Grecja Starożytna.

GRECJA STAROŻYTNA
Indoeuropejscy przodkowie Greków przybyli na teren południowych Bałkanów na przełomie III i II tysiąclecia p.n.e. Kultura materialna przybyszów była bardzo uboga i przed około 1600 pozostawiła stosunkowo mało śladów. W tym samym czasie na Krecie rozpoczynał się okres świetności cywilizacji zwanej przez badaczy cywilizacją minojską (od imienia mitycznego władcy Krety, Minosa). Około 2000 pojawiają się tutaj monumentalne kompleksy pałacowe — Knossos, Fajstos, Malia, nieco później Kato Zakro, w których administrację prowadzono za pomocą pisma (pismo linearne A; niestety do dziś nie zostało odczytane). Pałace uległy spaleniu około 1700, ale wkrótce odbudowano je w jeszcze bardziej okazałej formie.

Epoka mykeńska. Tuż po 1600 kultura minojska zaczęła oddziaływać na Grecję kontynentalną, gdzie właśnie kształtowała się pierwsza rdzennie grecka kultura zwana mykeńską (od Myken, jej najważniejszego ośrodka). Około 1450 Mykeńczycy najechali i zasiedlili Kretę, wciągając ją w obręb świata greckiego. Rozkwit kultury mykeńskiej przypada na XIV–XIII w. Powstają wówczas wspaniałe pałace w Mykenach, Tirynsie, Pylos na Peloponezie, Atenach w Attyce, Tebach i Gla w Beocji. Na Krecie Mykeńczycy wykorzystują minojski pałac w Knossos. Do prowadzenia pałacowej administracji przejęli od Minojczyków pismo i przystosowali je do potrzeb języka greckiego (pismo linearne B; odczytane w 1953 przez M. Ventrisa). Echem potęgi cywilizacji mykeńskiej jest tradycja mityczna o wielkiej wyprawie przeciw Troi, której ostateczny kształt nadały poematy Homera w VIII w. p.n.e.

Ciemne Wieki. Cywilizacja mykeńska załamała się w niejasnych okolicznościach po 1200, pałace uległy zniszczeniu, znikło pismo, zubożała kultura materialna. Okres między 1100 a 800 określa się w związku z tym mianem Ciemnych Wieków. W tej epoce dokonał się definitywny podział Grecji pomiędzy poszczególne plemiona. Zmieniła się też geografia polityczna. Z ośrodków mykeńskich przetrwały Ateny. Z nowopowstałych najbardziej okazały odkryto na Eubei (Lefkandi). Świat grecki uległ dalszemu rozszerzeniu: w X w. p.n.e. Grecy z kontynentu zasiedlili wyspy Morza Egejskiego i zachodnie wybrzeże Azji Mniejszej. W sferze kultury materialnej Ciemne Wieki były okresem stopniowego upowszechniania się żelaza.

