Zalecenia opiekuńczo – wychowawcze dla rodziców i nauczycieli wobec dzieci z zespołem ADHD
I. Co to jest ADHD ?
Adhd, czyli Attention Deficit Hyperactivity Disorder to amerykańska nazwa oznaczająca zaspół nadpobudliwości psychoruchowej z zaburzeniami koncentracji uwagi. Natomiast nazwa europejska – to Hyperkinetic Disorder, czyli zespół hiperkinetyczny bądź zaburzenia hiperkinetyczne.
II. Przyczyny wystąpienia
Przyczyny i rozwój adhd nie są jeszcze do końca znane. Badania naukowe wskazują na duży udział czynników genetycznych. Czynniki te wpływają na budowę i działanie struktur mózgowych i sposób przekazywania pobudzeń w centralnym układzie nerwowym. Możemy sądzić, że przyczyną adhd jest nieprawidłowy proces dojrzewania układu nerwowego. Niektóre obszary mózgu pracują mniej skutecznie niż u innych dzieci, czego wyrazem są objawy adhd. Podatność na adhd rośnie w miarę jak zwiększa się liczba niekorzystnych czynników środowiskowych takich jak :
• komplikacje w czasie rozwoju płodowego dziecka
• toksyny obecne w pożywieniu i wdychanym powietrzu ( dym tytoniowy )
Znaczenie przypisuje się również uwarunkowaniem psychologicznym takim jak:
• relacje między rodzicami
• rozwód rodziców
oraz czynnikom psychospołecznym:
• częste zmiany miejsca zamieszkania
• trudna sytuacja w szkole
•
Ponieważ zespól nadpobudliwości psychoruchowej jest uwarunkowany genetycznie obserwujemy rodzinne występowanie adhd.
III. Typowe objawy ADHD
• stale wierci się na krześle • nie potrafi się skupić na jednym
• macha rękami i nogami • ma wieczny bałagan wokół siebie
• łatwo się rozprasza • śni na jawie
• wtrąca się do rozmowy dorosłych • wszystkiego musi dotknąć
• bywa agresywne • często gubi i zapomina rzeczy
• źle zapamiętuje szczegóły • nie znosi zmian
• łatwo się zniechęca • łatwo się denerwuje
• nie kończy rozpoczętych zadań • na krótko się koncentruje
• trudno przewidzieć co zrobi • jest nadwrażliwe na dźwięki
• bywa agresywne • chce natychmiastowej pochwały
Jeśli obserwujemy u swojego dziecka większość z tych zachowań, być może ma ono zespół nadpobudliwości psychoruchowej z zaburzeniami koncentracji uwagi, czyli adhd.
IV. Nadruchliwość, impulsywność i zaburzenia uwagi
Nadruchliwość to nadmierna aktywność ruchowa w porównaniu z innymi dziećmi na tym samym poziomie rozwoju i wieku. Dzieci z adhd mają dużą potrzebę ruchu. Nie potrafią przez dłuższą chwilę wysiedzieć w jednym miejscu.
Impulsywność to niemożność powstrzymania się przed działaniem i odczekania do momentu, gdy wykonanie czynności będzie łatwiejsze lub akceptowane przez otoczenie.
Zaburzenia uwagi to zespół trudności w skupieniu się i tendencja do rozpraszania się nawet pod wpływem delikatnego bodźca.
V. Dziecko nadpobudliwe i dorośli
Dzieci nadpobudliwe są dziećmi trudnymi , wymagającymi większego wkładu pracy, większej cierpliwości, bardziej przemyślanego, konsekwentnego działania dla osiągnięcia pozytywnych rezultatów wychowawczych. Będąc uciążliwe , kłopotliwe wprowadzają dorosłych w stan zdenerwowania. Praca z takimi dziećmi staje się ciągłą, uporczywą walką która sprawia, że czasami czujemy się bezradni, zmęczeni i zniechęceni. Pomocne może być stwierdzenie, że dziecko wychowywane przez nas nie może być istotą idealną, wymarzonym dzieckiem dla rodziców oraz uczniem którego każdy nauczyciel chciałby mieć w swojej klasie. To dorośli powinni zaakceptować odmienność dziecka. Pomoże to dopasować wymagania do możliwości i uchroni nas i dziecko przed frustracjami i niepowodzeniami zarówno w szkole jak i w domu. Dziecko z adhd najlepiej funkcjonuje w systemie wychowawczym, który oparty jest na stałych zasadach i konsekwencji w działaniu, specjalnego podejścia i nieraz precyzyjnego zaplanowania postępowania.
