Renesans

RENESANS


Czynniki wpływające na rozwój odrodzenia
W wieku XIV we Włoszech rozpoczął się przełom w dziełach kultury nazwany później odrodzeniem. Miał on kilka przyczyn. Pierwszą przyczyną było podłoże gospodarcze i polityczne, którego skutkiem był wzrost potęgo państw- miast wzbogacających się z powodu ożywionego handlu ze Wschodem w czasie Wypraw Krzyżowych (Wenecja, Genua, Mediolan, Florencja). Dotychczasowe potęgi średniowiecza papiestwo i cesarstwo w wyniku ciągłych walk utraciły dużą część swojego dawnego znaczenia. Przemiany te dokonały się nagle. Zaczęły się w XIV wieku we Włoszech, a rozwinęły się na dobre w wieku XV i XVI. Kolejną przyczyną historyczną nowej epoki było zdobycie Konstantynopola (Bizancjum) przez Turków w roku 1453. Uczeni Bizantyjscy uciekając przed Turkami schronili się wówczas we Włoszech, przywożąc ze sobą księgi pisarzy starożytnych greckich i rzymskich, nieznanych lub zapomnianych w Europie Zachodniej. Pod ich wpływem nastąpiło jakby odrodzenie się kultury starożytnej, czyli nazwa epoki tłumaczy się odradzaniem się na nowo kultury antycznej. Nastąpiło ogromne zainteresowanie filozofią i literaturą starożytną. Znajomość języków starożytnych stała się obowiązująca dla ludzi wykształconych. Ideały antycznych autorów stały się bardziej pociągające niż średniowieczna asceza. W oparciu o nowe ideały ludzie odnoszą się coraz krytyczniej do średniowiecznego sposobu myślenia. Wyrabiają sobie nowe poglądy. Średniowieczny teocentryzm zostaje zastąpiony antropocentryzmem, czyli w centrum zainteresowań ludzi odrodzenia staje człowiek. Kolejną przyczyną wynikającą z rozszerzania się kręgów zainteresowań ludzkich są odkrycia geograficzne. W roku 1492 Krzysztof Kolumb odkrywa Amerykę, Magellan opływa ziemię, odnaleziona zostaje droga do Indii. Na utrwalenie się nowych poglądów ogromny wpływ mają odkrycia naukowe i wynalezienie druku przez Gutenberga w roku 1450.

Nazwa epoki, czas trwania w Europie i Polsce
Renesans oznacza odrodzenie- odnowienie i przywołanie ideałów antyku, odrodzenie nauki po stuleciach „ciemnej” epoki średniowiecza. Termin ten oznacza powrót do starożytności, do sztuki i filozofii antycznej oraz odrodzenie człowieka i kultury. Z początku używano tej nazwy w znaczeniu odrodzenia państwa na wzór starorzymski, później dotyczyło to też literatury, filozofii i ideałów antycznych. Później znaczyło to również odnowę i rozwój ludzkości.
Ramy czasowe
Kolebką renesansu były Włochy- tam odrodzenie zaczęło się najwcześniej w początku XIV wieku i trwało do początku XVI wieku.
Europa- początek XV wiek, rozwinięcie XVI wiek.
Polska- od końca XV wieku do lat 30 XVII wieku.

Rodowód i znaczenie terminu klasycyzm
Klasycyzm - prąd literacki w sztuce i literaturze europejskiej. Od XVI w. we Włoszech, rozkwit we Francji w XVII w. Nawiązywał do antyku i filozofii Kartezjusza (racjonalizmu). Teoria klasycyzmu odwoływała się do antyku, postulowała naśladowanie natury przez sztukę, określała reguły i zasady budowy dzieła literackiego (nakaz harmonii i umiaru, zasada trzech jedności, teoria trzech jedności). Najwybitniejszymi przedstawicielami klasycyzmu we Francji byli P. Corneille, J. Racine, Molier i La Fontaine. Klasycyzm polskiego oświecenia tworzy literaturę zaangażowaną w sprawy kraju, przypisuje poezji cele użytkowe, wraca do ideałów starożytnych.

Znaczenie pojęć: teocentryzm, antropocentryzm (kiedy funkcjonowały i różnica między nimi)
Teocentryzm- postawa intelektualna polegająca na uznaniu Boga za najwyższą wartość. Zgodnie z nią, punktem odniesienia dla wszystkich innych wartości w każdym z aspektów życia publicznego i osobistego jest Bóg. Teocentryzm był charakterystyczny dla myśli średniowiecznej.
Antropocentryzm- (z greckiego "antropos"- człowiek), pogląd lub postawa. Renesansowi artyści, myśliciele, filozofowie zaczęli analizować zagadnienia takie jak: pozycja człowieka w świecie, przeżycia wewnętrzne, człowiek wobec śmierci, wobec Boga; zainteresowali się także światem, w którym żyją: przyrodą, obyczajowością, kulturą, stąd w utworach renesansowych dominuje tematyka świecka, a ich bohaterem jest ziemianin, dworzanin i poeta. Warto bowiem pamiętać, że właśnie w renesansie powstały liczne traktaty tyczące poezji oraz roli i zadań poety.

„Boska komedia” Dantego jako dzieło między średniowieczem, a renesansem
„Boska komedia” Dantego jest wizją wędrówki po świecie pozagrobowym. Jest to dzieło złożone z trzech części: Piekła, Czyśćca i Raju. Bohater- Dante- przemierza te sfery, podążając za dwoma przewodnikami: po piekle i czyśćcu oprowadza go Wergiliusz, a po raju ukochana Beatrycze. Utwór zawiera apel o przestrzeganie cnót chrześcijańskich. Dante jako Człowiek wędruje po 9 kręgach Piekła, gdzie zawiera się świadomość dobra i zła, po 9 piętrach Czyśćca i 9 niebach Raju, dochodząc do najwyższych sfer niebios, osiąga największą z łask. Dzieło to ma także wymowę moralną, wywodzącą się ze współczesności Dantego. Autor umieszcza w utworze krytykę swoich wrogów i rozpatruje aktualności zaistniałe we Florencji, z której został wygnany.
Cechy średniowieczne utworu:
- data powstania ok. 1307 rok (jeszcze średniowiecze, chociaż późne)
- filozofia teocentryczna (Bóg umieszczony w centrum świata jako najwyższa wartość,
szczęście i cel)
- magia liczb (33 pieśni, 9 kręgów, 3 części)
- alegoryczność (np. Wergiliusz- reprezentuje mądrość, Dante- Człowieka- Każdego)
- średniowieczna wizja wędrówki po świecie
Cechy renesansowe utworu:
- główny bohater człowiek (Dante jako postać pierwszoplanowa, człowiek jest najważniejszy)
- indywidualizm odczuwania
- krytyka społeczeństwa
- sposób prezentacji tematów
- język włoski
Sumując cechy dzieła oraz datę powstania można stwierdzić, że „Boska komedia” Dantego jest „pomostem” między epokami.

