejmująca wydobywanie – w celach spożywczych, także przetwórczych – ryb i innych zwierząt (oprócz wielorybów – wielorybnictwo) oraz roślin wodnych z mórz, jezior i rzek.
Największe łowiska występują na styku prądów morskich, a także w strefie przybrzeżnej kontynentu. Do obszarów charakteryzujących się dobrymi warunkami rozwoju floty morskiej zarówno przybrzeżnej (glony brunatne i zielone) jak i flory otwartego morza (fitoplankton = glony jednokomórkowe) zaliczamy:
· obszary oceanu spokojnego u zachodnich wybrzeży Ameryki Pd., przez które przepływa zimny Prąd Peruwiański
· obszary północnego Atlantyku (gdzie Prąd Zatokowy zderza się z prądami zimnymi – Labradorskim i Grenlandzkim), a zwłaszcza akweny mórz: Północnego, Norweskiego, Barentsa i Baffina oraz cieśnin (Davisa i Duńskiej) w rejonie Grenlandii i Islandii,
· Wody szelfowe O. Spokojnego i O. Atlantyckiego u wybrzeży USA i Kanady
· Wody mórz: Ochockiego, Japońskiego, Żółtego i Południowo-Chińskiego oraz u wybrzeży Japonii, Kuryli i Kamczatki (zwłaszcza rejon zderzenia się prądów Kuro Siwo i Oja Siwo).
· Wody szelfowe Zatoki Bengalskiej i M. Arabskiego u wybrzeży Indii
· Wody mórz śródlądowych: Śródziemnego, Czarnego i Bałtyckiego
· Wody u wybrzeży Antarktydy, gdzie przepływa Antarktyczny Prąd Okołobiegunowy.
Poza zasobnością łowisk, ważnym czynnikiem warunkującym wielkość połowów są możliwości techniczno-ekonomiczne rybołówstwa:
? rozwinięta flota statków połowowych (statków przetwórni (trawlerów)
? zaplecze portowe wraz z bazą przetwórstwa i siecią dystrybucji wyrobów gotowych
? niezawodna łączność ze statkami
? możliwości wymiany załóg (np. przy pomocy śmigłowca)
? kwalifikacje kadr.
W latach 1981-1991 światowe połowy morskie wzrosły o 97 mln ton (tj. o 35%).
Połowy ryb:
1? Chiny
2? Japonia
3? Peru
4? Chile
Spożycie:
1? Chile 478 kg/1 osobę (w ciągu roku)
2? Peru Japonia 68 kg/1 osobę
Największe znaczenie ma rybołówstwo dla krajów nie dysponujących odpowiednimi obszarami dla rozwoju rolnictwa, a zwłaszcza dla Islandii (rocznie połowy ryb na 1 osobę przekraczają 4 tys. kg), Norwegii, Chile, Peru i Danii. Stosunkowo duże znaczenie ma ono również w Japonii, Tajlandii, Korei Pd. i Indonezji.
Z mórz i oceanów odławia się również kręgowce, ptaki bezkręgowe, ponadto rośliny morskie, z których po wysuszeniu otrzymuje się agar-agar (żelatyna). Różne wydobycie roślinności morskiej wynosi 1 mln ton. Największy udział mają:
1? Japonia
2? Indie Chiny
3? Wietnam
4? Meksyk
5? Norwegia Anglia
Największe łowiska świata znajdują się na obszarach, gdzie są dostarczane nowe zapasy żyznej wody (bogatej w sole biologiczne). Dostarczanie nowych zasobów tych soli dokonuje się tylko wtedy, gdy z warstw głębszych wydostawane są one do warstw górnych lub na skutek mieszania się powierzchniowych ciepłych prądów z zimnymi, lub wód słodkich ze słonymi w pasie wybrzeży.


