ADHD

Co to jest ADHD?
W dużym uproszczeniu można powiedzieć, że u podłoża ADHD leży specyficzny tryb pracy mózgu, który utrudnia dziecku kontrolowanie własnych zachowań i osłabia zdolność skupienia uwagi.
Dla ADHD charakterystyczne jest występowanie trzech grup objawów nadruchliwości, impulsywności, oraz zaburzeń uwagi. Zwykle objawy są wyraźnie widoczne już między 5 a 7 rokiem życia, ale bywa, że rodzice zwracają na nie uwage dopiero, gdy dziecko rozpocznie naukę w szkole.

Nadruchliwość to nadmierna, w porównaniu z dziećmi na tym samym poziomie rozwoju, aktywność ruchowa. Dzieci z ADHD mają bardzo dużą potrzebę ruchu, nie potrafią przez dłuższą chwilę pozostać w miejscu.

Impulsywność to niemożność powstrzymania się przed działaniem i „odczekania” do momentu, kiedy wykonanie czynności będzie łatwiejsze lub akceptowane przez otoczenie.

Zaburzenia uwagi to trudności w skupieniu się i tendencja do rozpraszania się nawet pod wpływem delikatnych bodźców.

Mimo, że wymienione objawy tworzą pewien stały wzór zachowań dziecka, jednak mogą one w mniejszym lub większym stopniu przeszkadzać innym i być przez to mniej lub bardziej widoczne. Dzieje się tak w zależności od wymagań i tolerancji otoczenia, w którym przebywa dziecko. Dlatego na podstawie samego nasilenia objawów, trudno jednoznacznie oddzielić dzieci z ADHD od dzieci zdrowych. Toteż przy rozpoznawaniu zespołu ADHD bierze się pod uwagę dodatkowe kryterium - wpływ objawów na funkcjonowanie. Innymi słowy mówiąc, musimy odpowiedzieć na pytanie czy i w jakim stopniu objawy utrudniają dziecku życie i czy stają się źródłem problemów w domu lub szkole.

Ze względu na ciągłość występowania omawianych zachowań, nieraz od wczesnego dzieciństwa, rodzicom może być trudno ustalić ich początek. Jest to cecha charakterystyczna dla ADHD - zespół ma przebieg powolny (jeśli w ogóle można użyć tego słowa w odniesieniu do ADHD), bez nagłych zmian zachowania. Jeśli obserwujemy zwiększenie liczby lub intensywności objawów, najczęściej wynika ono ze zmiany warunków zewnętrznych, w których żyje dziecko. Dobrym przykładem sytuacji, w której nasilenie objawów ADHD jest wynikiem nagłych zmian w otoczeniu, jest rozpoczęcie nauki w szkole podstawowej.

Przyczyny wystąpienia ADHD
Mimo, że przyczyny i rozwój zespołu ADHD nie są jeszcze do końca wyjaśnione, badania naukowe wskazują na duży udział czynników genetycznych. Czynniki te wpływają na budowę i działanie struktur mózgowych i sposób przekazywania pobudzeń w centralnym systemie nerwowym.

Uważa się, że przyczyną ADHD jest zaburzony proces dojrzewania układu nerwowego. Niektóre obszary mózgu pracują mniej skutecznie niż u pozostałych dzieci, czego wyrazem są objawy ADHD. Za takim wyjaśnieniem przemawia zmniejszanie się nasilenia lub ustępowanie objawów wraz z wiekiem u znacznej liczby pacjentów.

Podatność na ADHD rośnie w miarę jak zwiększa się liczba niekorzystnych czynników środowiskowych działających na dziecko, takich jak komplikacje w okresie rozwoju płodowego albo toksyny obecne w pożywieniu i wdychanym powietrzu (np. ekspozycja na dym tytoniowy w czasie ciąży).

Pewne znaczenie przypisuje się także uwarunkowaniom psychologicznym (np. relacje miedzy rodzicami, rozwód rodziców) i psychospołecznym (jak np. częste zmiany miejsca zamieszkania albo trudna sytuacja w szkole). Inne czynniki takie jak rodzaj diety, alergie pokarmowe oraz astma, mimo, że same nie wywołują nadpobudliwości psychoruchowej mogą nasilać jej objawy.