Z „Boskiej Komedii” Dantego wywodzi się określenie sceny dantejskie, czyli sceny pełne grozy, które ogląda autor poruszając się po piekle.

Wielcy myśliciele epoki odrodzenia
W epoce odrodzenia wielki wpływ na sposób myślenia i kształtowanie się poglądów ludzi tej epoki wywarli tacy myśliciele jak: Erazm z Rotterdamu, Niccolo Machiavelli i Tomasz Morus.
Erazm z Rotterdamu głosił, że człowiek jest z natury rzeczy istotą dobrą, zło zaś pochodzi z niewiedzy. Propagował on także ideę irenizmu, czyli pochwały pokoju, a przeciwstawienia się wszelkim waśniom, wojnom i kłótniom. Jego najważniejszym dziełem była „Pochwała głupoty”.
Niccolo Machiavelli był autorem kontrowersyjnym. W swoim dziele pt. „Książę” zamieścił doktrynę polityczną zalecającą fałsz, podstęp, brak skrupułów, jeśli tylko potrzebne są interesom kraju. Jego zdaniem dobro publiczne państwa to ideał, który pozwala, aby cel uświęcał środki. Głosił on, że władca musi być lisem i lwem. Od jego nazwiska pochodzi doktryna zwana makiawellizmem.
Tomasz Morus autor „Utopii” to kolejny myśliciel epoki. „Utopia” to dzieło prezentujące idealny ustrój na wyspie Utopii, gdzie istniała równość między ludźmi, życie zgodne z naturą, nie był potrzebny pieniądz. Od owej Utopii pochodzi przymiotnik utopijny oznaczający coś doskonałego, a jednak nierealnego, niemożliwego do spełnienia, istniejącego tylko w wyobraźni.

Odrodzenie w Polsce (dlaczego określamy mianem: złoty wiek kultury polskiej?)
Przenikanie idei odrodzeniowych do Polski rozpoczęło się już w XV wieku, głownie dzięki podróżom polskich dyplomatów i polskich studentów do Włoch. Rozkwit odrodzenia w Polsce poprzedzony jest działalnością prekursorów: Jana Długosza, autora „Historii Polski” i Jana Ostroroga autora „Memoriału w sprawie uporządkowania Rzeczypospolitej”. Na dalsze krzewienie idei humanistycznych wpłynął rozwój Akademii Krakowskiej słynącej z wysokiego poziomu nauk matematycznych i astronomii. Równocześnie do Polski przybywali wielcy humaniści europejscy: Filip Buonacorsi (Kallimach) i Konrad Celtis- humanista niemiecki. Kallimach założył stowarzyszenie naukowo- literackie, Celtis stowarzyszenie literackie. Drugi przełomowy i właściwy rozkwit odrodzenia w Polsce nastąpił w XVI wieku za panowania Zygmunta Starego, który był człowiekiem wykształconym, ożenił się z włoską księżniczką Boną Sforzą i całkowicie przyjął wzory włoskie. Wawel został przebudowany w stylu renesansowym i stał się ośrodkiem życia umysłowego i kulturalnego w kraju. Na początku XVI wieku zasłynął w świecie poeta polsko- łaciński Klemens Janicki, który za swoją twórczość otrzymał laur papieski. Lata panowania Jagiellonów to okres wielkiej potęgi gospodarczej i kulturalnej kraju. XVI wiek, czyli okres odrodzenia w Polsce nazywany jest złotym wiekiem kultury polskiej przede wszystkim dlatego, że wspaniale rozwinęła się wówczas literatura polska dzięki twórczości Jana Kochanowskiego dorównała literaturze europejskiej. W rozwoju nauki polskiej wielką rolę odegrał Mikołaj Kopernik, którego dzieło „O obrotach sfer niebieskich” miało epokowe znaczenie. Król Zygmunt Stary, a później jego syn Zygmunt August stali się mecenasami sztuki. Mecenas znaczy udzielanie pomocy materialnej artystom i poetom. Przykład króla naśladowali magnaci, jednym z najsławniejszych był Jan Zamoyski- działał on w drugiej połowie XVI wieku w okresie rozkwitu odrodzenia w Polsce.

Wzorce parenetyczne dostarczane szlachcie przez Mikołaja Reja (w jakim dziele?)
Mikołaj Rej stworzył ideał „poczciwego ziemianina”- czyli szlachcica, właściciela dóbr ziemskich, wiodącego prawny i spokojny żywot na swoich włościach, a uczynił to w dziele pt. „Żywot człowieka poczciwego”. W „Żywocie…” uderza czytelnika zamiłowanie do magii liczb, szczególnie uprzywilejowana jest liczba 4. cztery są płyny w człowieku i cztery typy ludzi: sangwinik (krew), flegmatyk (flegma), choleryk (żółć) i melancholik (żółć czarna), cztery wiatry, cztery żywioły (ogień, woda, powietrze i ziemia), cztery strony świata, cztery pory roku i cztery epoki życia człowieka: dzieciństwo, młodość, wiek dojrzały i starość- taką prawidłowość zauważył Rej. Obserwując każdy z etapów, Rej podaje wiele pouczeń jak wychowywać młodego człowieka, „co z nim czynić”, gdy nadchodzi wiosna, lato, jesień, zima. Autor szczególny nacisk kładzie na wiek dojrzały, wyjaśniając swoim odbiorcom czym jest szlachectwo, twierdzi, że nie jest to tylko wyróżnienie i powód do chwały, lecz przede wszystkim obowiązek, który nakłada na człowieka herb, powinność wobec ojczyzny i szereg cnót, które należy spełniać. Rej proponuje poczciwemu szlachcicowi spokojny tryb życia w posiadłości wiejskiej, korzystanie z wszelkich dóbr, jakie przynoszą kolejne pory roku, a to opisuje z lubością zbiór owoców jesienią, a to rybołówstwo i zimowe polowania, a to wiosną prace w ogrodzie. W utworze łatwo odczytać filozofię stoicką, bo wśród haseł Reja funkcjonują: spokój, umiar, cnotliwe życie zgodne z naturą i rozumem, rozplanowane bez zbędnych namiętności. Również zawarty jest w tym poemacie epikureizm- nie zakazuje on pełnego korzystania z dóbr natury i wsi, namawia do czerpania z rozrywek, ukazuje jak wielką przyjemnością jest życie zapobiegliwego, gospodarnego, człowieka uczciwego.