VI. Postępowanie nauczyciela wobec dziecka z adhd
Aby stworzyć odpowiednią atmosferę do pracy a dzieckiem z ADHD, warto uświadomić sobie , że rolą nauczyciela jest przekazywanie wiedzy i nauczenie dzieci przestrzegania zasad i norm społecznych.
Naczelnym celem jest wdrażanie dziecka do uporządkowania działania i stopniowego wydłużania okresów koncentracji na zadaniach. W edukacji dziecka z zakłóceniami uwagi ważne jest wdrażanie go do samokontroli. Wysoce skuteczne są techniki terapii behawioralnej, polegające na stosowaniu wzmocnień pozytywnych, czyli nagradzaniu pożądanych zachowań dziecka. Zadania powinny być dzielone na małe porcje, etapy, których osiąganie należy zakończyć krótki odpoczynkiem i pochwałą. Bardzo ważny jest stały rytm dnia, okresy snu i czuwania, pory wykonywania obowiązków i czas na odpoczynek.
W postępowaniu z dziećmi a zaburzeniami uwagi zarówno w domu, jak i w szkole należy przestrzegać trzech zasad (3 x R):
• regularności, czyli działania w ustalonym rodzinnym rytmie, z unikaniem gwałtownych i radykalnych zmian, spokojnego i konsekwentnego egzekwowania ustalonych reguł, ograniczania hałaśliwych dźwięków i silnych wrażeń;
• rutyny, czyli wykonywania określonych czynności o ściśle określonych porach dnia według tej samej kolejności i stałego schematu;
• repetycji, czyli nieustających powtórek, wymagających dużej cierpliwości i wytrwałości od rodziców i nauczyciela, wielokrotnego powtarzania prostych poleceń i upewniania się, czy dziecko dobrze je zrozumiało; jest to konieczne ze względu na osłabioną u tych dzieci pamięć świeżą.
Należy pamiętać, iż spośród dzieci z zakłóceniami uwagi tylko część pozbędzie się dokuczliwych objawów i dzięki odpowiedniemu postępowaniu terapeutycznemu osiągnie optymalny poziom funkcjonowania w dorosłym życiu. Niestety, niektórzy będą cierpieli z tego powodu dłużej. Postępowanie w odniesieniu do dorosłych opiera się na analogicznych zasadach do tych, proponowanych w terapii dzieci z zaburzeniami uwagi.
Zespół nadpobudliwości jest najlepiej widoczny w wieku szkolnym, gdyż zaburzenia uwagi znacząco wpływają na osiągnięcia szkolne i możliwość uzyskania wykształcenia. Nasilenie objawów zmniejsza się wraz z wiekiem, a objawy nadruchliwości przyjmują formę uczucia niepokoju oraz trudności uczestniczenia w zajęciach wymagających spokojnego siedzenia. Poważnym problemem jest brak akceptacji ze strony rówieśników. Może to prowadzić do rozwoju depresji ( z tendencjami samobójczymi), uzależnienia od papierosów, narkotyków, alkoholu oraz rozwoju osobowości aspołecznej (kłopoty w szkole spowodowane ciągłym łamaniem zasad).
Zespół nadpobudliwości psychoruchowej może występować w 3 formach:
1. z przewagą zaburzeń koncentracji uwagi – dzieci tzw. marzycielskie, nie mogą się skupić , potrafią pozostać w bezruchu, jeśli wymaga tego sytuacja; częściej występuje u dziewczynek;
2. z przewagą nadpobudliwości psychoruchowej – dzieci tzw. „żywe srebra”, biegają w kółko bez obiektywnej przyczyny, odpowiednio zmotywowane potrafią się skupić na dłużej; częściej występuje u chłopców;
3. typ mieszany – nasilone objawy nadruchliwości i zaburzeń koncentracji uwagi; częściej u chłopców.
Charakterystyka objawów nadpobudliwości psychoruchowej – co może zrobić nauczyciel?