Ponieważ zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi jest zaburzeniem w znacznym stopniu uwarunkowanym genetycznie, czyli przekazywanym z pokolenia na pokolenie, często obserwuje się rodzinne występowanie ADHD. Oznacza to, że prawdopodobieństwo wystąpienia ADHD u dzieci wzrasta jeśli rodzice (lub jedno z nich) mieli rozpoznaną nadpobudliwość psychoruchową. Ponadto, jeśli już mamy dziecko nadpobudliwe, wzrastają szanse, że kolejne dziecko również rozwinie zespół ADHD. Ponieważ nie znaleziono w ludzkim materiale genetycznym jednego miejsca odpowiedzialnego za powstawanie zespołu ADHD, mówi się, że jest on dziedziczony wielogenowo.

Obecność u dziecka genów odpowiedzialnych za wystąpienie zespołu ADHD powoduje nieprawidłowy przebieg procesów zachodzących w korze mózgowej i jądrach podkorowych. Stwierdzono, że u dzieci z ADHD płaty czołowe półkul mózgowych i ich połączenia z innymi strukturami mózgu pracują mniej wydajnie niż u dzieci zdrowych. Także obszary odpowiedzialne w mózgu za kojarzenie informacji słuchowych i wzrokowych funkcjonują słabiej u dzieci nadpobudliwych.

Na poziomie biochemicznym, u osób z ADHD dochodzi prawdopodobnie do osłabienia działania dwu substancji uczestniczących w przekazywaniu pobudzeń w układnie nerwowym (tak zwanych neuroprzekaźników): noradrenaliny i dopaminy. Leki stosowane w farmakoterapii ADHD modyfikują aktywność tych przekaźników w mózgu.
Przez wiele lat uważano, że przyczyną zespołu nadpobudliwości psychoruchowej mogą być zaburzone relacje między członkami rodziny lub błędy wychowawcze popełnione przez rodziców. Współczesne badania naukowe nie potwierdzają tych poglądów. Można natomiast stwierdzić, że takie czynniki psychospołeczne jak trudna sytuacja rodzinna, brak stałych norm i zasad, impulsywność rodziców mogą nasilać objawy ADHD. Przeciwnie, w troskliwej, tolerancyjnej, przestrzegającej stałych zasad rodzinie, objawy dziecka z zespołem nadpobudliwości psychoruchowej mogą być słabo wyrażone.
Rozpowszechnienie ADHD
• zespół nadpobudliwości psychoruchowej występuje na całym świecie i we wszystkich kulturach
• występuje z częstością 3-5% wśród dzieci w wieku 7 - 13 lat, częściej zdarza się u chłopców
• szacuje się, że tylko ok. 20% ogólnej liczby dzieci z nadpobudliwością psychoruchową jest objęte specjalistycznym leczeniem
• chłopcy częściej prezentują typ z nadruchliwością a dziewczynki – z zaburzeniami uwagi
• u dziewczynek częściej niż u chłopców nie rozpoznaje się zespołu nadpobudliwości psychoruchowej (ponieważ zaburzenia uwagi nie są tak alarmujące dla otoczenia jak np. impulsywność)
• w USA, stosunek liczby chłopców do liczby dziewcząt trafiających do leczenia z powodu ADHD wynosi ok. 4:1
Rodzinne występowanie ADHD

Ze względu na dziedziczne uwarunkowania zespołu nadpobudliwości psychoruchowej z zaburzeniami koncentracji uwagi, najbliżsi krewni dziecka z rozpoznaniem ADHD często również prezentują objawy tego zespołu. Ma to swoje dobre i złe strony. Impulsywność rodziców może nasilać impulsywność dziecka, za to np. „wspólne” zaburzenia koncentracji uwagi mogą ułatwić rodzicom zrozumienie sposobu funkcjonowania ich dziecka.

Współwystępowanie zaburzenia u członków rodziny może mieć znaczne rozmiary. Badania pokazują, że ok. 40% dzieci z ADHD ma rodziców z przetrwałym (trwającym w dorosłym życiu) zespołem nadpobudliwości psychoruchowej. U ok. 35% dzieci z ADHD to samo zaburzenie występuje u rodzeństwa.

Jak zmienia się obraz ADHD wraz z wiekiem?
Początki i okres przedszkolny
Według niektórych ekspertów cechy zespołu są widoczne już od chwili narodzin lub w okresie późnoniemowlęcym, w postaci wzmożonej drażliwości, mniejszego zapotrzebowania na sen i zaburzeń łaknienia. Dołącza się do nich nadmierna ruchliwość gdy dziecko zaczyna chodzić.

U dzieci w wieku przedszkolnych można zaobserwować typowe cechy nadruchliwości i impulsywności, natomiast postawienie diagnozy ADHD nie jest możliwe z powodu niewystępowania lub trudności oceny zaburzeń uwagi w tym wieku.