15. Scharakteryzuj problemy wyżywienia ludności świata.

Szybki wzrost liczby ludności (który w 2000 r. może osiągnąć 6-7 mld) powoduje konieczność stałego zwiększania zasobów żywności. Zdaniem ekspertów FAO ok.800 mln ludności na świecie jest chronicznie niedożywionych, a ok. 1 mld okresowo. Około 1 mln rocznie umiera z głodu. Zjawisko śmierci głodowej występuje tylko w niektórych rejonach świata, o opóźnionym rozwoju cywilizacyjnym, gdzie toczą się walki plemienne, wojny religijne, dokonywane są czystki etniczne, klęski żywiołowe.
Stwierdzono, że dla normalnego funkcjonowania organizmu ludzkiego jest spożycie w ciągu doby 2300-2700 kalorii i 80 gramów białka. Biorąc to pod uwagę można wyróżnić 3 grupy krajów:
· wyżywienia nazbyt obfitego (ponad 2700 kalorii i 80 g białka) – wszystkie KWR, arabskie kraje naftowe i większość krajów średnio rozwiniętych
· wyżywienia skromnego, ale wystarczającego (2300-2700 kalorii i 50-80 g białka) – biedniejsze kraje średnio rozwinięte i bogatsze KŚR
· wyżywienia niedostatecznego i głodowego (poniżej 2300 kal. I 50 g białka) - najbiedniejsze KŚR.
Obecnie produkcja żywności na świecie jest większa niż kiedykolwiek w dziejach człowieka, a jednocześnie społeczeństwa niektórych krajów odczuwają dotkliwy brak żywności powodujący różne choroby i dużą śmiertelność. Na konferencji szczytu żywnościowego FAO, który odbył się w listopadzie 1996 r. w Rzymie przyjęto Deklarację Bezpieczeństwa Żywnościowego i plan działania, który przewiduje pomoc techniczną, finansową i fachową ekspertów z krajów bogatych na rzecz biednych.
Ogółem jak podają statystyki FAO w ciągu ostatnich 10 lat wskaźnik produkcji rolnej podniósł się o 3,3%. Ten wzrost pozwolił sprostać zwiększonemu popytowi na żywność, ale nie we wszystkich krajach w stopniu dostatecznym pozwalającym na likwidację głodu. W miarę jednak jak w pewnych regionach zwiększała się produkcja żywności, a w innych powiększało się zapotrzebowanie zmieniał w się sposób zasadniczy światowy handel żywnością, zwłaszcza zbożami.
Przyczyną niedoborów żywności jest na ogół bardzo szybki wzrost liczby ludności, niewspółmierny do możliwości zwiększenia produkcji rolniczej. Ponadto pewien wpływ na to zjawisko ma nieprawidłowa polityka państw np. przewaga celów militarnych nad społecznymi, narastające długi zewnętrzne oraz brak środków na import żywności.
Problem wyżywienia ludności świata ma coraz większe znaczenie wobec wzrastającego zaludnienia, degradacji środowiska przyrodniczego, wzrostu energochłonności produkcji rolnej, przy jednoczesnym wyczerpywaniu się areału gruntów uprawnych i zasobów słodkiej wody.
W ostatnich latach w strukturze wytwarzanej żywności zaszły istotne zmiany. Wzrósł udział i jaj, przy spadku udziału mleka, zwiększyło się znaczenie pszenicy, ryżu, soi, rzepaku, kakao i herbaty, kosztem spadku znaczenia kukurydzy oraz zbóż mniej wartościowych (żyta, jęczmienia, owsa i sorga), ziemniaków, oliwek, kopry i kawy.
KŚR w porównaniu z KWR wykazywały niższą produkcję mięsa ( o 30%), mleka krowiego (o 68%), jaj kurzych (o 5%) i pszenicy (o 24%).
Równocześnie jednak odznaczały się wyższymi zbiorami ryżu, prosa i sorga, batatów i manioku, kopry i sezamu, trzciny cukrowej oraz używek.
Postęp w rolnictwie KŚR przyczynił się do zmniejszenia liczby niedożywionych o ok. 160 mln osób w ciągu minionych 20 lat.
W KŚR w strukturze spożycia żywności dominują produkty roślinne (zboża, rośliny korzeniowe i podstawowe warzywa), w KWR natomiast produkty hodowlane, warzywa i owoce oraz cukier i słodycze.
· Największymi eksporterami netto żywności są:
USA, Brazylia, Australia, Argentyna, Kanada, Holandia, Francja, Irlandia, Nowa Zelandia, Dania i Węgry; z KŚR: Kolumbia, Ghana, Sri Lanka, Wybrzeże Kości Słoniowej
· Największymi importerami netto żywności są:
Rosja, Japonia, Niemcy, Włochy i Austria oraz Indonezja, Nigeria, Indie i arabskie kraje naftowe.
Wiele KŚR odczuwających poważne niedobory żywności (Bangladesz, Etiopia, Czad, Niger, Boliwia) nie importuje jej na większą skale z braku dewiz.
W celu zwiększenia produkcji żywności i zażegnania klęski głodu ponad 30 lat temu została zapoczątkowana Zielona Rewolucja. Wprowadzenie nowych wysokoplennych odmian pszenicy i ryżu, czemu towarzyszył wzrost nawożenia, zużycia środków ochrony roślin oraz mechanizacji rolnictwa, spowodowało zwiększenie produkcji żywności, szczególnie w Chinach i Indiach. Zielona Rewolucja nie poprawiła natomiast sytuacji wyżywieniowej Afryki. Główną tego przyczyną było stosunkowo małe znaczenie pszenicy i ryżu jako roślin uprawianych na tym kontynencie. Proso, sorgo, maniok, jam i groch, będące podstawą wyżywienia ludności Afryki, objęto badaniami stosunkowo niedawno. Zielona Rewolucja jest niewielką szansą dla krajów gospodarczo słabo rozwiniętych nie tylko z powodu zbyt wąsko zakrojonego programu badań, lecz także dużej energochłonności i wysokich kosztów produkcji. Dotychczasowy postęp w rolnictwie był bowiem związany ze wzrostem zużycia energii do napędu maszyn i urządzeń rolniczych, produkcji nawozów sztucznych i pestycydów. Rozwój rolnictwa oznaczał także konieczność zakupu drogiego materiału siewnego lub zarodowego oraz innych środków obrotowych.