1. zaburzona koncentracja uwagi:
uczniowie bardzo szybko się rozpraszają:
szybko się nudzą, przerywają pracę w połowie
czytają bez zrozumienia;
wracają do początku, gdy przerwą pracę;
charakteryzuje je chaos odpowiedzi i natłok myśli;
mają trudności z zorganizowaniem sobie pracy;
unikają zadań wymagających wysiłku umysłowego;
gubią rzeczy potrzebne do pracy;
zapominają, co było zadane.
Co może zrobić nauczyciel?
1. Dawać bardzo krótkie komunikaty, formułowane pozytywnie, np.: Teraz otwórz zeszyt!,
Kopiesz w ławkę!, Spakuj rzeczy!, Uwaga, zaczynamy pisać!, Śmieci!, Spójrz w zeszyt!
2. Powtórzyć polecenie krótko i czytelnie.
3. Zapisać polecenie na tablicy .
4. Sprawdzić, czy uczeń wykonał to polecenie ( czy rzeczywiście otworzył zeszyt), teraz
dopiero przechodzimy do następnego polecenia, np..: A teraz otwórz książkę na stronie 20
następnie: Spójrz na zadanie 2 na stronie 20. Następnie: Zrób to zadanie.
5. Zwracać uwagę hasłowo:
Spójrz na mnie!, Halo!, Zobacz!, Uwaga! – i zatrzymać wzrok na dziecku.
6. Użyć dzwoneczka czy gwizdka jako krótkiego sygnału dźwiękowego.
7. Stanąć przy dziecku, poklepać po ramieniu, kucnąć i popatrzeć mu w oczy, prosić
o powtórzenie jego słów – utrzymać kontakt wzrokowy.
2. Nadmierna ruchliwość:
nerwowe ruchy rąk i stóp;
często wstają z miejsca, chodzą po klasie;
nadmiernie gadatliwe;
ciągle kręcą się;
grzebią w torbie;
gryzą ołówki;
wyrywają się do odpowiedzi, choć nie zawsze znają właściwą odpowiedź;
zaczepiają, potrącają.
Co może zrobić nauczyciel?
1. Prosić ucznia o wykonanie drobnych czynności np.:
- zawieszanie mapy;
- zbieranie zeszytów;
- przyniesienie kredy;
- zmoczenie gąbki;
- przyniesienie wody do kwiatków; podlanie kwiatków;
- zmycie tablicy.
2. Chwalić za każdy etap pracy, mówić powoli - to uspakaja.
3. Mało dopytywać, bo ucieknie od kontaktu; unikać pytania „Dlaczego ?”, w zamian „Co skłoniło Cię do tego ?....?”
3. Za każdym razem pokazywać mu, co robi dobrze, z czego się cieszymy.
4. Gdy biegnie na korytarzu, to zatrzymać go i utrzymać kontakt wzrokowy, spytać o imię, odciągnąć uwagę „Chodź pomóż mi ...”
6. Wzmacniać pozytywnie, pochwalić jak coś zrobił dobrze np. spokojnie przesiedział 5 minut.
3. Nadmierna impulsywność
impuls tzn. działam już;
reakcja jest nieproporcjonalna do bodźców (agresja słowna, fizyczna);
działają nie przewidując konsekwencji swojego działania, łatwiej podpadają, bo nie sprawdzają, czy nauczyciel jest obok;
wiedzą, co powinni zrobić, ale tego nie robią; znają reguły, ale mają kłopoty z ich
zastosowaniem;
są niecierpliwe, często wtrącają się do rozmowy, nie czekają na swoją kolej;
przypadkowo, nieumyślnie niszczą rzeczy;
prowokują, kłócą się;
obrażają się, kłamią;
odpowiadają nie na temat, wolą mówić niż słuchać;
generalizują: „nikt mnie nie lubi / nie kocha”.
Co może zrobić nauczyciel?
1. Dzień po dniu przypominać o zasadach.
2. Proponować: Weź ołówek i pokaż na kartce, jaki jesteś zły, narysuj to;
3. Wykorzystać „kartkę bezpieczeństwa” „Zgnieć ją, podrzyj, podeptaj, wyrzuć”
4. Odwrócić uwagę dziecka „Chodź, pomożesz mi przy ...”
5. Zaproponować, by poskakało na materacach lub porzucało nimi
Ponadto przedstawię ogólne zasady postępowania z dzieckiem z adhd:
1) Nauczyciel w pracy z dzieckiem powinien zachować spokój i rozsądek
2) Dziecko powinno siedzieć w ławce blisko nauczyciela, z dala od okna
3) Nowe lub trudne zadania najpierw należy zademonstrować wykonując je, komentując krótko i jasno dziecku
4) Czas trwania zadania należy dostosować do możliwości skupienia się dziecka. Lepiej niech dziecko wykonuje częściej krótkie czynności od początku do końca.
