Zawoja - Babiogórski Park Narodowy jako rezerwat biosfery

Może się wydawać, mało uzasadnione mówienie o międzynarodowym znaczeniu Babiogórskiego Parku Narodowego, który z pozoru odbiega od światowych wzorców, zwłaszcza co do powierzchni, lokalnych uwarunkowań środowiskowych oraz poziomu społecznej akceptacji. Jeśli tego rodzaju opinie lub wyobrażenia często trafiają do naszej świadomości, to należy przypomnieć, że w europejskiej sieci obszarów chronionych Park Babiogórski należy do nielicznych o najdłuższej historii.
Idea ochrony przyrody w systemie parków narodowych zrodziła się w Stanach Zjednoczonych Ameryki, gdzie w 1872 roku utworzono Park Narodowy Yellowstone, jako pierwszy tego rodzaju obszar chroniony na świecie.
Wieść o Parku Narodowym w Yellowstone dotarła do Polski dość szybko. Główna uwaga działaczy i uczonych skierowana była na Tatry w związku z systematycznym wycinaniem tamtejszych lasów przez ich właścicieli oaz polowaniem na kozice. Próby ochrony Tatr podejmowane były wielokrotnie, jednakże przez skomplikowane stosunki własnościowe i upór górali za każdym razem oddawały wszelką myśl o ochronie. W takiej sytuacji zainteresowania przyrodników skierowane były na inne tereny, między innymi na Puszczę Białowieską, Pieniny, Wielkopolskę i Babią Górę.
Teren Babiej Góry był własnością państwową, więc objęcie ochroną najmniej sprawiało trudności. Wówczas Zarząd Lasów Państwowych przekazał ze swojej części 403 ha gruntów i dzięki temu powstał Park Babiogórski, obejmujący powierzchnię 1045 ha. Do czasów obecnych zwiększyła się ona trzykrotnie.
W tym stosunkowo małym Parku skupiają się światowe i krajowe problemy, konflikty, interesy grupowe i społeczne dążenia, wszystko to, co stanowi doświadczenie w poszukiwaniu dróg do skutecznej ochrony przyrody jako dobra ogólnonarodowego.
Istotnym wydarzeniem w blisko 70-letniej historii Parku było uznanie go za składnik międzynarodowej sieci rezerwatów biosfery. W styczniu 1977 roku, Biuro Międzynarodowej Rady Koordynacyjnej UNESCO programu MaB (?Człowiek i Biosfera?) podjęło decyzję w tej sprawie. Idea rezerwatów biosfery zakłada ochronę większych ekosystemów świata dla zachowania bogactwa genetycznego oraz prowadzenia badań naukowych dla dobra człowieka. Rezerwaty biosfery miały mierzyć skutki wpływu człowieka na środowisko. W ten sposób Babia Góra, skupiająca cenne ekosystemy typowe dla Karpat Zachodnich, połączyła funkcję o znaczeniu krajowym i międzynarodowym. Zadaniem dla Parku jest ochrona naturalnych zbiorowisk reglowych, stanowiących dobrze zachowaną pozostałość Puszczy Karpackiej. Ochrona tych zbiorowisk wynika również z potrzeby zachowania dziedzictwa przyrodniczego kuli ziemskiej. Park ten spełnia też zadania naukowe, dydaktyczne i społeczne jako jeden z najbardziej interesujących masywów górskich w tej części Europy, co również jest zgodne z celami programu UNESCO-MaB.
Babia Góra znalazła się w pierwszej turze nominacji 57 rezerwatów biosfery na świecie. Nie było to przypadkowe. Góra ta jest wyjątkowa w Beskidach, ma unikatowe walory przyrodnicze, posiada długą historię ochrony i jest miejscem intensywnych badań naukowych. Dzięki tym atutom zasługuje na wyróżnienie spośród innych terenów chronionych. W 1977 roku Babiogórski Park Narodowy uzyskał status rezerwatu biosfery. Jednak od początku znajdował się w cieniu innych polskich rezerwatów biosfery ze względu na jego małą powierzchnię (1728 ha) i położenie nieco na uboczu.
