Przestępstwa na szkodę wierzycieli.
Przestępstwa na szkodę wierzycieli
Do tej grupy przestępstw zaliczane są czyny karalne na podstawie art. 300-303 Kodeksu Karnego. W ścisłym związku z nimi pozostaje art. 308 Kodeksu Karnego, który rozszerza zakres powtarzających się w tych typach przestępstw nazw „dłużnik” i „wierzyciel”.
Ujęte w nich patologiczne zachowania gospodarcze uzasadniły wyodrębnienie z tradycyjnej przestępczości majątkowej nowej kategorii, nazywanej przestępczością gospodarczą. Składały się one na występujące w drugiej połowie XIX w. W Stanach Zjednoczonych zjawisko licznych bankructw firm. Zjawisko to poddane analizie, stało się przedmiotem cyklu wykładów E. C. Hilla, któremu nadał on znamienny tytuł „Kryminalni kapitaliści”. Można przypuszczać, iż wywarły one wpływ na późniejszą koncepcję E. H. Sutherlanda tzw. przestępczości białych kołnierzyków. Zjawisko to uwidoczniło bowiem, że następstwa takich patologicznych zachowań gospodarczych sięgają dale aniżeli straty poniesione przez wierzycieli zbankrutowanych dłużników i godzą najdotkliwiej w ponadindywidualne interesy społeczeństwa.
Motywy do KK z 1932 r. charakteryzowały zagrożenie, jakie stwarzają one dla tych interesów: „Przestępstwa na szkodę wierzycieli nie są zwykłymi przestępstwami przeciwko mieniu. Przestępstwa te sięgają głębiej w życie gospodarcze całego społeczeństwa. Niewypłacalność wielkiej firmy zatacza bardzo szerokie koła, za jedną upadłością idzie z reguły cały szereg innych, następuje wreszcie wstrząs życia gospodarczego, sięgający aż do licznych rzesz pracowników umysłowych i fizycznych, którzy nagle staja wobec ostateczności bezrobocia i widma nędzy”.
W warunkach współczesnej gospodarki rynkowej K. Tiedemann upatruje szkodliwość takich czynów już nie tylko w „niszczeniu wartości materialnych bankrutujących przedsiębiorstw oraz miejsc pracy, czy milionowych zyskach, jakie z tych bankructw czerpią ich sprawcy”, ale co jego zdaniem groźniejsze- konsekwencją takich szerzących się bankructw bywa recesja gospodarcza.
Typy przestępstw na szkodę wierzycieli wprowadził do polskiego prawa karnego KK z 1932 r., ujmując je w odrębnym rozdziale XL o takim tytule. Faktycznie, zawierające te przepisy funkcjonowały w warunkach gospodarki rynkowej, tj. do II wojny. Natomiast w PRL, tj. w warunkach gospodarki nakazowo- rozdzielczej stosowany był tylko art. 282 KK z 1969 r. (udaremnienie egzekucji). Jako nieprzystosowane do ówczesnej gospodarki, zostały one uchylone (za wyjątkiem udaremnienia egzekucji) wraz z wejściem w życie KK z 1969 r.
Przywróciła je, ale w zmodyfikowanej nieco postaci, polskiemu prawu karnemu ustawa o ochronie obrotu gospodarczego (art.6-10) skąd, po dokonaniu niewielkich zmian, włączono je do obowiązującego KK.
Niemal we wszystkich typach przestępstw tej grupy (wyjątek art. 303) powtarzają się dwa znamiona: dłużnik i wierzyciel. W większości z nich dłużnik jest sprawcą, a wierzyciel pokrzywdzonym. Ten ostatni jest sprawcą tylko w art. 302 3 KK (sprzedajność wierzyciela), a podmiotem oddziaływania- w art. 302 3 KK (przekupstwo wierzyciela).
Obie te nazwy zachowują sens nadany im w języku prawa cywilnego, w którym, zgodnie z art. 353 KC, odnoszą się do podmiotów, elementów stosunku zobowiązaniowego. Dłużnik jest podmiotem zobowiązanym wobec podmiotu uprawnionego, jakim jest wierzyciel.
J. Majewski wyraża pogląd, iż dłużnikiem w rozumieniu tych przepisów może być tylko podmiot gospodarujący, przedsiębiorca, bo tylko taki dłużnik może być, zgodnie z ustawą z 28 lutego 2003 r.- Prawo upadłościowe i naprawcze (Dz. U. Nr 60, poz. 535) uznany za upadłego. W argumentacji tego poglądu nawiązuje również do rodzajowego przedmiotu ochrony, tj. gospodarczego, a nie prawnego obrotu. Innym argumentem przytaczanym na rzecz tego stanowiska przez J. Skorupkę jest mniej korzystna ogólna pozycja dłużnika nieprofesjonalnego wobec profesjonalnej strony transakcji, jaką w szerzej rozumianym obrocie gospodarczym musi być wierzyciel.