Ocena społeczeństwa przez Reja zawarta w „Krótkiej rozprawie między panem, wójtem i plebanem”
„Krótka rozprawa…” Reja jest dialogiem, który wiodą między sobą reprezentanci trzech stanów społecznych ówczesnej Rzeczypospolitej: szlachty (Pan), duchowieństwa (Pleban) i chłopstwa (Wójt). W rozmowie tych osób widać troskę autora o sprawy kraju, z wypowiedzi ich przebija wyraźna krytyka nie tylko poszczególnych stanów społecznych, lecz także organizacji państwa, sądownictwa, sejmu, wojskowości. Rej ostro krytykuje te stany, które mają wpływ na kształt i rządy Rzeczypospolitej. Szlachtę obwinia o hazard, zbytki, prywatę, rozrzutność, sobiepaństwo, obojętność wobec ojczyzny i urzędów, które sprawują. Z kolei duchowieństwu autor zarzuca: chciwość, zaniedbanie obowiązków duszpasterskich, świecki, bogaty tryb życia, zepsucie i rozprzężenie instytucji Kościoła. Najmniej winnym wobec ojczyzny, a za to najbardziej wykorzystany okazuje się wójt, który podsumowuje dysputę wypowiedzią, z której wynika, że i tak chłopi mają najgorzej.

Zasługi Reja dla literatury polskiej
Mikołaj Rej nie był pierwszym pisarzem piszącym po polsku, bowiem pionierzy polszczyzny istnieli już w czasach średniowiecza. Jednak głosząc programową konieczność pisania w języku polskim spowodował przełamanie dominacji łaciny i powstanie obfitej literatury w języku narodowym.
Był nie tylko pisarzem, ale wychowawcą społeczeństwa zwłaszcza szlachty, do której kierował swoje utwory.
Poruszał tematy aktualne społeczne i polityczne.
Miał dar trafnej obserwacji życia, a ukazany przez niego świat szlachecki jest wiernym odbiciem rzeczywistości Polski. Przenosi do literatury szczegóły szlacheckiego dnia codziennego. Szlachta jest bowiem warstwą rządzącą Kochanowskiego kraju.
Charakterystyczny jest język Reja zaczerpnięty Kochanowskiego mowy potocznej szlachty, wzbogacony przenośniami, porównaniami, pytaniami retorycznymi, Kochanowskiego charakterystyczne dla niego są liczne zdrobnienia.
Mimo iż nie był typowym humanistą ośrodkiem jego zainteresowań jest człowiek, Kochanowskiego jego literatura ma charakter całkowicie świecki.
Pozytywną cechą jego utworów jest stosowanie różnych gatunków literackich: wierszowanych dialogów, satyr, utworów prozatorskich, humanistycznych wierszyków, Kochanowskiego także rodzaju dramatu.

Biografia Kochanowskiego
Jan Kochanowski określany jest jako poeta doctus (poeta uczony), wzór parenetyczny epoki odrodzenia. Urodził się w roku 1530. Był wybitnym humanistą. Cechował go charakterystyczny dla epoki pęd do wiedzy. Studiował najpierw w Akademii Krakowskiej, potem przez rok przebywał na dworze księcia Albrehta i kontynuował studia w Królewcu. Na dalsze studia wyjechał do Padwy do Włoch studiując tam języki starożytne, filozofię i sztukę. W Padwie rozpoczął się pierwszy okres jego twórczości zwany padewskim. Pisał wówczas w języku łacińskim naśladując twórczość Horacego, pod którego wpływem pozostał przez całe życie. Zwiedził Włochy, Francję, Niemcy. Był człowiekiem nie tylko uczonym, ale obytym w świecie. Po powrocie do Polski rozpoczął karierę dworską i jest to drugi okres jego twórczości zwany dworskim. W kraju pisał już wyłącznie w języku polskim. Powstały wtedy przede wszystkim fraszki, pieśni, poematy polityczne i prawdopodobnie pierwszy polski dramat „Odprawa posłów greckich”. Kochanowski był dworzaninem wojewody Firleja, biskupów Padniewskiego i Myszkowskiego, a dzięki staraniom biskupa Myszkowskiego został sekretarzem Zygmunta Augusta i przez parę lat przebywał na Wawelu, który był ośrodkiem życia umysłowego w kraju. Po zakończeniu kariery dworskiej został ziemianinem. Osiadł w Czarnoleskie, który to okres w jego twórczości nazywamy czarnoleskim.

Fraszka jako gatunek literacki (przykłady fraszek + omówienie dowolnej)
Fraszka- (frasca z łac. drobiazg) jest to krótki utwór wierszowany o różnorodnej tematyce. Fraszkę określamy jako okolicznościowy ulotny utwór. Okolicznościowy tzn. napisany pod wpływem chwili. Ulotny oznacza nietrwały utwór, który powinien być natychmiast zapisany. Fraszka bywa pisana „na coś” (np. Na lipę), „do czegoś” (np. Do gór i lasów) lub „o czymś” (O doktorze Hiszpanie). Fraszka kończy się puentą czyli wnioskiem. Biorąc pod uwagę temat, który poruszają fraszki, można wyróżnić fraszki:
- obyczajowe
- miłosne
- filozoficzne
- patriotyczne
Ze względu na budowę dzielimy je na:
- opisowo- ilustracyjne (relacjonuje, ilustruje dany temat lub motyw)
- wyznaniowo- liryczne (zwykle pisane w I osobie, ujawniające uczucia podmiotu
mówiącego)
- dramatyzowane (dialogi, przypominające scenki teatralne)

Przykłady fraszek: „Na swoje księgi”, „O żywocie ludzkim”, „Raki”, „Na Matusza”, „O miłości”, „Ku Muzom”, „Do fraszek”, „Do Hanny”, „Do gór i lasów”, „O doktorze Hiszpanie”, „Na lipę”, „Na dom w Czarnolesie”.

„Do Hanny”
Na palcu masz dyjament, w sercu twardy krzemień,
Pierścień mi, Hanno, dajesz, już i serce przemień!

„Do Hanny” to kolejny utwór epigramatyczny. Jest to fraszka erotyczna o zabarwieniu żartobliwym. Jej nastrój jest odbiciem atmosfery dworskiej i nieodłącznych od dworskich zwyczajów - flirtu i przekory. Podmiot liryczny prosi tu swoją ukochaną, aby oprócz, a może zamiast pierścienia z zimnym diamentem - oddała mu swe serce.