Epoka archaiczna. Zapewne jeszcze w okresie Ciemnych Wieków rozpoczął się proces, który w VIII w. doprowadził do okrzepnięcia nowej formy politycznej: miasta-państwa (gr. polis, l.mn. poleis), które określiło charakter greckiej cywilizacji po schyłek starożytności. Mieszkańcy poszczególnych rejonów zaczęli koncentrować się wokół jednego ośrodka miejskiego (synojkizm). W konsekwencji Peloponez i Grecja środkowa zostały podzielone pomiędzy poszczególne miasta-państwa z wyraźnie wytyczonymi granicami. Ośrodki miejskie przybrały regularny wygląd: niemal wszędzie odnajdujemy cytadelę (akropol), rynek służący zarówno do celów handlowych jak i politycznych (agora) oraz centralną świątynię bóstwa opiekuńczego miasta (bóstwo poliadyczne). Kiedy w 1. połowie VIII w. Grecy zaczęli zakładać kolonie, wszystkie one miały już strukturę miast-państw. Okrzepnięciu polis towarzyszyło kilka zjawisk o fundamentalnym znaczeniu dla powstania greckiej tożsamości etnicznej: wedle tradycji w 776 odbyły się pierwsze igrzyska olimpijskie. U schyłku tego stulecia świątynia-wyrocznia Apollona w Delfach nabrała charakteru ogólnogreckiego ośrodka kultowego. Jeszcze w pierwszej połowie stulecia pojawiło się, zapożyczone od Fenicjan, pismo alfabetyczne, co umożliwiło powstanie u schyłku VIII w. poematów Homera, opiewających wspólny wysiłek militarny Greków z heroicznej przeszłości.
Lata między około 750 a 580 to przede wszystkim okres Wielkiej Kolonizacji. Pierwszy impuls wyszedł od miast eubejskich. Jeszcze w początkach VIII w. Eretria skolonizowała wyspę Kerkirę na drodze do Italii. Około 770 wspólnie z Chalkis założyła punkt handlowy na wyspie Pithekussai (dziś Ischia naprzeciw Neapolu), a wkrótce potem Kyme — pierwsze miasto kolonialne na lądzie stałym (757). Sami Chalkidyjczycy założyli następnie Region w Italii, Naksos i Zankle na Sycylii. Do ruchu kolonizacyjnego włączyły się inne miasta: na Sycylii Megarejczycy założyli Megarę Hyblaję, Koryntyjczycy Syrakuzy (733), a Rodyjczycy z Kreteńczykami Gelę (698). W Italii powstały obok siebie dwie kolonie achajskie: Sybaris i Kroton oraz spartański Tarent (706). Ruch kolonizacyjny skierował się niemal równocześnie ku innym obszarom. Jeszcze w 1. połowie VIII w. Koryntyjczycy założyli Sinope nad Morzem Czarnym, a Milezyjczycy Kyzikos na Hellesponcie. W VII w. Milet założył kilka dalszych miast na Hellesponcie i nad Morzem Czarnym (m.in. Abydos, Istros i Olbię). Eubejczycy skolonizowali wybrzeża Morza Trackiego (Mende, Methone, Torone). W VII w. ekspansja kolonialna rozszerzyła się na dalsze obszary: Terejczycy założyli Kyrene w Afryce (632), a u schyłku stulecia Fokajczycy Massalię na Wybrzeżu Liguryjskim (dziś: Marsylia). Na krótko udało się Grekom ulokować także w Hiszpanii i na Korsyce. Na Sycylii i nad Morzem Czarnym doszło do „wtórnej kolonizacji” — miasta kolonialne zakładały swoje własne kolonie. Naksyjczycy sycylijscy założyli Katanę i Leontinoi, Syrakuzanie Akrai, Kasmenai i Kamarinę, Korkyra Epidamnos, a Sinope nad Morzem Czarnym Trapezunt. Kolonizacji towarzyszyła ekspansja handlowa; greckie wyroby były nabywane w całym świecie śródziemnomorskim. Powstanie kolonii stwarzało mieszkańcom miasta założycielskiego (metropolia) lepsze warunki bytowania dzięki pozbyciu się nadwyżek ludności, a równocześnie otwierało przed nimi nowy obszar dla pozyskiwania i zbywania produktów. Poleis Grecji właściwej starały się poprawić swoją sytuację materialną i jednocześnie zyskać prestiż w licznych konfliktach z miastami sąsiednimi. W końcu VIII w. doszło do wojny między Eretrią i Chalkis o leżącą między nimi równinę lelantyńską. Mniej więcej w tym samym czasie Spartanie podbili Mesenię, a Ateńczycy siłą przyłączyli do swojej polis Eleusis. W trudnym do ustalenia momencie Argiwowie postąpili tak samo z Tirynsem i Mykenami. Wzrastające poszanowanie dla podmiotowości greckiej polis spowodowało jednak, że począwszy od VII w. strony konfliktu przestały zmierzać do likwidacji przeciwnika (wyjątek stanowi zburzenie Sybaris i Krisy). Zwycięzca zadowalał się aneksją spornego terytorium granicznego, bądź uznaniem jego przywództwa na arenie międzynarodowej (hegemonia). W ten sposób w VI w. Spartanie zdominowali większość Peloponezu (Związek Peloponeski), a Tebanie Beocję.