16.Porównaj intensywną i ekstensywną gospodarkę rolną. Podaj przykłady państw o takich typach rolnictwa.

Intensyfikacja rolnictwa umożliwia zwiększenie produkcji bez konieczności poszerzania areału użytków rolnych. Rolnictwo intensywne jest to bowiem rolnictwo, w którym ponosi się duże nakłady pracy uprzedmiotowionej i pracy żywej, w wyniku czego uzyskuje się wysokie plony oraz znaczną produkcyjność zwierząt gospodarskich. Wzrost efektów produkcyjnych jest w większym stopniu uzależniony od nakładów pracy uprzedmiotowionej (nawozów, środków ochrony roślin, materiału siewnego itp.) niż zaangażowania siły roboczej. Rolnictwo intensywne odznacza się często dużą towarowością, tzn. że znaczna część wyprodukowanych płodów rolnych lub zwierząt jest przeznaczona na sprzedaż. W zależności od struktury ponoszonych nakładów występuje:
· rolnictwo intensywne typu kapitałochłonnego, w którym wysokie wskaźniki produktywności ziemi są skutkiem dużych nakładów pracy uprzemysłowionej (Europa Zach. pn.-wschodnie i przyjeziorne stany w USA, Nowa Zelandia)
· rolnictwo intensywne typu pracochłonnego, które odznacza się zaangażowaniem dużych nakładów pracy żywej (doliny Nilu, Eufratu, Tygrysu, Nizina Chińska).
Dla krajów wysoko gospodarczo rozwiniętych typowe jest szukanie coraz bardziej nowoczesnych technik i metod organizacji produkcji, prowadzenie prac badawczych i wprowadzanie nowych odmian roślin użytkowych oraz ras zwierząt hodowlanych. W wyniku tego produkcja odznacza się wysoką jakością i możliwie wysokim stopniem dostosowania cech użytkowych produktów rolnych do potrzeb ich odbiorców. Daje to możliwość zmniejszenia masy przerobionych w przemyśle surowców rolnych (np. dzięki wzrostowi zawartości cukru w burakach cukrowych, skrobi w ziemniakach przerabianych na krochmal). Dzięki tym zabiegom rośnie opłacalność produkcji.
Przykładem kraju o wysokim stopniu intensywności rolnictwa jest Holandia. Są tu słabe gleby, użytkowanie ziemi jest utrudnione przez ciągłe obniżanie się terenów nadmorskich, co zmusza do budowy kanałów, grobli i zabezpieczeń ochronnych. Walorem naturalnym środowiska jest łagodny i wilgotny klimat, łąki i pastwiska stanowią ponad 50% użytków rolnych. Warunki naturalne sprzyjają rozwojowi chowu zwierząt gospodarskich. Hodowla zaś stwarza możliwość intensywnego nawożenia organicznego. Położenie Holandii nad Morzem Północnym ułatwia jej (od XIX w) uczestnictwo w międzynarodowym rynku rolnym. Istotne znaczenie ma też położenie Holandii w sąsiedztwie Niemiec – potężnego rynku zbytu.
Holandia rozwinęła przede wszystkim hodowlę zwierząt gospodarskich i ogrodnictwa. Rolnictwo holenderskie charakteryzują duże nakłady pracy uprzedmiotowionej (m.in. duże zużycie nawozów sztucznych na 1 ha użytków ok. 273 kg NPK) oraz niewielka ilość gruntów przypadająca na 1 ciągnik 5 ha/ciągnik), dzięki czemu uzyskuje wysokie plony, np. pszenicy 80 q/ha (świat 25 q/ha), ziemniaków 461 q/ha (151), buraków cukrowych 639 q/ha (349). Pogłowie trzody chlewnej na 100 ha użytków rolnych wynosi 680 sztuk (świat 18). Od jednej krowy uzyskuje się rekordową ilość mleka –
6289 litrów (świat 2033 l). O wysokim stopniu intensywności rolnictwa holenderskiego świadczą także:
* stosowanie sztucznej inseminacji w hodowli bydła (uzyskiwanie większej liczby cieląt o korzystnych i pożądanych cechach)
· dobry stan zdrowia zwierząt gospodarskich dzięki właściwej opiece weterynaryjnej i stosowaniu środków farmakologicznych
· system żywienia bydła oparty latem na wysokodajnych pastwiskach, zimą na paszach treściwych i kiszonce
· wyeliminowanie sezonowości produkcji jaj
· uniezależnienie się od żyzności gleby wskutek dobrego nawożenia, pełnej melioracji gruntów oraz bardzo starannej uprawy pól