Renesansowy charakter fraszek
Tematykę fraszek cechuje renesansowa różnorodność. Fraszki Kochanowskiego dają doskonały wizerunek człowieka renesansu, ale poruszają również problemy błahe, jak i wypowiadają ważne uwagi na temat ludzkich wartości. Stanowią obraz życia renesansowego dworu, ale mają także charakter niezwykle osobisty, co podkreśla Kochanowski w utworze „Do fraszek”. Wiele fraszek Kochanowski poświęca rozważaniom na temat istoty Boga, życia i człowieka. W refleksyjno- filozoficznych fraszkach poety często pojawiał się popularny w renesansie obraz świata jako teatru, w którym człowiek gra tylko nic nieznaczącą rolę. Refleksyjno- filozoficzne fraszki wyrażają pogląd na świat i człowieka, renesansowego poety- humanisty, który dostrzega dwoistość świata: jego przemijalność, ale i urodę. Fraszki te wyrosły z bogatych doświadczeń i przemyśleń Kochanowskiego, który umiał ze stoickim dystansem obserwować otaczającą go rzeczywistość, nie zapominając o korzystaniu z przemijającego życia.

Filozofia zawarta w „Pieśniach” Kochanowskiego („Nie porzucaj nadzieje” i „Chcemy sobie być radzi”)
Pieśń to najstarszy gatunek liryczny. Pierwotnie był to utwór przeznaczony do wykonywania przy akompaniamencie muzyki. Typowe cechy pieśni to budowa stroficzna, występowanie refrenów, powtórzeń, paralelizmów składniowych. Często termin „pieśni” używany jest jako synonim twórczości lirycznej w ogóle. Jako samodzielny gatunek uprawiany był już przez Horacego, a potem przez twórców nawiązujących do jego pieśni.
W Polsce początkowo pieśni ludowe i religijne przekazywano ustnie z pokolenia na pokolenie. Przed Kochanowskim istniały już pieśni pisane po łacinie. Ale dopiero Jan Kochanowski stworzył pieśni będące piękną, nowoczesną poezją liryczną. Forma pieśni stała się ulubionym gatunkiem literackim poety z Czarnolasu. Pisał je przez całe życie.
„Pieśni” Kochanowskiego są odbiciem przemyśleń i przeżyć autora, wyrażają jego pogląd na świat, na życie ludzkie, problemy egzystencjalne. Zgodnie z duchem epoki jego zainteresowania skupiają się na człowieku i jego sprawach. W pieśniach znalazła odbicie filozofia stoicka, znana i ceniona w okresie renesansu. Jej twórcą był filozof starożytny, Zenon z Kition. Głosiła ona spokój, pogodę ducha, pogodzenie się z życiem jako takim, czerpanie z życia tego co jest w nim mądre, dobre i piękne. Przykładem stoickiego stosunku „Nie porzucaj nadzieje”. Kochanowski mówi w niej, że wszystko poza cnotą jest w życiu człowieka przemijające i nie należy przywiązywać zbyt wielkiej wagi zarówno do powodzenia, jak i do klęski. Należy pogodzić się z losem, bo „po złej chwili piękny dzień przychodzi”. Należy zawsze dążyć do równowagi ducha, zachowując spokój i umiar. W pieśni tej łączy poeta filozofię starożytną z renesansowym spojrzeniem na rolę Boga w życiu człowieka. Jest on uznawany za jego dobroczyńcę. Bogu poświęcił Kochanowski jedną ze swych najpiękniejszych pieśni, zaczynających się od słów „Czego chcesz od nas Panie”. Wyraża w niej podziw dla Boga, który stworzył dla człowieka tak przepiękny i mądrze obmyślany świat. Z zachwytu dla świata i boskiej hojności rodzi się głęboka wdzięczność poety i pełna miłości pokora. Nie ma tu, jak było w pieśniach średniowiecznych, rezerwy wobec życia człowieka na ziemi. Tam uznawano życie doczesne za okres przygotowania się do życia wiecznego. U Kochanowskiego przeciwnie. Poeta odczuwa Boga w całej przy-rodzie, w jej pięknie, w jej bogactwie. Uważa, że po to Bóg ją stworzył, by człowiek już tu, na ziemi, mógł osiągnąć szczęście. W pieśni „Chcemy sobie być radzi” poeta przedstawia wizję życia ludzkiego świadomego rozmaitości życia człowieka. Wobec zmienności Fortuny walka człowieka z losem jest daremna, trzeba więc w życiu kierować się horacjańską zasadą „złotego środka”: stałością sumienia i cnotą.
Jak więc widzimy, problematyka pieśni Kochanowskiego krąży wokół zagadnień takich jak przemijalność, krótkotrwałość życia, cnota, rozum, nieśmiertelność poezji, afirmacja świata, natury i życia, miłości. Poglądy filozoficzne najczęściej stanowią treść pieśni refleksyjnych. Kochanowski na wzór Horacego dąży do ideału „złotego środka”. Światopogląd Kochanowskiego jest w pieśniach swoistym, bardzo harmonijnym połączeniem dwóch filozofii: pogańskiego stoicyzmu i epikureizmu z postawą renesansowego chrześcijanina. I tak według filozofii epikurejczyków należy w swoim życiu używać życia i poznać jego rozkosze, dążyć do szczęścia i „chwytać dzień”, bo wszystko przemija. Przykładami takiej postawy Kochanowskiego jest pieśń „Chcemy sobie być radzi”. Według filozofii stoików zaś należy w życiu zachować umiar i spokój, męstwo i cnotę, dobrą sławę, bo największe szczęście człowieka wcale nie tkwi w zaszczytach ani w bogactwie, lecz w harmonii, w umiejętności zachowania równowagi duchowej. Przy-kładem jest tu pieśń Kochanowskiego „Nie porzucaj nadzieje”. Renesansowy poeta postrzega Boga jako doskonałego architekta, twórcę świata pełnego piękna, zdumiewającego ładem i harmonią. Przykładem takiej postawy poety jest pieśń „Czego chcesz od nas, Panie”.
Wartości uważane przez Kochanowskiego za najważniejsze na podstawie pieśni i fraszek
Dla Kochanowskiego, najwybitniejszego polskiego twórcy epoki renesansu i największego humanisty najważniejszy jest człowiek. Poeta stara się określić jego miejsce i rolę, zastanawia się nad życiem. Te problemy przewijać się będą w całej jego twórczości. (m.in. w Pieśniach, we fraszkach, a także w Trenach).
We fraszkach poeta nie chce mówić o sprawach poważnych, lecz o "śmiechach, (..) żartach (..), pieśniach, tańcach i biesiadach". W tych krótkich utworach Kochanowski szydzi z wad, jakie spotkać można w społeczeństwie. Jednak wady nie 190 są jedynym tematem, jaki poeta porusza w swych utworach. I tak na przykład we fraszce "o żywocie ludzkim" Kochanowski zdecydowanie odrzuca wartości materialne i zaszczyty, gdyż są one nietrwałe, ulotne. Dla humanisty jest bowiem ważniejsze bogacenie się wewnętrzne, duchowe, wartości intelektualne. Równie ważny jest dla niego spokój i pogoda ducha ("Do gór i lasów"). Ten sam temat podejmuje w pieśniach (m.in w Pieśni "Chcemy sobie być radzi ?").
Apeluje o poświęcenie, podkreśla wartość i znaczenie ojczyzny, nie szczędzi słów zachęty, by wskrzesić wielki duch narodu polskiego ("O spustoszeniu Podola"). Jednak nie każdy musi walczyć, by wiernie służyć ojczyźnie. Dla poety dużą wartość ma również dobra i sumienna praca, wykonywana w czasie pokoju ("O dobrej sławie").