Permanentne konflikty graniczne odbijały się na stosunkach wewnętrznych w miastach-państwach. W końcu VIII w. dokonała się rewolucyjna zmiana w technice walki. Arystokratyczna jazda, kosztowna ze względu na konieczność utrzymywania koni, została wyparta przez ciężkozbrojną piechotę, walczącą w zwartym szyku wymagającym pełnej kooperacji (reforma hoplicka). Poszerzył się tym samym krąg osób, które stanowiły pełnowartościową siłę wojskową, a ustawiczne konflikty sąsiedzkie utwierdzały hoplitów w poczuciu, że są państwu niezbędni. W konsekwencji ci niearystokratyczni członkowie wspólnot obywatelskich zaczęli się domagać szerszego udziału w życiu politycznym. Pierwszym symptomem ograniczenia roli arystokracji było spisywanie praw przez specjalnie w tym celu powoływanych prawodawców, co uniemożliwiało arystokratycznym sędziom dowolność w rozstrzyganiu sporów (Zaleukos, Charondas). W Atenach tego zadania mieli się podjąć Drakon (621) i Solon (594), w Sparcie półlegendarny Likurg. Tam, gdzie napięcia były zbyt duże, przedsiębiorcze jednostki wykorzystywały niezadowolenie z rządów arystokratycznych i narzucały się na jedynowładców, mając poparcie z reguły uboższej części obywateli (tyrani). Niektórym tyranom udało się nawet założyć dynastie: Ortagoras i jego potomkowie rządzili w Sykionie około 100 lat (650–550), niewiele mniej Kypselos i jego następcy w Koryncie (ok. 657–580). W Atenach tyranowi Pizystratowi (ok. 560–527) udało się przekazać władzę swojemu synowi Hippiaszowi (527–513). Z wyjątkiem miast sycylijskich, gdzie tyrania pojawiła się dopiero na przełomie VI/V w. i w odmiennych okolicznościach, u schyłku VI w. tyranie w Grecji ustąpiły rządom oligarchicznym. Wyjątek stanowiły Ateny, w których po upadku Pizystratydów i krótkotrwałym konflikcie arystokratycznych fakcji, przywódca możnej rodziny Alkmeonidów Klejstenes sprzymierzył się z ludem (demos) i wprowadził szereg reform ustrojowych (508). Rozpoczęły one proces przemian, który pół wieku później (reformy Efialtesa 462) doprowadził do powstania pierwszego w dziejach państwa demokratycznego.