· nowoczesna agrotechnika
· doskonale zorganizowany system oświaty i nauki wiejskiej
· uprawa produktów rolnych o dużej opłacalności, gwarantujących zbyt
· specjalizacja gospodarstw rolnych (regionów) w produkcji określonych artykułów rolnych.
W Holandii znakomicie działa spółdzielczość. Organizuje ona zaopatrzenie rolników w nawozy i pasze, skupuje mleko, ziemniaki i inne płody, a także przetwarza surowce rolne. Uczestniczy w 25% w eksporcie towarów rolno-spożywczych.
Do obszarów intensywnego rolnictwa zaliczamy: Europę Zachodnią, Dolinę Kalifornijską, Nizinę Zatokową i Atlantycką w USA, Japonię i Koreę oraz Nizinę Chińską, Jawę, deltę Nilu i Nizinę Gangesu.
Do wzrostu intensywności rolnictwa należy także poszukiwanie i wprowadzanie coraz doskonalszych odmian roślin użytkowych i ras zwierząt gospodarskich. Przykładowo, w pracach nad uszlachetnianiem roślin zwraca się uwagę na zwiększanie plenności, odporności na szkodniki, choroby i niekorzystne warunki wegetacyjne, zawartości cennych składników odżywczych oraz skrócenie cyklu wegetacyjnego.
Rasy zwierząt udoskonala się przez skracanie cyklu produkcyjnego, zwiększanie odporności na choroby oraz uzysku produktów pochodzenia zwierzęcego (mięso, skóry, mleko), przy jednoczesnym wzroście ich walorów użytkowych.
Rolnictwo ekstensywne (obszary o małej gęstości zaludnienia, słabo sprzyjających warunkach naturalnych) odznacza się tym, że wzrost produkcji odbywa się głównie przez powiększenie areału użytków rolnych, a nie przez lepszą uprawę gruntów rolnych. Rolnictwo ekstensywne cechuje więc małe zaangażowanie nakładów pracy żywej i uprzedmiotowionej, czemu towarzyszy mała produkcyjność ziemi i zwierząt. Wszystkie te cechy charakteryzują rolnictwo tradycyjne ekstensywne, występujące m.in. w krajach afrykańskich położonych na terenie Sahary, na suchych
terenach Australii, w Mongolii. Rolnictwo ekstensywne może w wyjątkowych okolicznościach scharakteryzować się stosunkowo dużymi nakładami kapitałowymi. Jest to rolnictwo ekstensywne typu kapitałochłonnego, jakie wykształciło się na terenie Wielkiej Równiny Prerii. Rolnictwo to cechuje mała produktywność ziemi, małe nakłady pracy żywej oraz duża wydajność pracy. Środki pieniężne są tam przeznaczone na mechanizację pracy farmerów i nie przyczyniają się do wzrostu wydajności ziemi (np. wzrostu plonów). Powodują one natomiast podwyższenie wydajności pracy farmerów. Zważywszy na wysoki stopień towarowości produkcji, można zauważyć, że prowadzi to do wzrostu dochodów farmerów.
Główne obszary rolnictwa ekstensywnego: Queensland i Nowa Południowa Walia w Australii, Wielkie Równiny w USA i Kanadzie, obszar Pampy w Argentynie oraz cała strefa międzyzwrotnikowa w Afryce, Bliski Wschód, Pakistan, Afganistan i niemal cały obszar b. ZSSR.
Rolnictwo ekstensywne rozwinęło się m.in. na obszarze Pampy (środkowa część wielkiej niziny Gran Chaco) w Argentynie. Jej wschodnia, przyatlantycka wilgotna część posiada bardzo żyzne gleby humusowe i stanowi najważniejszy region gospodarczy kraju. Skupia się na niej ogromna większość rolnictwa i przemysłu przetwórczego, najgęstsza sieć komunikacyjna, najwięcej ludności i wielkich miast. Natomiast zachodnia część Pampy jest sucha, ma gleby jałowe żwirowate i zasolone, toteż jest rzadko zaludniona i uboga. Wschodnia część Pampy leżąca w strefie klimatu umiarkowanego ciepłego, dość wilgotnego posiada doskonałe warunki do uprawy rolnictwa, zwłaszcza uprawy pszenicy, kukurydzy, roślin oleistych i pastewnych.
Zachodnia część Pampy ma klimat suchy, a ponieważ gleby są tam jałowe, jej wykorzystanie ogranicza się przeważnie do ekstensywnej hodowli owiec na wełnę i skóry.