Problematyka „Pieśni o spustoszeniu Podola”
Ma ona charakter patriotyczny. Po ucieczce Henryka Walezego Podole łupią Tatarzy. Nazywa ich zbójcami. Jednocześnie zachęca Polaków do walki. Boleje nad porwaniami. Jest oburzony zachowaniem się Polaków. Poddali się oni niemal bez walki. Zwyciężyli ich innowiercy, koczownicy, nie godni Polaków. Wstydzi się za nich, że doprowadzili do takiej hańby. Jest oburzony obojętnością szlachty, brakiem zainteresowania, apatii, bezwolnością Polaków wobec psów tureckich. Proponuje im walkę, by płacili na wojsko, na broń, by walczyli. Uważa, że należy opodatkować szlachtę i zorganizować stałą doborową armię. Kochanowski chce by walczył cały naród. Żąda patriotyzmu. O jego oburzeniu świadczy ironiczne zakończenie iż Polak jest głupi przed i po szkodzie. Mimo szkody nie starają się oni naprawić błędu. Nie uczą się na nich. Nie dbają o ojczyznę, a o prywatę. Nie wyciągają z tragedii wniosków. Nie umieją ustrzec się przed podobną sytuacją w przyszłości.

Problematyka „ Pieśni świętojańskiej o Sobótce”
Utwór ten jest cyklem pieśni napisanych na obchody „sobótki”- uroczystości obchodzonej w wigilię świętego Jana tzn. 23 czerwca, czyli w najkrótszą noc w roku. Znanym obrzędem sobótkowym jest puszczanie wianków na wodę na wróżbę zamążpójścia, inny to rozpalanie na wzgórzach ognisk, wokół których tańczono i śpiewano.
Kochanowski napisał „Pieśń świętojańską o Sobótce” już po osiedleniu się w Czarnoleskie, uformował ją w pieśń dwunastu panien, które tańcząc wokoło ogniska, kolejno prezentują swoje pieśni. W całości dwunastu pieśni jawi się nie tylko wizja wsi, obserwujemy opiewanie własnych uczuć, ślady podań i legend ludowych, obfitujących w krwawe i makabryczne wydarzenia. Wsi dotyczą przede wszystkim pieśni panny I, VI i XII. Są to pieśni, które rysują sielankowy obraz wsi- czyli prezentują wizję wyidealizowaną, eksponują zalety i wartości, nie wspominają o „ciemnych stronach” zagadnienia. Panna VI chwali pracę na roli, radość z jej plonów, a także radość wynikającą ze wspólnej połączonej ze śpiewem pracy w polu. W pieśni Panny XII zawarta jest pochwała życia na wsi w gronie rodzinnym. Praca ziemianina na roli przeciwstawiona jest innym, niemoralnym sposobom życia, a mianowicie dworakowaniu i kupiectwu.

Wzorce parenetyczne wprowadzone w „Odprawie posłów greckich”
„Odprawa posłów greckich” ma charakter pouczający oraz prezentuje wzór godny naśladowania jakim jest Antenor- ideał patrioty. Antenor to wzorowy obywatel, który umie właściwie ocenić sytuację w jakiej się znajduje, poczuwa się do obowiązku obrony sprawiedliwości i pokoju. Posiada polityczną mądrość, jest szlachetny, odważnie prezentuje swoje racje. Nie cofa się przed krytyką władcy. Miłość do ojczyzny stawia nie tylko ponad dobra materialne, lecz także ponad uczucia takie jak przyjaźń.

„Odprawa posłów greckich” jako utwór alegoryczny
„Odprawa posłów greckich” jest utworem alegorycznym. Swoją treścią nawiązuje do mitu trojańskiego związanego z porwaniem przez Parysa pięknej Heleny, żony króla Sparty Menelaosa. W dramacie Kochanowskiego zaobserwować można krótki fragment tych dziejów, moment gdy do troi przybywają posłowie greccy aby wypertraktować oddanie Heleny i tym samym zapobiec wojnie. Król Priam waha się, nie potrafi podjąć decyzji, którą oddaje Radzie Królewskiej. Aleksander (Parys) używa demagogicznych (nieprawdziwych, sztucznych) argumentów, stosuje także przekupstwo aby zdobyć jak najwięcej głosów i zatrzymać Helenę. Popiera go Iketaon- symbol przekupstwa. Zwyciężają jego argumenty, posłowie odjeżdżają z niczym. Wydawać by się mogło, że utwór ten dotyczy bardzo odległych czasów, jednak naprawdę Troja jest przenośnią Rzeczypospolitej, co podkreśla Kochanowski poprzez wprowadzenie realiów charakterystycznych dla współczesnej sobie Polski:
- król Priam przypomina chwiejnego króla Zygmunta Augusta
- Troję autor wielokrotnie nazywa Rzeczypospolitą
- członkowie Rady Królewskiej głosują poprzez rozstąpienie się tak jak to czynili posłowie
zgromadzeni na polskim sejmie
- Kochanowski wprowadza stanowiska, których na pewno nie było Kochanowskiego Troi np.: marszałek, starosta, rotmistrz