Przedszkolaki, które później rozwijają pełny zespół hiperkinetyczny sprawiają rodzicom i opiekunom wiele problemów. Zdarza się, że zwykłe codzienne czynności zabierają im kilkakrotnie więcej czasu niż innym dzieciom a drobne niepowodzenia wywołują wybuchy złości. W ich zabawach przeważa element ruchowy, preferują gonitwy, siłowania i zawody. Często działają w sposób ryzykowy i niebezpieczny, doświadczają licznych urazów (np. skaleczeń).

Okres szkolny
Pójście do szkoły jest trudnym momentem ponieważ dzieci muszą dostosować się do wielu nowych zasad panujących w szkole. Ponadto dla dzieci z ADHD prawie niemożliwe jest spokojne przesiedzenia 45-minutowej lekcji. Dzieci nadpobudliwe wyrażają swoje emocje szybciej i z większą intensywnością, niż jest to akceptowane u uczniów klas nauczania początkowego. Bywają agresywne, łatwo je rozzłościć i sprowokować, ich stosunki z rówieśnikami układają się źle.

Dzieci nadpobudliwe uważane są w szkole za "gorsze", nieposłuszne i niegrzeczne. Ich stopnie bywają dużo niższe niż rówieśników o takich samych możliwościach. Badania pokazują też, że częściej powtarzają one klasę i są zagrożone usunięciem ze szkoły. Rodzice czują się zazwyczaj zmęczeni i sfrustrowani, że nie sprawdzili się w roli opiekunów i wychowawców.

Dzieci z ADHD spędzają dużo mniej czasu z rówieśnikami, mają niewielu kolegów i przyjaciół. Prawdopodobnie wynika to z ich zachowania, które prowokuje i drażni otoczenie. Mimo tych kłopotów dzieci nadpobudliwe pragną kontaktów z rówieśnikami i stale poszukują możliwości zaprzyjaźnienia się. Niepowodzenia w tej sferze powodują, że mogą się czuć mniej szczęśliwe, mieć gorszą samoocenę i odczuwać brak oparcia i pomocy ze strony otoczenia. Izolacja od rówieśników może prowadzić do rozwoju depresji, uzależnień, czy osobowości antyspołecznej.

Okres dojrzewania
Objawy ADHD utrzymują się u około 70% dzieci w okresie dojrzewania (co oznacza, że około 30% wyrasta z nadpobudliwości do tego czasu). W tym okresie na problemy związane z ADHD nakładają się typowe konflikty wieku dojrzewania: bunt przeciwko normom, własne tajemnice, poszukiwanie autorytetów poza domem i przyspieszony rozwój życia emocjonalnego. Często młodzi zaczynają krytykować wszystkich naokoło i twierdzić, że dorośli są „głupi”. Wiele dzieci nadpobudliwych uważa w tym okresie, że świat wokół nich jest „nie w porządku”, że są bardziej od innych pokrzywdzone przez los. Dołącza się do tego niska samoocena, nadal utrzymują się problemy szkolne, społeczne i emocjonalne, które mogą się utrwalić nawet, jeśli w miarę dorastania nadpobudliwość wygasa.

Dorosłość
Ok. 30-50% dzieci z nadpobudliwością ma niektóre jej objawy jako dorośli. Chłopcy zapadają na ADHD częściej niż dziewczęta, ale - jako mężczyźni - częściej z niego wyrastają. Po osiągnięciu dojrzałości dominującym objawem nadpobudliwości są zaburzenia uwagi. Mimo, że mogą być one niewidoczne dla otoczenia wpływają na odbiór danej osoby przez rodzinę i współpracowników. Dorośli z nadpobudliwością mogą być postrzegani jako trudni we współżyciu partnerzy albo jako niesumienni pracownicy nie spełniający oczekiwań pracodawcy mimo posiadanych kwalifikacji i umiejętności.