Nie ulega wątpliwości, że do dłużnika, który nie jest przedsiębiorcą, nie można odnosić znamienia upadłości, niezależnie od tego, czy w danym typie przestępstwa określa ono sytuację, w jakiej znajduje się sprawca (np. art. 300 1 KK), czy skutek do którego on doprowadza (np. art. 301 2 KK). Każdy jednak z tych typów przestępstw może znaleźć zastosowanie do dłużnika nie będącego przedsiębiorstwem wówczas, gdy działa on w sytuacji swojej niewypłacalności lub do niej doprowadza, a ta z reguły poprzedzać może upadłość.
Uzasadnienie szerokiego rozumienia nazwy „dłużnik”, jako znamienia przestępstw na szkodę wierzycieli, znajduje się także w Motywach z 1932 r., w których ujęto je inaczej, aniżeli w obowiązującym uprzednio prawie karnym państw zaborczych, traktującym te przestępstwa jako tzw. kupieckie. Jego fragment brzmiał: „Stanowisko to, odpowiadające stosunkom pierwotnym, nie da się utrzymać w życiu nowożytnym. Życiem handlowym i spekulacja zajmują się ludzie nie będący kupcami. Zaciągają też długi, których nie są w stanie spłacić. Nowożytne ustawodawstwa odrzucają rozróżnienie tego rodzaju i tworzą po prostu jednolite ogólne pojęcie działania na szkodę wierzycieli, bez względu na to, czy dłużnik jest kupcem, czy nim nie jest”.
Przeciw wykładni ograniczającej w ten sposób pojęcie dłużnika przemawia również okoliczność, iż niejednokrotnie dłużnicy nie uprawiający profesjonalnie takiej działalności pozorują charakter podmiotu gospodarczego dla zdobycia zaufania kontrahenta (potencjalnego wierzyciela).
Znamię „wierzyciel” jako pokrzywdzony przestępstwem uzupełniane jest w poszczególnych przepisach znamionami ilościowymi.
Dla bytu przestępstwa z art. 300 1 KK wystarczy, by pokrzywdzonym był chociażby jeden wierzyciel. W art. 301 1-3 KK musi ich być co najmniej kilku, a elementem kreującym typ kwalifikowany przestępstwa z art. 300 KK jest pokrzywdzenie wielu wierzycieli ( 3).
Kolejne powtarzane się w omawianych przepisach znamiona to „upadłość” i „niewypłacalność”.
Upadłym, według art. 1 Prawa upadłościowego jest przedsiębiorca, którego na skutek niepłacenia długów uznano za upadłego, za wyjątkiem krótkotrwałego wstrzymania ich płacenia na skutek przejściowych trudności.
Niewypłacalność ma charakter fizyczny i oznacza niemożliwość płacenia długów, niemożliwość będąca bądź to skutkiem przerostu pozytywów nad aktywami, bądź niemożliwości zlikwidowania majątku dla pokrycia pozytywów zadłużenia.
Upadłość bądź niewypłacalność jako znamiona sytuacji, w której działa sprawca, nie muszą nastąpić. Wystarczy zagrożenie nimi.
Przepisy art. 300-303 KK zawierają aż 9 podstawowych typów przestępstw, dwa kwalifikowane (art. 300 3 KK i art. 303 2 KK) oraz jeden uprzywilejowany (art. 303 3 KK).
Ich konstrukcje zbliżone są do figurujących w KK z 1932 r. oraz w większości kodeksów karnych państw europejskich. Wprowadzano je kolejno do tych kodeksów. Do najstarszych w tej grupie należy udaremnianie lub uszczuplanie zaspokojenia wierzycieli (art. 300 KK). Jego konstrukcje z reguły nawiązywały do obowiązujących w danym państwie przepisów Prawa upadłościowego.
Sposób udaremniania lub ograniczenia zaspokojenia wierzyciela w art. 301 1 KK różni się od przewidzianego w dwóch poprzedzających ten przepis typach przestępstw. Stanowi go tworzenie w oparciu o przepisy prawa nowej jednostki i przenoszenie na nią składników swego majątku. Oznacza to, po pierwsze, że jednostka, o której tu mowa, musi być całkowicie nowa, a nie tylko zmieniona pod względem formy prawnej lub organizacyjnej i jej majątek musi być odrębny od majątku dłużnika. Po drugie- tworzenie nowej jednostki stanowić ma przedsięwzięcie legalne. Musi być możliwe w świetle obowiązującego prawa.