„Treny” Kochanowskiego jako arcydzieło literatury polskiej
Sielankowe, spokojne życie w Czarnoleskie przerwała śmierć najmłodszej córki Kochanowskiego- Urszulki, która umarła nie mając nawet trzech lat. Śmierć ta stała się dla Kochanowskiego tragedią. Cierpiał tak bardzo, że pragnął znaleźć ulgę. Postanowił napisać cykl utworów żałobnych zwanych trenami. Po tren jako gatunek Kochanowski sięgnął do epoki antyku, bowiem jest to gatunek poezji żałobnej, ukształtowany w starożytnej Grecji. Jest to pieśń lamentacyjna wyrażająca żal z powodu czyjejś śmierci, napisana „na cześć” zmarłego, rozpamiętująca jego chwalebne czyny, zalety i zasługi. Tren miał ścisły układ wewnętrzny:
- pochwała cnót i zalet zmarłego
- wielkość poniesionej straty
- demonstracja żalu
- pocieszenie
- napomnienie- pouczenie
„Treny” Kochanowskiego traktowane są całościowo- cały ich cykl jako jedno zespolone dzieło. Wówczas idzie zauważyć, że cały cykl odpowiada powyższemu schematowi- dziewiętnaście trenów układa się według klasycznych założeń. Pierwsze dwa zawierają usprawiedliwienie ojca- który musi wypowiedzieć swój ból. Następne treny wyrażają rozpacz rodzicielską, narastanie cierpień i zwątpienia. Treny IX i X stanowią „punkt szczytowy”, można powiedzieć nawet „przesilenie”- bo są wyrazem buntu przeciwko Bogu, maksymalnej rozpaczy i poczucia niesprawiedliwości. To te treny poddają w wątpliwość sens całego życia i dotychczasowych przemyśleń, poddają w wątpliwość nawet istnienie Boga. Następne treny przynoszą uspokojenie i pogodzenie się z losem. Pojawia się poszukiwanie pociechy, wyznanie winy zwątpienia w Boga. Tren XIX pt. „Sen” jest trenem końcowym, który opisuje sen poety, w którym pojawia się matka Kochanowskiego z Urszulką na ręku i zapewnia, że jego córka jest szczęśliwa, bowiem umierając tak młodo uniknęła wielu ziemskich trosk.

Treny Kochanowskiego są wybitnym osiągnięciem tego twórcy, gdyż po pierwsze stanowią całościowe, zespolone, kunsztowne dzieło. Po drugie zawierają ogromną ilość emocji, uczuć człowieka dotkniętego nieszczęściem. Po trzecie- po raz pierwszy w literaturze bohaterką trenu, osobistością szczerze i głęboko opłakiwaną jest dziecko, nie zaś godna, zasłużona osoba.

„Treny” jako dramat ojca i filozofa
Treny są nie tylko wyrazem ojcowskiego bólu, ale również traktatem filozoficznym. Najdziwniejsze i zaskakujące staje się to, że poeta, który dotąd w „Pieśniach” i we fraszkach głosił pochwałę życia człowieka jako istoty wspaniałej, nakazywał spokój, wyznawał stoickie zasady, renesansowy postulat harmonii i równowagi życiowej- tworzy dzieło, które w dużej mierze jest zaprzeczeniem tych ideałów, załamaniem całego renesansowego poglądu. Okazuje się, że człowiek dotknięty nieszczęściem nie znajduje odpowiedzi, ani ukojenia w filozofii, jest bezradny. Kochanowski w „Trenie IX” zwraca się do Mądrości. Tren ten dowodzi, że nie tylko ojciec tęskniący za córką pisze treny, lecz że wypowiada się tu filozof, myśliciel, którego system zasad i wartości rozsypał się w proch. W tym sensie Treny są traktatem filozoficznym- analizą własnych uczuć i poglądów, obrazem kryzysu światopoglądowego- kryzysu, który niesie zwątpienie w Boga i ład świata. Dopiero w końcu cyklu powraca spokój. Kochanowski stara się również wysnuć koncepcję ukazującą sens boskiej decyzji- Urszula przez śmierć w wieku dziecięcym uniknie cierpień ziemskich.

Kochanowski jako wzorzec osobowy renesansu
Ideał renesansowego humanisty- człowieka wszechstronnie wykształconego, patrioty. Najlepszym przykładem typowego humanisty jest sam Jan Kochanowski- „poeta doctus”. Najwybitniejszy twórca polskiego odrodzenia nawet współczesnym ludziom mógłby zaimponować rozległością swych zainteresowań i ogromną wiedzą. Studiował w Akademii Krakowskiej, Królewcu i Padwie, wiele podróżował. Znał klasyczne języki: łacinę, grekę, hebrajski, studiował także epokę starożytną- jej literaturę i filozofię Nawiązując do klasycznych wzorów łacińskich i greckich tworzył nowe formy poezji w Polsce, a tematyka jego utworów jest bardzo rozległa. Dbał o kształt swojego stylu, o formę uprawianych gatunków i o artyzm języka. Poeta reprezentuje typowo renesansową filozofię. Uznaje świat za wielką harmonię, znajduje wielkie wartości natury i wsi, wielbi człowieka, głosi epikureizm oraz stoicyzm. Jego życie można podzielić na trzy etapy, które oddają renesansowy ideał człowieka. Pierwszy etap to czas poświęcony nauce i zdobywaniu wiedzy, drugi to życie na dworze Zygmunta II Augusta i w końcu ostatni spędzony w Czarnolesie, gdzie wiódł spokojne i szczęśliwe życie.
Jan Kochanowski rozwija koncepcję człowieka-humanisty w swojej twórczości. W „Pieśniach” i „Fraszkach” ukazując swój stosunek do świata i propaguje pewne wzorce postępowania.
Poeta ukazuje odmienny niż w średniowieczu, stosunek do Boga. Nie jest on tym starotestamentowym, surowym i transcendentnym Bogiem. Ocenę tych relacji zawarł w pieśni „Czego chcesz od nas Panie”. Widzimy tu Boga jako hojnego, pełnego miłości do człowieka stwórcę wszelkich dóbr. Jest mistrzem, którego Dzieło, jest doskonałe, idealne, pełne harmonii i ładu. Warto jeszcze podkreślić poczucie bliskości Boga oraz szczególnego związku Stwórcy z człowiekiem. Również w „Psalmach” poeta wyraża stosunek do Boga, w których Bóg jest uniwersalny tak jak uniwersalny jest humanizm.
Jan z Czarnolasu odwołując się do filozofii antycznej proponuje wypracowanie umiejętności panowania nad samym sobą oraz zobojętnienie wobec cierpień i niepowodzeń życiowych.. Taki typ postępowania reprezentujący stoicyzm ukazany jest w pieśni „Nie porzucaj nadzieję”. Jest to pełna optymizmu refleksja o sytuacji człowieka wobec zmiennych kolei losu.
Zachęca do zachowania nadziei bez względu na okoliczności, gdyż „po złej chwili piękny dzień nadchodzi”.
Kochanowski posiadł receptę na życie ze spokojnym sumieniem oraz dobrym samopoczuciem i przekazuje ją w pieśni „Serce rośnie”. Informuje jak żyć by być w zgodzie z samym sobą. Ukazuje źródła radości, które można czerpać z życia, harmonii świata i piękna natury. Porównuje dwie postawy stoicką i epikurejską, ale rozważnie i w sposób umiarkowany. Konsekwentnie realizuje horacjańskie hasło „carpe diem” we fraszce „Do gór lasów”. Ukazuje on życie jako bezustanne poznawanie świata i przygodę pełną niewiadomych, nie czując leku przed starością czy przyszłością: „A ja z tymi trzymam, kto w czas pochwyci”.
„Treny” natomiast to cykl utworów, w których okazuje się, że doświadczenia są całkowicie nieprzydatne w obliczu nieszczęścia jakim jest śmierć ukochanej córki. Tworzy dzieło, które jest zaprzeczeniem ideałów i renesansowych poglądów. Okazuje się bowiem, że człowiek dotknięty tragedią nie znajdzie odpowiedzi ani ukojenia w filozofii. Dużo czasu musi minąć by poeta odzyskał równowagę i wrócił do swoich, nieco już zmodyfikowanych poglądów.
Działalność patriotów i pogarszająca się sytuacja państwa wpłynęły na wykształcenie się kolejnego wzorca-patrioty. Dobry, wzorowy obywatel to człowiek któremu zależało na dobru ojczyzny, za swój obowiązek uważał występowanie przeciwko samowoli szlacheckiej i niesprawiedliwości społecznej.
Dlatego też poeci i publicyści poruszali ten temat w owych utworach .Jednym z nich jest Jan Kochanowski, który w pieśni ”O spustoszeniu Podola” opisuje żałosne skutki najazdu Tatarów na Podole. Proponuje więc różne rozwiązania, by uniknąć takiej sytuacji. W końcowej części mówi o obowiązku obywatela względem państwa. Nie powinien on żałować pieniędzy na wojsko, gdyż ojczyzna jest w potrzebie.
Ideał patrioty pojawia się również w dramacie „Odprawa posłów greckich” Kochanowskiego. Utwór, którego akcja rozgrywa się w starożytnej Troi, opowiada o greckim poselstwie. Mimo antycznych realiów, dramat zawiera aluzje do XVI- wiecznej Polski. Zagłada Troi jest ostrzeżeniem, że przekupstwo i prywata mogą doprowadzić tylko do upadku państwa. Przykładem dobrego obywatela jest Antenor, przeciwieństwo Aleksandra, kierującego się własnym interesem. Antenor natomiast stawia miłość do ojczyzny nad dobrami materialnymi, a nawet przyjaźnią.