Wojny perskie. Przez całą niemal epokę archaiczną cywilizacja grecka rozwijała się bez większych przeszkód, z braku silnych organizmów politycznych w basenie Morza Śródziemnego profitując materialnie i duchowo. W połowie VI w. sytuacja uległa gwałtownej zmianie. Około 557 na tron perski wstąpił wojowniczy król Cyrus. W 550 podbił Medię, a w 539 Babilonię. Między jedną a drugą wyprawą zniszczył królestwo lidyjskie Krezusa w Azji Mniejszej (546) i tym samym Imperium Perskie stało się sąsiadem bogatych greckich miast-państw z wybrzeża Azji Mniejszej i okolicznych wysp. Szybko zostały one zmuszone przez Persów do płacenia daniny i do innych świadczeń na rzecz króla. Wzrastający fiskalizm perski i narzucanie miastom królewskich popleczników na tyranów doprowadziło w 499 do wybuchu otwartego powstania (powstanie jońskie). Z miast Grecji kontynentalnej tylko Ateny i Eretria udzieliły militarnego wsparcia powstaniu. Powstańcom udało się początkowo odnieść kilka znaczących sukcesów, z których największym było spalenie siedziby perskiego satrapy Lidii, Sardes. Ostatecznie po decydującej bitwie morskiej pod Lade i zdobyciu przez Persów Miletu (494) powstanie upadło. Król perski Dariusz I wysłał dwie kolejne ekspedycje, których celem było ukaranie Ateńczyków i Eretrejczyków za pomoc udzieloną Jonom. Pierwsza lądowo-morska ekspedycja zakończyła się rozbiciem floty perskiej przez sztorm u przylądka Athos. W 490 wyruszyła mniejsza ekspedycja morska pod wodzą Datysa i Artafernesa. Po początkowych sukcesach (podporządkowanie Persom szeregu wysp w Archipelagu Cykladzkim i zdobycie Eretrii) ekspedycja zakończyła się druzgocącą klęską pod Maratonem w starciu z Ateńczykami wspieranymi przez kontyngent Platejczyków. W 480 Kserkses, syn i następca Dariusza I, osobiście poprowadził trzecią ekspedycję, której celem było już nie tylko ukaranie Aten, ale podbój całej Grecji. Z armią szacowaną na około 100 tys. ludzi, której wzdłuż linii brzegowej towarzyszyła flota około 1100 okrętów, przeszedł do Grecji przez Trację i Macedonię. W celu wspólnej obrony Grecy z Peloponezu i Ateńczycy sformowali Związek Helleński. Nie powiodła się heroiczna próba powstrzymania Persów pod Termopilami przez spartańskiego króla Leonidasa, który poległ tam z 300 Spartiatami. Persowie zajęli Attykę i spalili Ateny. Lądowe wojska greckie wycofały się na Peloponez. Do decydującego starcia doszło na morzu; w bitwie pod Salaminą flota grecka, w której największą rolę odegrali Ateńczycy, odniosła walne zwycięstwo nad Persami zyskując kontrolę na morzu. Kserkses wycofał się szybkim marszem z częścią swoich wojsk do Azji. W następnym roku Grecy zniszczyli w bitwie pod Platejami pozostawioną w Beocji armię pod wodzą Mardoniosa. Równocześnie ich flota, która zaczęła wyzwalać kolejne wyspy i miasta wybrzeża Azji Mniejszej, odniosła zwycięstwo w morsko-lądowej bitwie pod Mykale (479). Po zdobyciu Sestos, ostatniej twierdzy perskiej na europejskim brzegu Hellespontu (478), Spartanie wycofali się z wojny. Ateńczycy zawiązali wówczas sojusz z Grekami z wysp i wybrzeży Azji Mniejszej celem kontynuowania walki, aż do wyzwolenia wszystkich miast greckich spod perskiego panowania (I Ateński Związek Morski).

Epoka klasyczna. Najważniejszym zjawiskiem pięćdziesięciolecia (gr. Pentekontaetia) po wojnach perskich był wzrost potęgi Aten. Związek Morski bardzo szybko stał się narzędziem ateńskiej polityki imperialnej, a próby wystąpienia poszczególnych członków były brutalnie tłumione (Naksos ok. 467, Thasos 465, Samos 440). Dobrowolna początkowo składka na walkę z Persami stała się faktycznie daniną, którą Ateńczycy dysponowali wedle własnego uznania. W 453 skarbiec związku został przeniesiony z Delos do Aten. Kiedy działania wojenne przeciw Persji, prowadzone początkowo z dużą intensywnością (Eurymedon 466?; Egipt 460–454; Cypr przed 450) wygasły w niejasnych okolicznościach około 450, Ateńczycy nie dopuścili do samorozwiązania się Związku Morskiego, który w tej sytuacji tracił pierwotną rację bytu. Wzrostowi ateńskiej potęgi przeciwstawiła się Sparta i jej sojusznicy, zwłaszcza Korynt i Tebanie. Po serii konfliktów zbrojnych w latach około 461–446 (czasami zwanych pierwszą wojną peloponeską) doszło do wieloletniej i wyczerpującej wojny (wojna peloponeska 431–404). Pierwszy jej etap zakończył się kompromisowym pokojem w 421 (pokój Nikiasza). W 415 Ateńczycy zorganizowali wielką ekspedycję na Sycylię przeciwko tamtejszym sojusznikom Spartan. Wyprawa zakończyła się druzgocącą klęską (413). Spartanie przejęli inicjatywę. Korzystając z perskiego wsparcia oraz buntów ateńskich sojuszników odnieśli ostateczne zwycięstwo niszcząc ateńską flotę pod Ajgospotamoj (405) i zmuszając Ateny do bezwarunkowej kapitulacji (404).