O czym należy pamiętać przy nauczaniu dziecka z nadpobudliwością?
• Objawy nie są winą dziecka. Nie są też winą rodziców, ani nauczycieli.
• Nadpobudliwość ma swoje uwarunkowania biologiczne. Tak, jak inne trudności szkolne, można ją leczyć, ale nie można wyleczyć. Umiejętne interwencje natomiast znacznie ułatwiają funkcjonowanie dziecka.
• Objawy ADHD trwają latami. Nie można żadnymi metodami terapeutycznymi doprowadzić do ich zniknięcia. Można natomiast poprawić funkcjonowanie dziecka pomimo ich obecności. To, że dobrze poradziliśmy sobie z objawami dzisiaj nie oznacza, że nie wystąpią one jutro. Musimy konsekwentnie stosować te same metody przez wiele lat.
• ADHD nie jest brakiem umiejętności czy wiedzy – zasadniczym problemem są trudności z utrzymywaniem uwagi, motywacji i wysiłku na poziomie koniecznym do wykonywania różnych zadań lub powstrzymywania niepożądanych reakcji.
• Dziecku nadpobudliwemu trudniej sprostać wymaganiom szkolnym i społecznym. Jego efektywność w wykonywaniu poleceń i organizacji działania jest co najmniej o 30% niższa od przeciętnej w grupie rówieśniczej.
„Trudne prawdy” o pracy z dzieckiem nadpobudliwym:
• Praca z dzieckiem nadpobudliwym jest czasochłonna i obciążająca, wymaga wiele zaangażowania ze strony nauczyciela.
• Można z nim pracować tylko bezpośrednio, asystując mu.
• Indywidualizacja pracy z uczniem, to nie tylko mniejsze klasy, lecz także zmiana podejścia do ucznia
Pracując z dzieckiem nadpobudliwym warto:
• poświęcać mu dużo uwagi
• wzmacniać wszystkie przejawy pożądanego zachowania
• stosować zrozumiałe dla dziecka reguły
• być konsekwentnym
• przekazywać proste i krótkie treści
• pomóc mu zorganizować świat wokół siebie
• stworzyć zrozumiały system nagród i kar
• kary i nagrody stosować natychmiast
Najlepsze wyniki dają: stworzenie w szkole spójnego systemu zasad, konsekwencja oraz systematyczna, stała praca z dzieckiem.

Proponowane zasady postępowania z dziećmi nadpobudliwymi mają uniwersalny walor wychowawczy i mogą być stosowane także wobec innych dzieci. W przypadku dzieci z zespołem ADHD poprawa wyników w nauce bez ich zastosowania może być bardzo trudna.

Techniki pracy z dzieckiem nadpobudliwym
Niektóre techniki pracy z dzieckiem nadpobudliwym w szkole:
- właściwe usadowienie ucznia w klasie
- pobudzanie uwagi dziecka
- poprawianie zdolności słuchania
- skuteczne wydawanie poleceń
- kontrola notatek po zakończeniu zajęć

Aby stworzyć odpowiednią atmosferę do pracy z dzieckiem z ADHD, warto uświadomić sobie, ze rolą nauczyciela jest, obok przekazywania wiedzy, nauczenie dzieci przestrzegania zasad i norm społecznych. W ramach takiego podejścia nauczyciel w aktywny sposób buduje kontakt z uczniami, zauważa i wspiera ich mocne strony, a także pracuje nad trudnymi zachowaniami lub deficytami uczniów.

Oto sposoby postępowania, które pomagają realizować ten plan:
- obserwowanie wszystkich uczniów w klasie
- włączenie wszystkich uczniów do aktywnego udziału w lekcji
- opracowanie i przestrzeganie zasad zachowania się na lekcji
- wydawanie jasnych poleceń
- przekazywanie komunikatów zwrotnych dotyczących zachowania dziecka
- chwalenie za osiągnięcia
Właściwe usadowienie ucznia w klasie
- ławka nadpobudliwego dziecka usytuowana w pobliżu nauczyciela (jego biurka lub tablicy)
- dziecko posadzone plecami do reszty kolegów
- nigdy nie sadzamy dziecka z ADHD przy oknie
- w towarzystwie dobrych uczniów (ale nie najlepszych przyjaciół)
- usadzenie z tyłu klasy, jeśli dziecko potrzebuje dużo przestrzeni (w takiej sytuacji nauczyciel co 5 minut podchodzi do ucznia i sprawdza jak postępuje praca)
- jasne określenie granic przestrzennych (ławka, przestrzeń gdzie dziecko może się poruszać)