Konflikty związane z zagospodarowaniem i jednocześnie Rezerwatu Biosfery nie były duże. Park obejmował obszar w większości niedostępny i wyłączony z użytkowania gospodarczego od prawie 70 lat. Jego granice znajdowały się obok gruntów Skarbu Państwa, zagospodarowanych przez Lasy Państwowe, z wyjątkiem prywatnych enklaw. Obowiązujący zakaz wypas owiec na Hali Czarnego miał znaczenie marginalne dla miejscowej ludności, a zakaz zbioru runa leśnego był traktowany jako prawo istniejące po to, aby je łamać i ?grać w podchody? ze Strażą Parku.
W 1997 roku władze ochrony przyrody podjęły decyzję o jego dwukrotnym powiększeniu do 3392 ha. Dla Babiogórskiego Parku Narodowego było to wydarzenie epokowe, a Park znalazł się w nowej rzeczywistości. Jego granice oparły się w wielu miejscach o granicę rolno-leśną, a tereny zabudowane znalazły się w sąsiedztwie, oddalone miejscami o kilkadziesiąt metrów od granic Parku. Te zmiany nie miały żadnego wpływu na Rezerwat Biosfery, który nadal funkcjonował w starych granicach.
Rozwój Światowej Sieci Rezerwatów Biosfery w latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku i ewoluowanie idei rezerwatów biosfery zarówno w kierunku ochrony różnorodności biologicznej jak i racjonalnego użytkowania zasobów naturalnych nie znalazły odzwierciedlenia na Babiej Górze.
W roku 2000 dokonano okresowego przeglądu Rezerwatu Biosfery ?Babia Góra?. Komitet Doradczy Rezerwatów Biosfery MAB-UNESCO w Paryżu uznał, że Rezerwat ten nie spełnia wymogów rezerwatu biosfery, a funkcjonuje tylko jako park narodowy. Szczególnie zaakcentowano brak strefowania Rezerwatu nawiązującego do przestrzennego zróżnicowania obszaru. Komitet przedstawił trzy zalecenia:
? powiększenie Rezerwatu Biosfery o strefę przejściową w celu poszerzenia funkcji Rezerwatu,
? przygotowanie i wprowadzenie w życie planu gospodarowania dla całego obszaru Rezerwatu Biosfery, włączając do tego procesu lokalnych udziałowców,
? zachęcenie polskich władz do podjęcia działań do współpracy ze stroną słowacką w celu utworzenia międzynarodowego rezerwatu biosfery.
Powiększenie Rezerwatu Biosfery ?Babia Góra? stało się możliwe dzięki temu, że opadły emocje związane ze zmianą granic Parku i utworzeniem otuliny i rozpoczął się proces normalizacji stosunków pomiędzy Dyrekcją Parku Narodowego a władzami samorządowymi. Obustronna wola współpracy zastała przedstawiona w podpisanej 7 grudnia 2000 roku Umowie o współpracy między Stowarzyszeniem Gmin Babiogórskich a Babiogórskim Parkiem Narodowym. Powiększenie rezerwatu polegało na włączeniu do niego powiększonego Parku Narodowego i jego otuliny. Opracowano nowe zasady podziału rezerwatu na strefy: centralną, buforową i przejściową. Nowa koncepcja została przekazana w lipcu 2001 roku do Biura UNESCO-MAB, które na posiedzeniu 19-21 września 2001 roku zaakceptowało zaproponowane powiększenie i strefowanie Rezerwatu.
Posiada największą wartość przyrodniczą ze względu na jej naturalność oraz bogactwo gatunków roślin i zwierząt występujących na tym obszarze. Jest to jeden z najlepiej zachowanych kompleksów ekosystemów naturalnych w Polsce i Europie. Prawna ochrona, której podlegają te tereny od dziesięcioleci, w sposób skuteczny zapewnia ciągłość procesów przyrodniczych zachodzących bez ingerencji człowieka.
- Strefa buforowa ? otacza strefę centralną. Może tu być prowadzona działalność człowieka. Strefa ta zajmuje 2330 ha (20% powierzchni). Jest to część Babiogórskiego Parku Narodowego objęta różnymi formami ochrony czynnej i ochroną krajobrazową. Ze względu na stopień ingerencji człowieka, różne cele ochrony oraz stosunki własnościowe terenu wyróżniono w niej trzy podstrefy.