Dlaczego A. Frycza- Modrzewskiego określa się mianem polskiej myśli demokratycznej?
Andrzej Frycz- Modrzewski stał się symbolem polskiego humanizmu i demokracji. Był jedną z najwybitniejszych postaci polskiego odrodzenia. Nazywamy go ojcem polskiej myśli demokratycznej, ponieważ w słynnym traktacie „O poprawie Rzeczypospolitej” stworzył wizję sprawiedliwego i prawego państwa.
Księgi: „O obyczajach”, „O prawach”, „O wojnie”, „O kościele”, „O szkole” składają się na traktat „O poprawie Rzeczypospolitej”.
Dzieło to zawiera najważniejsze postulaty Modrzewskiego dotyczące ustroju państwa polskiego. Modrzewski w poszczególnych księgach ukazuje to co najważniejsze.

Wymowa dzieła A. Frycza- Modrzewskiego „O poprawie Rzeczypospolitej”
W tym traktacie Modrzewski tworzył wizję prawidłowego, sprawiedliwego, prawego państwa.
„O obyczajach”
W tej księdze Modrzewski zajmuje się obowiązkami i cnotami jakimi powinien odznaczać się uczciwy obywatel. Mówi też o sprawiedliwości; wszyscy są równi. Za najwyższą cnotę uznaje on rozum (humanista). Zlikwidowanie żebractwa przez przytułki. Żąda opieki nad starcami i kalekami. Postuluje o ograniczenie wywozu zagranicę zboża, aby nie było głodu w kraju. Pragnie wprowadzenia urzędu czuwającego nad jakością i ceną towarów. Należy kultywować tradycje i obyczaje każdego narodu.
„O prawach”
Modrzewski powraca do wymiaru kar za zabójstwo. Ówczesne prawo uzależniało je od pochodzenia społecznego przestępcy (szlachcic za zabójstwo chłopa płacił niewielką grzywnę, zaś w sytuacji odwrotnej chłop był karany śmiercią). Autor proponował opracować nowy kodeks prawny z udziałem przedstawicieli wszystkich stanów.
Zawarł w niej myśl, iż „bez praw nie może być prawdziwej wolności”. Także ważny jest postulat o równouprawnieniu wobec prawa wszystkich warstw społecznych- ta właśnie słynna, nowatorska na całą Europę, demokratyczna myśl.
„O wojnie”
Z księgi tej dowiadujemy się, że A. Frycz- Modrzewski jest podobnie jak jego duchowy patron Erazm z Rotterdamu wyznawcą irenizmu, czyli jest przeciwnikiem waśni i wojen, a zwolennikiem pokoju i zgody. O zapewnienie pokoju należy się starać wszystkimi możliwymi drogami, poprzez odpowiednią politykę zagraniczną, współpracę gospodarczą i przyjazne stosunki.
„O kościele”
Modrzewski nawołuje do reformy kościoła. Duchowieństwo zasługuje na krytykę. Powinno propagować wartości duchowe i moralne, a nie zabiegać o doczesność, jednocześnie pragnąc władzy.
”O szkole”
Autor przeciwstawia się wydawaniu pieniędzy na rzeczy zbędne, takie jak wspaniałe domy oraz sute biesiady. Proponuje fundusze przeznaczone na ten cel wykorzystać w inny praktyczniejszy i szlachetniejszy sposób, a mianowicie na dotowanie szkolnictwa w czasach, w których nie docenia się wiedzy i pracy nauczycieli kształcących przyszłe, młode talenty polityczne i literackie. Modrzewski proponuje przejęcie opieki nad szkołami przez państwo, a prawo do uczenia się zapewnia wszystkim chłopcom niezależnie od pochodzenia społecznego. Przestarzałe poglądy i metody wychowawcze są wadą szkolnictwa Rzeczypospolitej. Postuluje utworzenie specjalnej instytucji, która przejęłaby nadzór nad szkolnictwem. Pierwszym krokiem w kierunku poprawy systemu edukacji byłoby wprowadzenie do szkół nauczania języka polskiego.