17. Omów przyczyny, przebieg i skutki światowej eksplozji demograficznej.

Problemy gospodarcze i społeczne współczesnego świata wynikają głównie z dynamicznego wzrostu liczby ludności. Dotyczy to zwłaszcza krajów Azji, Afryki i Ameryki Łacińskiej.
W latach 1950-1994 zwiększyła się liczba ludności Ameryki Południowej i Afryki (3x). Dwukrotnie wzrosła liczba ludności Azji, 2x – Ameryki Pn. i Środkowej. Liczba ludności Australii i Oceanii 2,2 x, a Europy 1,4 x. Największy przyrost liczby ludności notowano w latach 50 i 60. Po 1970 r. tempo przyrostu ludności na świecie uległo zmniejszeniu. Liczba mieszkańców świata rośnie nadal, ale znacznie wolniej. W latach 70 przyrost był większy niż w poprzedniej dekadzie jedynie w Afryce i Australii, a w latach 80. Był mniejszy niż w 70. Jedynie w Szwajcarii był wyższy, na Węgrzech liczba ludności w 1990 r była mniejsza niż w 1980 r i nadal maleje.
Skala problemów demograficznych jest szczególnie odczuwalna w krajach najludniejszych, charakteryzujących się równocześnie wysokim przyrostem naturalnym. W 1993 r. w pięciu krajach Azji (Chiny, Indie, Indonezja, Bangladesz i Pakistan) mieszkało 76% ludności całego świata.
W Afryce 44% ogółu jej ludności koncentrowało się w Nigerii, Egipcie, Etiopii, Zairze i Tanzanii, 65% ogółu mieszkańców Ameryki Łacińskiej przypadało na 4 kraje: Brazylię, Meksyk, Kolumbię i Argentynę. W wyżej wymienionych krajach zamieszkuje ok. 56% ludności globu.
Przeważająca część ludności świata koncentruje się na 3 wielkich obszarach w Azji Południowo-Wschodniej, Europie Zachodniej i Środkowej oraz w rejonie Wielkich Jezior i Wybrzeża Atlantyku w USA i Kanadzie. W sumie ok. 70% ludności świata.
Skutki eksplozji demograficznej w KŚR są odczuwalne zwłaszcza w sferze ekonomicznej i społecznej. Na płaszczyźnie ekonomicznej można rozpatrzyć jej wpływ na konsumpcję i możliwości rozwojowe. Przyrost liczby ludności równy (przybliżony) przyrostowi dochodu narodowego powoduje stagnacje stopy życiowej społeczeństwa. Fundusz konsumpcji w tych krajach nie przekracza zazwyczaj 150-250 dolarów na 1 mieszkańca, co wystarcza na zakup produktów podstawowych, niezbędnych dla podtrzymania biologicznej egzystencji. W rezultacie czego popyt na produkty przemysłowe oraz różnego rodzaju usługi jest znikomy.
Na płaszczyźnie społecznej skutki eksplozji demograficznej sprowadzają się do:
· przeludnienie wsi, gdzie przyrost naturalny jest stosunkowo wysoki, a zatem i wzmożonych migracji do miast
· wzrost bezrobocia, głównie na wsi
· niemożności zaspokojenia elementarnych potrzeb w zakresie oświaty i służby zdrowia, co prowadzi do utrzymywania się analfabetyzmu, niedoboru kadr kwalifikowanych oraz szerzenia się groźnych chorób
· nasilania się różnych form patologii społecznej.
W KWR przyrost naturalny jest stosunkowo niewielki, dlatego podejmują one działania symulujące rozwój demograficzny. Mają one przede wszystkim charakter ekonomiczny (wysokie zasiłki dla rodzin wielodzietnych, tanie kredyty dla młodych małżeństw, dbałość o powszechną dostępność i wysoki standard usług, placówek opiekuńczo-wychowawczych i edukacyjnych, wydłużanie urlopów macierzyńskich).