Pierwsza z nich obejmuje obszar planowany w przyszłości do wyłączenia spod działalności ludzkiej i zastosowania ochrony ścisłej.
Druga wyodrębniona została ze względu na stosunki własnościowe. Są to grunty prywatne pozostające pod zarządem administracji Parku i objęte ochroną krajobrazową. Prowadzona pod nadzorem Parku działalność gospodarcza odpowiada wymogom Rezerwatu Biosfery.
Trzecia obejmuje pozostałe tereny Babiogórskiego Parku Narodowego objęte różnymi formami ochrony częściowej. Celem działalności jest wsparcie naturalnej regeneracji i odtworzenie zbiorowisk leśnych oraz zachowanie ekosystemów półnaturalnych.
Przedłużeniem strefy buforowej po stronie słowackiej jest Obszar Chronionego Krajobrazu ?Horna Orava?, który stanowi zabezpieczenie słowackiego rezerwatu przyrody ?Babia Hora? przed niekorzystnymi oddziaływaniami ze strony człowieka.
- Strefa przejściowa ? zajmuje 8437 ha (71% obszaru Rezerwatu). Tworzy ją otulina Babiogórskiego Parku Narodowego. Ze względu na sposób użytkowania ziemi oraz stosunki własnościowe wyróżnia się tu dwie podstrefy. W pierwszym przypadku są to lasy zarządzane przez administrację Lasów Państwowych, sąsiadujące z Parkiem Narodowym, gdzie prowadzona jest gospodarka leśna oparta na zasadach proekologicznych. Druga zarazem to tereny zabudowane oraz prywatne tereny rolne i leśne, podlegające samorządom lokalnym. Istnienie tej podstrefy ? tylko po stronie południowej Babiej Góry ? wynika z zaakceptowania przez zamieszkującą tu społeczność rygorów ochronnych.
Podstrefa jest obszarem, gdzie żyją ludzie i pracują oraz gdzie rozwija się działalność na rzecz zrównoważonego rozwoju. Promowane jest rolnictwo ukierunkowane na zachowanie kulturowego krajobrazu i tradycyjnych form użytkowania ziemi.
Obszar Rezerwatu Biosfery jest mozaiką systemów ekologicznych reprezentowanych dla Beskidów, charakteryzują go różne stopnie działalności ludzkiej. Masyw posiada pięć pięter klimatyczno-roślinnych, dzięki czemu występują tu ekosystemy. Obszar Rezerwatu jest zróżnicowany pod względem stopnia przekształcenia przyrody babiogórskiej. Ekosystemy naturalne (pierwotne) i zbliżone do naturalnych znajdują się w strefie centralnej. Wpływ człowieka na przyrodę dostrzegany jest w strefie buforowej, w której dominują użytkowanie w przeszłości drzewostany. Na niewielkim obszarze występują również ekosystemy półnaturalne ? łąki i pastwiska. W strefie przejściowej występują użytki rolne, łąki, pastwiska i lasy. Są to tereny zamieszkałe, gdzie prowadzona jest od stuleci ekstensywna gospodarka i rozdrobnienie gospodarstw rolnych która spowodowała wykształcenie się prawdziwej mozaiki pól, łąk i lasów.
Kształtowanie zrównoważonego rozwoju realizowane jest głównie w strefie przejściowej na terenach rolnych i w lasach. Gospodarka leśna oparta jest tu na dążeniu do osiągnięcia stabilności ekologicznej oraz trwałości funkcji lasu. Uzyskuje się to poprzez selektywne działania które regulują skład gatunkowy drzewostanu i jego strukturę w kierunku zgodnym z potencjalnym siedliskiem. Las nie tylko spełnia funkcje ochronne i ekonomiczne, ale jest również miejscem rekreacji i turystyki. W gospodarstwach rolnych prowadzona jest ekstensywna gospodarka, co warunkuje zachowanie kulturowego krajobrazu Orawy. Turystyka oparta jest na agroturystyce i ekoturystyce jest istotnym czynnikiem rozwoju regionu i może stać się dla mieszkańców ważnym źródłem dodatkowego dochodu.