Przenoszenie składników swego majątku na tworzona nową jednostkę gospodarczą może wyrazić się w każdej czynności prawnej, rozporządzającej lub tylko stwarzającej pozory rozporządzania majątkiem. Bezwzględna nieważność aktu takiego przeniesienia nie jest w stanie udaremnić lub ograniczyć zaspokojenia wierzycieli w sytuacji, gdy fakt pozorowania zostanie ujawniony. W przeciwnym razie takie działanie może zaspokojenie tych należności co najmniej ograniczyć.
W obu odmianach pogarszania przez dłużnika swojej sytuacji majątkowej upadłość i niewypłacalność stanowią skutek zachowania się sprawcy określonego znamieniem czynnościowo- skutkowym „doprowadza”.
Jego treść nie jest bliżej określona. Taką ogólnikowość objaśniano tym, że ustawa liczy się z najróżniejszymi środkami, których dziś nie znamy, a jutro mogą być praktykowane w nowych formach w obrocie ekonomicznym.
Znamię „trwonienie” potocznie rozumiane jest jako zużywanie bez korzyści, niewykorzystywane należycie, marnowanie, niszczenie.
Art. 302 KK zawiera 3 typy przestępstw:
- faworyzowanie niektórych wierzycieli,
- ich przekupstwo,
- sprzedajność.
Wprawdzie w żadnym z nich ustawodawca nie posłużył się zwrotem „udaremnia lub uszczupla” zaspokojenie wierzycieli, to całokształt znamion każdego z nich wskazuje, że i tu przed takim skutkiem zamierza się chronić.
Pozostałe typy przestępstw nawiązują do klasycznych konstrukcji przestępstwa przekupstwa i sprzedajności.
Udzielenie korzyści majątkowej może tu przybierać różne postacie przekazania jej wierzycielowi, a obietnica polegać na różnego typu zapewnieniach wierzyciela, że taką korzyść otrzyma.
Udzielenie korzyści majątkowej coraz częściej polega na przysparzaniu jej pod pozorami legalności działania.
W treści obietnicy jej przedmiot może być tylko ogólnie określony, lecz zamiar jej udzielenia musi być wyrażony jednoznacznie.
Przyjęcie korzyści nie musi polegać tylko na jej fizycznym odbiorze. Wystarczy zaakceptować wiadomości, że korzyść została już w innej formie przysporzona.
Żądanie powinno być kategoryczne, ale niekoniecznie wyrażone w ostrym tonie. Typy przestępstw ujętych w art. 303 KK, nazywane skrótowo nierzetelna dokumentacją, czy ściślej wyrządzaniem szkody majątkowej przez nierzetelna dokumentację działalności gospodarczej, są tradycjonalnie zaliczane do przestępstw na szkodę wierzycieli, mimo że ich sprawcą nie musi być dłużnik, a jako pokrzywdzonego przepisy te nie wymieniają wierzyciela. Jednakże czyny te, zagrażając uczestnikom obrotu gospodarczego, ewentualnym kontrahentom sprawcy, są niebezpieczne dla nich jako potencjalnych wierzycieli, których roszczenia mogą być w przyszłości niezaspokojone.
Przedmiotem czynności wykonawczej jest w tych typach przestępstw dokumentacja działalności gospodarczej. Zakres jej zbiorczej nazwy obejmuje dokumenty w rozumieniu art. 115 14 KK. Należą do nich np. księgi rachunkowe, dowody księgowe, sprawozdania finansowe itp.
Zachowanie sprawcy polega na nieprowadzeniu dokumentacji działalności gospodarczej lub na prowadzeniu jej w sposób nierzetelny lub niezgodny z prawdą.
Dokumentacja jest prowadzona nierzetelnie, jeżeli nie daje prawdziwego, jasnego i zupełnego obrazu działalności gospodarczej danej jednostki, jej interesów, długów, obrotu wierzytelnościami.
Podrabianiem jest nadawanie jakiemuś przedmiotowi pozoru dokumentacji w całości lub w pewnej jego części.
Z grupą przestępstw na szkodę wierzycieli związany jest jeden z ostatnich przepisów rozdziału zawierającego przestępstwa przeciwko obrotowi gospodarczemu. Rozszerza on bowiem użyte w tych przestępstwach nazwy „dłużnik” i „wierzyciel” na osoby, które na podstawie przepisu prawnego, decyzji właściwego organu, umowy lub faktycznego wykonywania zajmują się sprawami majątkowymi innej osoby prawnej, fizycznej, grupy osób bądź podmiotu nieposiadającego osobowości prawnej.
Agnieszka ADAMKIEWICZ
I SAM