18. Porównaj gospodarkę KWR i KSR.

KWR cechuje przede wszystkim:
· stagnacja rozwoju demograficznego i postępujący proces starzenia się ludności
· zaawansowanie procesów urbanizacji w skali globalnej
· absolutna dominacja sektora III (usługi: komunikacji, handlu, gospodarki komunalnej, nauki, oświaty, służby zdrowia, rekreacji, kultury, bankowości, administracji itp.). W strukturze zatrudnienia i w tworzeniu PKB
· wszechstronnie rozwinięta infrastruktura techniczna (energetyka, komunikacja, gospodarka wodna) oraz infrastruktura społeczna (oświata, kultura, służba zdrowia, rekreacja), tudzież instytucje IV sektora (usługi kompleksu naukowo-badawczego, banków i towarzystw ubezpieczeniowych, biur marketingowych i konsultingowych, agencji reklamowych itp. {konsumentami tych usług są głównie firmy różnych branż, zwłaszcza przemysłowe i handlowe}
· wszechstronnie rozwinięty i skoncentrowany przemysł, charakteryzujący się wysoką przewagą nowoczesnych dziedzin wytwarzania
· malejąca energochłonność produkcji, a równocześnie rosnąca wydajność pracy we wszystkich dziedzinach gospodarki (w wyniku wzrostu technicznego uzbrojenia pracy, głównie wskutek automatyzacji procesów produkcji)
· znaczny udział handlu zagranicznego w tworzeniu PNB
· chłonny we wszystkich dziedzinach rynku zbytu
· charakterystyczna struktura konsumpcji z wysokim z wysokim udziałem dóbr trwałego użytku oraz usług
· tworzenie znacznych nadwyżek kapitałowych i ich eksport przy równoczesnym otwarciu na import kapitałów.
KŚR charakteryzuje:
· eksplozja demograficzna
· dominacja zatrudnienia w I sektorze gospodarki (obejmuje rolnictwo, leśnictwo, rybołówstwo i przemysł wydawniczy)
· niski poziom PKB na 1 mieszkańca, co ogranicza popyt i możliwości rozwojowe, sprowadzając je do wytworzenia i konsumpcji artykułów podstawowych
· postępujące bezrobocie, związane z szybkim przyrostem zasobów siły roboczej i powszechnie odczuwalnym niedoborem kapitałów
· rosnące zadłużenie, w wyniku utrzymywania się niekorzystnych „terms of trade” (stosunek cen towarów importowanych do eksportowanych; stosunek cen różnych towarów w handlu międzynarodowym) na surowce i płody eksportowane przez te kraje)
· niewielki udział handlu zagranicznego w tworzeniu PNB, gdyż naturalna (mało wyspecjalizowana gospodarka nie daje nadwyżek nie dysponuje środkami na transport import.
· Niedorozwój infrastruktury, zarówno technicznej, jak i społecznej
· Niska wydajność pracy w warunkach fatalnego zacofania technicznego gospodarki, braku kadr kwalifikowanych oraz tradycji obcowania z nowoczesną techniką.
Przy niskim poziomie rozwoju przyrost PKB nie nadąża często za przyrostem liczby ludności. W rezultacie przeciętny PKB obniża się.
W krajach średnio rozwiniętych osłabienie dynamiki rozwoju demograficznego umożliwia poprawę warunków życia ludności oraz wzrost akumulacji inwestycji, w wyniku czego zwiększa się dynamika PKB.
W KWR PKB – osiągnąwszy wysoki poziom – rośnie w niskim tempie. Procesy demograficzne ulegają stagnacji co sprzyja wzrostowi konsumpcji przeciętnej i jej udziału w PKB.


19. Omów (wyjaśnij) przestrzenne zróżnicowanie produkcji energii elektrycznej na świecie.

Produkcja energii elektrycznej jest zlokalizowana głównie na obszarach skoncentrowanej jej konsumpcji. Jest to związane z dwoma ważnymi cechami tej formy energii.
· Z niemożnością jej opłacalnego magazynowania na dużą skale
· Z szybkim wzrostem strat w sieciach przesyłowych w miarę wydłużania odległości przesyłu.
Światowa produkcja energii elektrycznej pochodzi z głównie z elektrowni cieplnych, chociaż w ostatnich latach ich udział systematycznie zmniejszał się na rzecz wzrostu znaczenia. Dlatego węgla i energetyki jądrowej.
c.d. pyt. 10