Rezerwat Biosfery ma obecnie odpowiednią wielkość dla spełnienia trzech funkcji: chronnej, rozwojowej i edukacyjnej. Zróżnicowanie przyrodnicze Rezerwatu oraz pewna izolacja masywu Babiej Góry od sąsiednich pasm górskich powodują jego odrębność. Mimo niewielkiej powierzchni spełnia on swoją funkcję ochronną, zabezpieczając unikalne zbiorowiska i gatunki. Granica państwowa powoduje, że po jej dwóch stronach realizowane są odmienne cele i stosowanie różnych metod ochrony.
Funkcja rozwojowa realizowana jest w strefie przejściowej na obszarach rolnych i leśnych. Sprzyjają jej walory krajobrazowe i przyrodnicze oraz ludzie zamieszkujący w sąsiedztwie Parku. Wielkość Rezerwatu pozwala na wypracowanie odpowiedniego modelu współpracy między organami ochrony przyrody a lokalnymi społecznościami
Funkcja edukacyjna realizowana jest przez Centrum Edukacyjne Parku, które organizuje warsztaty, szkolenia i spotkania w celu podniesienia świadomości ekologicznej społeczeństwa. Co więcej, lokalne samorządy uznają, że samo istnienie Rezerwatu jest atutem, który należy wykorzystać w celu rozwoju regionu.
Ważną rolę w funkcjonowaniu Rezerwatu Biosfery odgrywają władze i lokalna społeczność. Obecnie obszar rezerwatu położony jest w granicach województwa małopolskiego, powiatu nowotarskiego i suskiego, gmin Jabłonka, Lipnica Wielka i Zawoja. W związku z tym rozwijana jest współpraca z władzami rządowymi na szczeblu województwa oraz samorządami gminnymi, powiatowymi i wojewódzkimi. Ułatwieniem tej współpracy jest istnienie Stowarzyszenia Gmin Babiogórskich. Ważną rolę odgrywa Rada Parku Narodowego, w której członkami są przedstawiciele miejscowych samorządów. Dzięki temu istnieje możliwość wymiany informacji i konsultacji zamierzonych działań ze społecznościami lokalnymi.
Jednym z wymogów stawianych rezerwatom biosfery jest spojrzenie na środowisko przyrodnicze i ludzi żyjących jak na jedną całość. Z położenia wynika potrzeba współpracy ze stroną słowacką. Granica państwowa rozdziela przyrodę masywu i dzieli dwie społeczności, które rozwijały się razem przez setki lat. Obecny rezerwat Biosfery obejmujący tylko polską część masywu Babiej Góry utrwala sztuczny podział granicami państwowymi obszaru charakteryzującego się analogicznymi cechami środowiska przyrodniczego. Celowe byłoby więc objęcie jednakowym schematem ochronnym całego masywu, co umożliwiałaby koncepcja transgranicznych rezerwatów biosfery, zrealizowana już w polskich górach.
Transgranicznymi rezerwatami biosfery są ?Karkonosze?, ?Tatry?, ?Karpaty Wschodnie?. Decydującą rolę odgrywa aktywność administracji Obszaru Chronionego Krajobrazu ? Górna Orawa oraz postawa miejscowej społeczności zorganizowanej w stowarzyszeniu samorządowym ?Zdruzenie Babia Hora?. Po stronie słowackiej w 2002 roku powstał projekt słowackiego Rezerwatu Biosfery ?Babia Hora?, który łącznie z polskim stanowiłby Transgraniczny Rezerwat Biosfery ?Babia Góra?.
W czerwcu 2002 roku dyrekcję Babiogórskiego Parku Narodowego i Obszaru chronionego Krajobrazu ?Horna Orava? podpisały umowę o współpracy między tymi jednostkami. Współpraca polsko-słowacka w rejonie babiogórskim niesie wiele korzyści dla ochrony przyrody i rozwoju społeczno-ekonomicznego tego rejonu, takich jak:
? podtrzymanie spójności naturalnych jednostek przyrodniczych, które podlegają ochronie prawnej,
? poprawienie funkcjonowania i strefowania Rezerwatu Biosfery,
? dostosowanie form i metod ochrony gatunków i siedlisk,
? podjęcie wspólnej odpowiedzialności za stan środowiska naturalnego,
? koordynowanie i wspólne prowadzenie badań naukowych i monitoringu,
? koordynowanie działań w zakresie rozwoju turystyki,
? stymulowanie rozwoju regionu w kierunku proekologicznym.