Pobudzanie uwagi dziecka
- zadania i nauczane treści powinny być przekazywane w szybki, skrótowy, reporterski sposób
- powinny być też prezentowane w „małych dawkach”
- aby zmobilizować dziecko do skupienia się można wykorzystać zegarek albo kuchenny minutnik do odmierzania czasu, w którym ma być wykonane zadanie
- szybka, najlepiej natychmiastowa kontrola poprawności wykonania zadań
- zamiast długich sesji ćwiczeniowych przygotowanie większej liczby krótszych i bardziej intensywnych okresów ćwiczeń
- urozmaicanie zadań, przeplatanie mniej interesujących fragmentów ciekawszymi
- wykorzystanie materiałów, którymi można manipulować, dotknąć je
- organizowanie aktywności angażujących ucznia jak np. czynna dyskusja
- ilustrowanie materiału schematami, podawanie uczniom różnych metod mnemotechnicznych, wierszyków, powiedzonek

Poprawianie zdolności słuchania
- przygotowanie krótkich instrukcji, złożonych z prostych krótkich zdań
- powtarzanie instrukcji tak często jak to jest potrzebne
- nakłanianie uczniów do wielokrotnego powtarzania instrukcji po jej usłyszeniu - w ten sposób rozwija się umiejętność słuchania i zapamiętywania
- informowanie uczniów o tym, że komunikuje się ważne wiadomości (np. „to jest ważne, proszę słuchać”, „to będzie na sprawdzianie”, itp)
- korzystanie z pomocy wizualnych dla wzmocnienia przekazu ustnego

Skuteczne wydawanie poleceń
- wybierz polecenie, na którym ci zależy i które jesteś gotowa wyegzekwować
- podejdź do dziecka
- zdobądź jego uwagę (dotknij go, spójrz w oczy, zawołaj po imieniu)
- wydaj jednoznaczne polecenie w 2-3 słowach
- powtórz polecenie tyle razy ile założyłaś, poproś by dziecko je powtórzyło
- dopilnuj wykonania polecenia (nie odchodź od dziecka zanim nie skończy)

Kontrola notatek po zakończeniu zajęć
Warunkiem skutecznego współdziałania nauczycieli i rodziców jest między innymi przepływ informacji o tym, co działo się w szkole i jak dziecko ma się przygotować na kolejne zajęcia. Nauczyciel musi dopilnować, żeby notatki w zeszycie były kompletne, a w szczególności aby zawierały:

- notatki z lekcji (jeśli dziecko nie jest w stanie jej zapisać może być skrócona)
- zapisaną pracę domową zarówno ustną jak i pisemną (jeśli nic nie jest zadane – formułę „nic do zrobienia”)
- informację o wszelkich nietypowych sytuacjach (np. planowana wycieczka, akademia na którą trzeba się ubrać odświętnie)
- datę sprawdzianu i wymagany zakres materiału

***************************************************************************
ADHD – skrót z ang. Attention Deficit Hyperactivity Disorder, czyli Zespół nadpobudliwości psychoruchowej, określany w literaturze jako zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi lub zaburzenia hiperkinetyczne.
W przypadku zaburzeń uwagi i braku nadpobudliwości ruchowej mówimy o ADD (Attention Deficit Disorder).
Jest to grupa zaburzeń charakteryzujących się wczesnym początkiem (zazwyczaj w pierwszych pięciu latach życia), brakiem wytrwałości w realizacji zadań wymagających zaangażowania poznawczego, tendencją do przechodzenia od jednej aktywności do drugiej bez ukończenia żadnej z nich oraz zdezorganizowaną, słabo kontrolowaną nadmierną aktywnością.
Uważa się, że ADHD występuje u 4-8% dzieci w wieku wczesnoszkolnym (6-9 lat), głównie chłopców, niezależnie od rasy i kultury. Następnie częstość występowania zmniejsza się o 50% na każde 5 lat, jednakże u 60% dorosłych utrzymują się niektóre cechy zespołu (zwłaszcza dotyczące deficytów uwagi).
Główne cechy osobowości dziecka z zaburzeniami koncentracji uwagi
• nieustępliwość
• niskie poszanowanie własnej godności
• okresowo występująca depresja
• niedojrzałe zachowanie
• zaburzenia snu:
o wczesne budzenie się
o trudności z zaśnięciem
o niespokojny sen
o lunatykowanie lub mówienie przez sen (somnambulizm)
o koszmary nocne
o moczenie nocne
• zaburzenia apetytu:
o przejadanie się
o wybredność
o specyficzny gust smakowy (np. ciągłe jedzenie surowego makaronu)