20. Wykaż głównych producentów oraz rejony upraw pszenicy i ryżu na świecie. Uzasadnij ich występowanie.

Pszenicę dzięki licznym odmianom można uprawiać na obszarach w kilku strefach klimatycznych. Roślina ta jest najbardziej rozpowszechniona w szerokościach geogr. Umiarkowanych i podzwrotnikowych. Wymaga ok. 100-dniowego okresu z temp. Powyżej 10 stopni C. Udaje się na żyznych glebach zasobnych w próchnice i wapń (np. czarnoziemy, gleby brunatne na lessach, najbardziej urodzajne mady rzeczne). W KWR uprawia się pszenicę także na gorszych glebach, ale przy obfitym nawożeniu i pielęgnacji pól.
Największymi producentami pszenicy są:
1? Chiny 18,7 %
2? USA 11,8 %
3? Indie 10,4%
4? Rosja 7,3 %
5? Francja 5,6%
6? Kanada 4,9%
· Chiny – Nizina Chińska, Niż. Północno-Wschodnia (Mandżuria), Wyżyna Mongolska (Mongolia Wewnętrzna)
· Indie – Pendżab
· Rosja – pas czarnoziemów (centralne i południowe obszary Rosji)
· USA – Wielka Równina Prerii (od pn. części Teksasu po Dakotę Pn., tereny położone na pd. Od Wielkich Jezior
· Kanada – preriowe obszary w południowo-zach. części Kanady
· Europa – pas ciągnący się od środkowej Hiszpanii i B.Luksu, Rów. Rodanu), Włochy, Niemcy, Polskę, Czechy, Słowację, Węgry, Rumunię, Ukrainę
· Argentyna
· Australia
Na obszarach monsunowych, położonych w strefie zwrotnikowej i poza-zwrotnikowej ważnym zbożem jest ryż. Jego uprawa, ze względu na silną transpirację wymaga dużej ilości wody. Dlatego uprawia się go na terenach okresowo zalewanych wodą o grubości ok. 15-3- cm. Po przekwitnięciu roślin poziom wody jest stopniowo obniżany, a przed żniwami podłoże zostaje osuszone. Ryż wymaga także wysokich temperatur ok. 25-35 stopni C w okresie dojrzewania . Istnieje również odmiana ryżu o znacznie mniejszych wymaganiach klimatycznych i wodnych tzw. Odmiana sucha (górska). Udaje się ona na podłożu nie zalewanym pod warunkiem, że klimat jest wilgotny. Do dojrzewania wystarcza temp. 18 stopni C. W zależności od odmiany okres wegetacji trwa od 3 do 9 miesięcy. Możliwe jest więc uzyskanie nawet 3 zbiorów rocznie (np. Indonezja). Jest to ważne w przypadku krajów odznaczających się niedoborem żywności. Należą do nich państwa Azji Południowej i Pd.-Wschodniej. Do rozpowszechnienia upraw ryżu na terenie Azji „monsunowej” przyczyniły się duże zasoby siły roboczej (uprawa pracochłonna).
Głównymi producentami ryżu są:
1? Chiny – pd. Część Niż. Chińskiej, dolina Jangcy, wybrzeża pd.-wsch. 34,4%
2? Indie – Niż. Gangesu, wybrzeża Półwyspu Indyjskiego 21,7%
3? Indonezja – Jawa, Sumatra 9%
4? Bangladesz 5,2%
5? Wietnam 4%
6? Tajlandia 3,7%
Ze względu na korzyści płynące ze sprzedaży ryżu na rynkach światowych jego produkcja rozwinęła się także w:
· USA (południe stanów Teksas i Luizjana)
· Brazylia (stan Sao Paulo)
· Włochy (pn. część)
· Wybrzeże Kości Słoniowej
· Wybrzeże Wyż. Brazylijskiej
· Myannar (b. Birma).


21. Omów hodowlę bydła i trzody chlewnej na świecie. Jak wyobrażasz sobie ekstensywną gospodarkę hodowlaną.

Hodowla jest ważnym działem rolnictwa. Dostarcza ona mięsa, mleka, włókna, skóry i pierza, w KŚR stanowi istotne źródło siły pociągowej. Hodowla może mieć charakter intensywny (wykorzystanie kapitałochłonnego zaplecza technicznego) lub ekstensywny (wykorzystanie rozległych obszarów pastwisk naturalnych).
Zależy to od wielkości rozkładów pracy i kapitału na jednostkę hodowlaną, oraz od osiąganych efektów np. przyrostu wagi, udoju mleka i pozyskania wełny. W skali świata największe znaczenie ma hodowla bydła i trzody chlewnej.
Podstawą rozwoju hodowli bydła jest baza paszowa w postaci łąk i pastwisk, poza tym bliskość źródeł wody nadających się do pojenia zwierząt; kształtowanie się podaży roślin pastewnych, uzyskiwanych w gospodarce polowej oraz pasz pochodzenia przemysłowego, - ważne w przypadku hodowli krów, zlokalizowanych w pobliżu dużych skupisk ludzkich, gdzie naturalna baza paszowa jest uboga (wówczas podaje się pasze pochodzenia rolniczego lub przemysłowego.
Rozwój hodowli bydła jest również uzależniony od możliwości eksportu żywca lub mięsa wołowego oraz mleka i jego przetworów. Duże znaczenie ma także i dynamika popytu na te produkty oraz wyposażenie w urządzenia umożliwiające ich magazynowanie i transport.
W sporadycznych przypadkach wielkość pogłowia bydła uwarunkowana jest względami religijnymi, np. w Indiach.
W latach 1992-1994 pogłowie bydła na świecie liczyło ok. 1,3 mld sztuk, z czego 50% skupiało się w państwach dysponujących znaczną powierzchnią łąk i pastwisk. Należą do nich:
1? Indie 15%
2? Brazylia 12 %
3? USA 8%
4? Chiny 8%
5? Argentyna 4%
Bydło mięsne jest na ogół wypasane na rozległych naturalnych łąkach i pastwiskach o rzadkim zaludnieniu (np. w USA na Wielkiej Równinie Prerii, w Kazachstanie, na zach. i pn.-zach. Chin), a bydło rzeźne w pobliżu wielkich aglomeracji miejsko - przemysłowych (np. okolice megalopolis i regionu przyjeziornego w USA, gdzie prowadzi się hodowlę intensywną) lub na innych terenach o dużej koncentracji ludności (np. Litwa, Łotwa i Estonia). Ważnymi producentami bydła są także: Belgia i Luksemburg, Holandia, Irlandia. Są to KWR specjalizujące się w produkcji mięsa, mleka, oraz jego przetworów. Dzięki intensywnej hodowli (powyżej 100 sztuk/100 ha użytków rolnych; świat – 27) oraz dużej mleczności krów (4000-6000 l rocznie od 1 krowy) kraje te należą do czołowych eksporterów mięsa, masła oraz serów.
Wysoka opłacalność hodowli trzody chlewnej wynika z dużej sprawności organizmu świni w zamianie paszy na białko zwierzęce i szybkiej rotacji podstawowego stada. Hodowla trzody chlewnej ma charakter średnio-intensywnej bądź intensywny. Jest zazwyczaj hodowlą zagrodową, opierającą się na specjalnie w tym celu produkowanych paszach oraz na odpadach żywnościowych.
Mimo dużych walorów ekonomicznych, jak i smakowych mięsa, hodowla trzody chlewnej napotyka na bariery w postaci:
· czynników obyczajowo-religijnych (zakaz spożywania wieprzowiny w krajach muzułmańskich i społecznościach judajskich)
· względnie małej wartości mięsa wieprzowego
· szybkiego psucia się wieprzowiny
· niedoborów pasz pochodzenia rolniczego lub przemysłowego (w KŚR).
W latach 1992-1994 światowe pogłowie trzody chlewnej sięgało 0,87 mld sztuk, z czego 45% przypadało na Chiny, 7% na USA, po 4% na Brazylię i Rosję
Hodowla trzody chlewnej rozwinęła się także w Holandii, Belgii i Luksemburgu, Danii, Japonii, Niemczech i Wietnamie od 150-680 sztuk na 100 ha (świat 18 sztuk).