„Kazania sejmowe Piotra Skargi (co zawierają + o czym świadczą?)
Jezuita Piotr Skarga nazywany jest największym kaznodzieją Polski. Pozostawił on po sobie ok. 200 kazań. Spośród nich m.in. „Kazania na niedziele i święta” na czoło wysuwają się „Kazania sejmowe”. To one stały się przyczyną faktu, iż w późniejszych epokach po upadku Polski uznawano głos księdza Skargi za proroczy. Nazywają się tak dlatego, że posiedzenia sejmu rozpoczynano mszą świętą, na której kapłan królewski wygłaszał kazanie, a od 1588 roku nadwornym kaznodzieją Zygmunta I Wazy był właśnie Piotr Skarga. Skarga jako stronnik króla występował zatem przeciw samowoli szlacheckiej, prywacie i zrywaniu sejmów. Głosił, że Rzeczypospolita zapadła na 6 chorób:
1. Nieżyczliwość ludzka ku Rzeczypospolitej i chciwość domowego łakomstwa.
2. Rozterki i niezgody sąsiedzkiej.
3. Herezja i niereligijność.
4. Osłabienie władzy królewskiej.
5. Niesprawiedliwe prawo.
6. Grzechy i złości jawne.
W sumie „Kazań sejmowych” powstało osiem, a w ósmym pada na Polskę wyrok upadku, który spotka kraj, jeśli się nie opamięta i nie poprawi.

W kazaniu I o tytule "O mądrości potrzebnej do rady" autor opisuje i charakteryzuje choroby, na które cierpi Rzeczypospolita. Kazanie to pełni rolę jakby wstępu do utworu, opisuję ogólną problematykę. Główną myślą jest moralność narodu. Skarga uważał, że jeśli naród posiada moralność to państwo ma się dobrze i rośnie w siłę.
W kazaniu II "O miłości ku ojczyźnie" autor wylicza sześć chorób Rzeczypospolitej, które poważnie osłabiają rządy w Polsce. Autor domaga się miłości do ojczyzny, miłości bezinteresownej, która nie przynosi zysków. Te słowa kierował głównie do bogatej szlachty i do magnaterii, którzy dbali wyłącznie o swój majątek. W tym kazaniu użył słynnej alegorii o tonącym statku.
W kazaniu III "O niezgodzie domowej" autor stwierdza, że Polacy powinni się zgadzać się ze sobą, ponieważ łączy ich bardzo wiele rzeczy: religia, takie same prawa, ten sam władca, miłość do bliźniego. Brak tej zgody może doprowadzić do rozpadu państwa.
W kazaniu IV oraz V Skarga próbuje uświadomić ludziom, iż reformacja swoboda religijna pogłębia niezgodę między narodem i kieruję Polskę do upadku. Pisarz uważa religię katolicką jako jedynie prawdziwą i słuszną, czemu nie można się dziwić, ponieważ był księdzem katolickim.
W kazaniu VI "O monarchii i królestwie" pisarz uważa, że krajem powinna rządzić jedna osoba - król. Król przy pomocy Rady powinien sprawiedliwie rządzić krajem. Poddani powinni okazywać swojemu władcy szacunek i posłuszeństwo. Natomiast wszystkie przywileje szlacheckie, według Skargi, prowadzą do upadku państwa.
W kazaniu VII "Prawa niesprawiedliwe" Skarga stwierdza, że bez prawa sprawiedliwego nie ma prawdziwej wolności. W kazaniu tym wylicza różne niesprawiedliwe prawa. Żąda wolności dla chłopów równocześnie akceptując stany społeczne.
W kazaniu VIII "O niekarności grzechów jawnych" autor opisuje uczucia patriotyczne: miłość do ojczyzny, niepokój o losy państwa. Ma nadzieję, że Bóg pomoże ocalić Polskę. Tytułowe grzechy to m.in. lichwa, kradzieże społecznego mienia, wyzysk sierot, mężobójstwo. Ukazując powyższe grzechy Skarga przewiduje szybki upadek Polski.
Przy pomocy tej oryginalnej retoryki ks. Piotr Skarga piętnuje wady szlachty, podkreśla wagę występujących problemów oraz pragnie naprawy zaistniałej sytuacji.

Troska o losy ojczyzny stanowiła temat twórców renesansu Polskiego
Dorobek poetów i pisarzy renesansowych obfituje w różne ujęcia społecznej i dotyczącej państwa tematyki. Postawy patriotyczne wykazują niemal wszyscy humaniści tej epoki.
Mikołaj Rej nie tylko w „Żywocie człowieka poczciwego” wspomina o obowiązkach obywatela. Troskę o kraj, o jego społeczny kształt, odnajdujemy przede wszystkim w „Krótkiej rozprawie…”. Tu właśnie Rej wykłada nieprawidłowości, jakie zauważa w panujących stosunkach społecznych. Utwór jest krytyką: Pleban nie wypełnia kapłańskich obowiązków, lecz myśli o zysku, Pan z kolei- myśli o urzędach, zabawach i prywatnym majątku, źle sprawuje się w sejmie. Wójt wychodzi na tym wszystkim najgorzej.
Andrzej Frycz- Modrzewski i jego traktat „O poprawie Rzeczypospolitej” to następny głos w sprawie ojczyzny. Słynne dzieło ujmuje i opisuje ową „poprawę kraju” w pięciu dziedzinach: „O obyczajach”, „O prawach”, „O wojnie”, „O kościele”, „O szkole”. Szczególną rolę przypisuje Modrzewski działaniu w kraju prawa- sprawiedliwego i równo traktującego wszystkich obywateli.
Podobną lecz jeszcze bardziej przesyconą emocją, wymowę posiadają „Kazania sejmowe” księdza Piotra Skargi. Przyrównuje on ojczyznę do tonącego okrętu, nazywa go matką i grzmi do jej synów- czyli społeczeństwa- o opamiętanie. Ukazując sześć chorób społecznych: obojętność wobec króla, chciwość, niezgody i kłótnie, herezje, osłabienie władzy króla, niesprawiedliwość prawa i grzechy przeciw Bogu- głosi wizję upadku, nieszczęścia politycznego, które grozi Polsce. Wówczas w XVI wieku, przedwczesne proroctwo nabrało mocy w dobie rozbiorów Polski.
Prawdziwą kopalnią postulatów patriotycznych jest twórczość Jana Kochanowskiego. Tytuły, które trzeba tu wymienić to pieśni patriotyczne m.in. „Pieśń o spustoszeniu Podola”. Krytykę wad społecznych znajdujemy też w licznych fraszkach, a najważniejszą pozycją jest tragedia pt. „Odprawa posłów greckich”.