Diagnoza i wykrywanie
We wczesnym dzieciństwie
Diagnoza ADHD możliwa jest we wczesnym dzieciństwie na podstawie wymienionych niżej wystarczających objawów:
• ciągła aktywność ruchowa
• opóźniony rozwój mowy
• problemy ze snem
• problemy z jedzeniem, łącznie z występowaniem wymiotów, lub słaby odruch ssania
• ataki kolki, które mogą wynikać z uczulenia, ale również mogą być wynikiem zaburzeń koncentracji uwagi
• dzieci nadpobudliwe nie lubią (wg opinii wielu rodziców), gdy się je przytula
W wieku szkolnym
• niedostosowanie do wymagań szkolnych (zajęcia w pozycji siedzącej)
• nadmierna gadatliwość i impulsywność, która narzuca dziecku rolę błazna w oczach klasy
• problemy z koordynacją objawiające się przede wszystkim nieprawidłowym chwytaniem ołówka lub brakiem umiejętności zabawy w grupie
• coraz wyraźniejsze problemy z mową

Sposoby działania
1. Terapia behawioralna: celem jest modyfikacja zachowania dziecka poprzez wygaszanie złych nawyków, a wzmacnianie dobrych (zasada nagradzania i karania). Postępy widoczne są po długim czasie.
2. Nauczanie wyrównawcze: dodatkowe zajęcia podczas których, dziecko nabywa pewnych nawyków pomocnych w uczestniczeniu w zajęciach. Ważne jest tutaj zaangażowanie rodziców.
3. Terapia mowy i języka: u dzieci nadpobudliwych psychoruchowo mogą występować zaburzenia mowy (takie jak jąkanie, problemy z artykulacją), dlatego w takich przypadkach niezbędna jest pomoc logopedy.
4. Terapia zajęciowa: nacisk głównie na prawidłowy rozwój motoryczny dziecka (u dzieci nadpobudliwych, często występuje lateralizacja skrzyżowana, co może powodować duże problemy w funkcjonowaniu).
5. Kontrola dietetyczna: istnieje przypuszczenie, że spożywanie takich produktów jak: kakao, środki konserwujące, barwniki, salicylany i cukier mogą dodatkowo wzmagać aktywność dziecka – jednak brak na ten temat dokładnych badań naukowych.
6. Leczenie farmakologiczne: w Polsce jest bardzo rzadko stosowane. Leki takie jak Ritalin, Dexedrine, Cylert, poprawiają przebieg procesów neurochemicznych zachodzących w mózgu.
Ogólne zasady dotyczące postępowania wychowawczego
1. Cel, do którego ma prowadzić działanie dziecka, nie może być zbyt odległy (niecierpliwość).
2. Konsekwentne przyzwyczajanie dziecka do kończenia każdego rozpoczętego zadania.
3. Stała kontrola i przypominanie o zobowiązaniach:
o zakres określonych obowiązków musi być dostosowany do możliwości i ograniczeń dziecka
o trzeba zaoszczędzić wystąpienia dodatkowych niepotrzebnych bodźców
o nie dać się zdominować dziecku
o należy przygotować dziecko do przezwyciężania trudności (a nie chronić przed nimi)
o po wystąpieniu konfliktu – należy go przedyskutować z dzieckiem w atmosferze spokoju i rzeczowości, po uspokojeniu dziecka
o należy unikać agresji słownej i fizycznej, która bardzo mocno pobudza dodatkowo dziecko (może doprowadzić do objawów nerwicowych takich jak: lęki, moczenie nocne, natręctwa, czy też reakcje obronne: arogancka postawa, agresja, kłamstwa, a nawet doprowadzić do niewłaściwego rozwoju osobowości);
4. Pomoc w nauce
o czytanie – ze względu na małą zdolność koncentracji, opowiadania powinny być ciekawe
o czytanki powinny być opowiedziane przez dziecko (w celu skontrolowania zapamiętanego tekstu)
o odrabianie lekcji powinno się odbywać o regularnych porach (w domu powinien wtedy panować względny spokój)
o dziecko powinno wykonywać prace zręcznościowe (uczą cierpliwości, a także skrupulatności)
o zasada trzy R: rutyna, regularność, repetycja.

Polecana literatura
• Iwona Górka: Mały nieszczęśliwy człowiek z ADHD, 2005,
• Ratey John J., Hallowell Edward M.: W ŚWIECIE ADHD. Nadpobudliwość psychoruchowa z zaburzeniami uwagi u dzieci i dorosłych, 2004,
• Gordon Serfontein: Twoje nadpobudliwe dziecko, The hidden handicap, 1999,
• Tomasz Wolańczyk, Artur Kołakowski, Magdalena Skotnicka: Nadpobudliwość psychoruchowa u dzieci, 1999,
• Julia Bonk Mój mały down, 2007,