22. Scharakteryzuj rozmieszczenie ludności na Ziemi. Wskaż krainy geograficzne najbardziej zaludnione i omów przyczyny takiego stanu.

Obszar zamieszkany bezpośrednio przez człowieka (tzw. Ekumena) stale się rozszerza, mamy jeszcze tereny zamieszkane okresowo (subekumena), a także obszary pozostające poza sferą osadnictwa ludzkiego (tzw. Anekumena). Są to wieczne pustynie, rozległe lasy, wysokie partie gór, obszary Antarktydy i znaczna część Arktyki.
Największa część ludności świata skupia się na półkuli N w strefie klimatu umiarkowanego, między 20 a 60 stopniem szer. geograf. Pn.. Ludzie mieszkają przede wszystkim na obszarach nizinnych (do 200 m npm). Zwłaszcza w dolinach rzek, na wybrzeżach mórz oraz w rozwiniętych okręgach przemysłowych (np. Donbas, Górny Śląsk, Zagłębie Ruhry, Okręg Przyjezierzy w USA). Liczne są także skupiska ludności na terenach podgórskich (Piemont, Burgundia, Bawaria, Sudety, Appalachy, Ural), gdzie niegdyś obfitość drewna, wody, a często także wełny lub różnych bogactw mineralnych stwarzała dogodne warunki dla rozwoju przemysłu, a później już sam przemysł stwarzał warunki oddziałujące na wzrost atrakcyjności osiedleńczej tych terenów.
Obecne nierównomierne rozmieszczenie ludności w skali świata poszczególnych kontynentów, krajów i regionów jest następstwem historycznie rozkładających się procesów osadniczych i demograficznych (rozwój liczby ludności i zmiany jej struktury) następujących pod wpływem rozwoju gospodarczego i zmian kulturowych.
Współczesne rozmieszczenie ludności na świecie jest tylko częściowo uzależnione od oddziaływania naturalnych czynników (wysokość nad poziom morza, ukształtowanie powierzchni, warunki wodne, odległość od morza, warunki glebowe, klimat), sprzyjających osadnictwu, utrudniających je lub wręcz je uniemożliwiających. Czynniki naturalne oddziałują obecnie na rozmieszczenie ludności właściwie jedynie pośrednio jako efekt niezmiennej w zasadzie od tysiącleci reakcji człowieka na bodźce zewnętrzne i jako efekt historyczny, ponieważ w przyszłości ludzie osiedlali się tam, gdzie były warunki naturalne, wykształcając tradycyjne obszary kultur osiadłych, które i dziś są głównymi rejonami skupiającymi ludność świata.
Obecnie większe znaczenie mają czynniki ekonomiczne, historyczne i polityczne. Najgęściej zaludnionymi obszarami są wielkie okręgi przemysłowe wykształcone na bazie przemysłu wydobywczego, oraz regiony metropolitalne (wielkie miasta i ich strefy podmiejskie). Duże zagęszczenie ludności notuje się na terenach wiejskich o pracochłonnym rolnictwie, przy czym duże zaludnienie może tu być wynikiem zarówno pracochłonności upraw (rejony wielkich miast, uprawa winnej latorośli, uprawa ryżu), jak i pry