5) Nauczyciel powinien zwracać uwagę na staranne wykonanie prac oraz ich ukończenie, a także utrzymanie zainteresowania na zadaniu poprzez częste jego zmiany
6) W zabawach powinny być jasno określone reguły oraz czas ich ukończenia
7) Przy wykonaniu danej czynności np. pisaniu , malowaniu należy usunąć ze stolika zbędne przedmioty, aby nie rozpraszały dziecka.
8) Podczas odpytywania dziecko powinno mieć więcej czasu na sformułowanie wypowiedzi . Pierwsza odpowiedź nie powinna być oceniana, gdyż na ogół jest błędna
9) Dziecko należy nagradzać ilekroć uda mu się skończyć jakąś czynność , nawet jeśli nie jest to doskonałe
SYSTEM WSPARCIA DZIECI Z ADHD W SZKOLE
DYREKCJA
|
WSPÓŁPRACA Z RODZICAMI
|
ZASOBY SZKOŁY - UKRYTE MOŻLIWOŚCI
|
PEDAGOG/PSYCHOLOG SZKOLNY
|
NAUCZYCIEL W KLASIE
Pamiętajmy:
- Nie należy karać za objawy!
- Współpraca rodziców z nauczycielem może ułatwić dziecku z ADHD funkcjonowanie w szkole!
- Praca z dzieckiem nadpobudliwym wymaga dużej cierpliwości, gdyż mimo pozornego pośpiechu wykonuje ono czynności znacznie wolniej ze względu na to, że jego ruchy są mało ekonomiczne i mało skoordynowane
VII. Postępowanie rodziców z dzieckiem z ADHD
Jeżeli rodzice podejrzewają, że dziecko ma ADHD, powinni z nim iść do psychiatry lub psychologa dziecięcego. Warto również szukać pomocy w lokalnych poradniach psychologiczno-pedagogicznych . Poza tym rodzice nie mogą zapominać o sobie. Mogą należeć do grup wsparcia, gdzie rodzice wspierają się nawzajem. Pracę z dzieckiem nadpobudliwym należy zacząć od siebie – nauczyć się akceptacji jego odmienności i tego, że być może nigdy nie będzie naszym idealnym dzieckiem .
Jak odrabiać lekcje z dzieckiem nadpobudliwym?
Dziecko nadpobudliwe potrzebuje, aby rodzic siedział i pomagał mu w odrabianiu lekcji dłużej niż w przypadku jego rówieśników. Najlepiej ustalić z dzieckiem konkretną godzinę i ustalenie konsekwencji, jeśli ta umowa nie będzie dotrzymana. Rozpoczęcie odrabiania zadań domowych może być opóźnione przez trudności w zorganizowaniu sobie pracy, dziecko wielokrotnie wstaje i szuka potrzebnych mu przyborów . Warto przypominać co ma zabrać ze sobą na biurko. Aby podczas odrabiania lekcji dziecko zajmowało się zeszytem i książką a nie rozpraszało się czymś innym należy ograniczyć ilość dopływających bodźców do dziecka poprzez :
Pomieszczenie w którym odrabiamy lekcje powinno być utrzymane w ciepłych, spokojnych kolorach
Biurko stawiamy przodem do pustej, gładkiej ściany
Zamykamy okno oraz zasłaniamy je zasłonką w łagodnych kolorach
Jeśli posiadamy zwierzątko, powinno być w innym pomieszczeniu
Wyłączamy telewizor i inne grające sprzęty
Jak mówić, aby dziecko nas słuchało?
Dziecko nadpobudliwe ma problem z wyłowieniem z potoku zdań tego co jest najważniejsze. Zanim zaczniemy mówić do dziecka postarajmy się, aby dziecko zatrzymało się , popatrzyło na nas i skupiło się na tym co robimy. Można powiedzieć tak : „posłuchaj, chcę powiedzieć Ci coś ważnego”. Mówiąc do dziecka nie starajmy się kontrolować nadruchliwości dziecka, ważna jest jego uwaga a nie aby siedziało idealnie. Używajmy krótkich, jednoznacznych komunikatów .