Na świecie istnieje obecnie blisko 10 tysięcy różnego rodzaju obszarów chronionych, sklasyfikowanych przez Światową Unię Ochrony Przyrody (IUCN) jako kategorie I-V. Zajmują one łącznie powierzchnię 932 296 km?, co stanowi 6,2% ogólnej powierzchni lądów naszej planety. Najwięcej obszarów chronionych znajduje się w Europie i Ameryce Północnej. Ważną pozycję w światowej sieci obszarów chronionych zajmują parki narodowe. W różnych rejonach kuli ziemskiej powołano około 850 obiektów. Zajmują one ponad 160 mln ha, to jest około 1% powierzchni kontynentów.
Na tle danych ze statystyk światowych trzeba stwierdzić, że nasze parki narodowe są bardzo małe. Do najmniejszych należy właśnie Babiogórski, mimo że w ostatnich latach został on powiększony ponad dwukrotnie. W rejestrze IUCN znajduje się około 100 parków narodowych wpisanych przez UNESCO na listę obszarów o wyjątkowym znaczeniu dla ochrony światowego dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego. Wśród nich znajduje się tylko jeden reprezentant Polski ? Białowieski Park Narodowy. Park Narodowy na Babiej Górze może być w przyszłości godnym kandydatem do rozszerzenia tej listy.
Rezerwat Biosfery ?Babia Góra? jako obiekt o znaczeniu międzynarodowym ma przed sobą nakreślone perspektywy rozwojowe. Będąc w sieci światowych rezerwatów biosfery, może stać się modelowym obszarem górskim, gdzie naturalny układ pięter klimatyczno-roślinnych może być podstawą metodycznych rozwiązań w wyznaczaniu stref funkcjonalnych rezerwatów biosfery w skali globalnej. Rezerwat ?Babia Góra? w niedalekiej przyszłości może mieć swoją kontynuację po drugiej stronie granicy państwowej, gdzie władze słowackie podejmują starania w kierunku utworzenia rezerwatu biosfery ze słowackiej części Babiej Góry i Górnej Orawy. W sumie obszar polski i słowacki stanowią ważne ogniwo w systemie ochrony obszarów i obiektów objętych programem Unii Europejskiej ?Natura 2000?, a także w systemie korytarzy ekologicznych o znaczeniu krajowym i międzynarodowym, obejmujących szlaki migracyjne gatunków i drogi przepływu materiału genetycznego roślin i zwierząt.
Popularyzacja idei ochrony przyrody i wiedzy o Babiogórskim Parku Narodowym zajmuje się Ośrodek Edukacyjny. Posiada on wystawę stałą, która prezentuje przyrodę Parku i elementy dziedzictwa kulturowego oraz Ogród roślin Babiogórskich. W ogrodzie tym rośnie ponad 300 gatunków roślin oznaczonych tabliczkami.
Park Narodowy jest jednostką budżetową i otrzymuje na swoją działalność środki z budżetu państwa. uzyskał dotację między innymi na ochronę ekosystemów leśnych i nieleśnych, rozwinięcie działalności edukacyjnej, remonty osad służbowych i remonty szlaków turystycznych.
Na terenie Parku działa także ?Gospodarstwo Pomocnicze przy Babiogórskim Parku Narodowym?, które wykonuje część zadań Parku.
Dla właściwego funkcjonowania Parku konieczna jest infrastruktura. Budynek Dyrekcji Parku to dawny pensjonat o szczególnym uroku architektonicznym, wybudowany w latach trzydziestych ubiegłego stulecia, adaptowany na aktualne potrzeby: biura, pomieszczenia na zbiory przyrodnicze i etnograficzne, bibliotekę, wystawę stałą, archiwum i mieszkania służbowe. Przy budynku Dyrekcji są budynki gospodarcze i budynek mieszkalny. Ponadto Park posiada jeszcze kilka osad, rozlokowanych przy jego zewnętrznych granicach: w Zawoi i Lipnicy Wielkiej. Stanowią one skromna bazę noclegową dla pracowników. Dzięki inwestycjom i przeprowadzanym remontom doprowadzono je do stanu odpowiadającego współczesnym standardom mieszkaniowym.