Jak radzić sobie z brakiem konsekwencji w działaniu dziecka?
Dla dzieci z ADHD zadania monotonne , długotrwałe i skomplikowane zwykle stają się dla nich niewykonalne, dlatego możemy pomóc dziecku w następujący sposób:
Zadania do wykonania możemy podzielić na mniejsze odcinki np., nie posprzątaj pokój ale „ zabierz zabawki z podłogi”, później „ schowaj koszulkę do półki”, a następnie „ uporządkuj zeszyty w szafce”. Kolejne polecenia wydajemy po wykonaniu poprzedniego polecenia.
Jeśli nie pomaga podział zadania na odcinki należy być przy dziecku podczas zadania i prowadzić je za „rękę”
10 PRÓŚB DZIECKA Z ADHD
I.Na co dzień dobrze jest pamiętać o dziesięciu podstawowych prośbach dziecka nadpobudliwego. Zrozumienie ich ułatwia akceptację dziecka, zaś postępowanie zgodne z nimi pomaga zarówno dziecku, jak i rodzicom lepiej odnaleźć się w trudnych sytuacjach.
II. Pomóż mi skupić się na jednej czynności;
III. Chcę wiedzieć, co się zdarzy za chwilę;
IV. Poczekaj na mnie, pozwól mi się zastanowić;
V. Jestem „w kropce”, nie potrafię tego zrobić, pokaż mi wyjście z tej sytuacji;
VI. Chciałbym od razu wiedzieć, czy to, co robię, jest zrobione dobrze;
VII. Dawaj mi tylko jedno polecenie naraz;
VIII. Przypomnij mi, żebym się zatrzymał i pomyślał;
IX. Dawaj mi małe zadania do wykonania, kiedy cel jest daleko gubię się;
X. Chwal mnie, choć raz dziennie, doceniaj moje wysiłki, bardzo tego potrzebuję;
Wiem, że potrafię być męczący, ale czuję, że się zmieniam, kiedy masz dla mnie czas i okazujesz mi jak mnie kochasz.
Rodzice, pamiętajcie!
• Wzory zachowań charakterystyczne dla ADHD zwykle pojawiają się między trzecim a piątym rokiem życia (ostatecznym terminem nasilających się objawów jest 7 r. ż.), chociaż u niektórych dzieci mogą wystąpić dopiero w późnym dzieciństwie albo we wczesnym okresie dojrzewania.
• Symptomy występujące u dziecka winny upośledzać znacząco funkcjonowanie w co najmniej dwóch aspektach środowiskowych – np. szkolnym i domowym.
• Przypadłość ta może utrzymywać się również w dorosłym życiu człowieka.
• Dzieci z ADHD często mają problemy z zaprzyjaźnianiem się, a także podtrzymywaniem przyjaźni. Często w konsekwencji cierpią z powodu poczucia niskiej wartości.
• Nie ma lekarstwa na ADHD – chociaż pewne leki mogą zredukować niektóre objawy. Sama farmakologia nie da rozwiązania i- funkcjonuje jedynie jako wspomaganie koniecznej do prowadzenia terapii zachowania.
• Nie ma jednoznacznej przyczyny ADHD.
• Postawienie diagnozy ADHD jest bardzo trudne – o tym szerzej w kolejnej częsci artykułu.
• Jak każde zaburzenie i to jest skomplikowane. Występują podobieństwa, ale również różnice (nierzadko ogromne) natężenia różnych objawów.
• Bywa, że dziecko z zaburzeniami na co dzień zachowuje się fatalnie, lecz przy wizycie u specjalisty jest spokojne.
• Zwiększająca się liczba osób ze stwierdzonymi zaburzeniami nie oznacza dużej i zwiększającej się wiedzy na temat tych zaburzeń – nadal istnieją etykietki dla dzieci: „złe”, „niegrzeczne”, a rodzice: „nieporadni” lub „lekceważący”.
LITERATURA:
1. „Nadpobudliwość psychoruchowa u dzieci” - Wolańczyk, Kołakowski
2. „Zaburzenia emocjonalne u dzieci” - A.Kozłowska
3. „Dziecko nadpobudliwe” - M. Nowak
4. „Jak mówić, żeby dzieci nas słuchały” - A. Faber i E. Mazlish