Autorytarny styl sprawowania przez Spartę przywództwa w świecie greckim doprowadził jednak wkrótce do zmiany sojuszy. W niespełna 10 lat po zakończeniu wojny peloponeskiej wystąpili przeciw niej wspólnie Koryntyjczycy, Beoci i Ateńczycy (wojna koryncka 395–386). Konflikt zakończył się dzięki interwencji króla perskiego, który podyktował korzystne dla Sparty warunki pokoju (pokój królewski lub Antalkidasa 386). Hegemonia spartańska nie przetrwała długo. Ateńczycy zdołali w okrojonej formie odnowić sojusz wyspiarskich miast-państw pod swoim kierownictwem (II Związek Morski 378). Spartanie znaleźli się w otwartym konflikcie z kierowanymi przez Epaminondasa Tebami, który zakończył się ich całkowitą klęską (Leuktry 371; Mantineja362). Ani Teby, ani Ateny nie były w stanie zastąpić Sparty w roli hegemona, co wkrótce wykorzystał zdolny władca Macedonii, Filip II (359–336). Dzięki pokonaniu w 358 Ilirów zjednoczył on księstwa macedońskie i rozpoczął ekspansję na południe. Korzystając z kłopotów Aten, które znalazły się w stanie wojny ze swoimi zbuntowanymi sojusznikami (wojna sprzymierzeńcza 357–355) zaczął zajmować miasta uważane przez Ateńczyków za obszar ich wpływów (Amfipolis, Pydna 357; Potidaja 356; Methone 354) Wmieszawszy się w wewnętrzne sprawy Tessalii w 352 został jej protektorem otwierając sobie tym samym drogę do środkowej Grecji. W 349 zaatakował, a w następnym roku zdobył Olint. Mianowany przez amfiktyonię delficką wodzem w wojnie z Fokidą zmusił ją do kapitulacji (346). Pokój zawarty w tym samym roku z Atenami (pokój Filokratesa) nie trwał długo. Interwencje Filipa w Elidzie i na Eubei (343–341), a zwłaszcza atak na Bizancjum i Perynt (340) pozwoliły ateńskiemu politykowi Demostenesowi stworzyć koalicję ateńsko-tebańską przeciw niemu. W 338 doszło do walnej rozprawy pod Cheroneą. Grecy ponieśli całkowitą klęskę, a Filip stał się hegemonem całej Grecji czego wyrazem było powołanie pod jego auspicjami związku miast greckich (Związek Koryncki). Król macedoński przystąpił natychmiast do realizacji swoich wielkich planów wyprawy przeciw Persji. Nie zdążył ich jednak wprowadzić w życie, bowiem został zamordowany w niejasnych okolicznościach w 336.

Następcą Filipa na tronie Macedonii i na stanowisku przywódcy Związku Korynckiego (strateg autokrator) został jego syn Aleksander III, który natychmiast przystąpił do realizacji projektu antyperskiej krucjaty. Przekroczywszy Hellespont na czele armii macedońskiej i kontyngentów greckich Aleksander pokonał wojska perskie nad Granikiem (334). Po przemierzeniu całej Azji Mniejszej zwyciężył samego króla Dariusza III pod Issos w Cylicji (333). Kierując się następnie na południe zajął kolejno Syrię, Palestynę i Egipt i tym samym zabezpieczył sobie tyły przed wyprawą w głąb Azji. Do ostatecznego starcia z Dariuszem III doszło pod Gaugamelą w Mezopotamii (331). Armia perska została rozbita, a Dariusz, któremu udało się ocalić z pola bitwy, został zamordowany w efekcie spisku dworskiego. Aleksander podążył dalej na wschód opanowując kolejne perskie satrapie aż po Indus, do którego dotarł w 326. Tam, na skutek buntu żołnierzy, został zmuszony do zarządzenia odwrotu. W 324 powrócił do Babilonu, gdzie w czerwcu 323 nagle rozchorował się i zmarł.

Epoka hellenistyczna. W wyniku wyprawy Aleksandra Macedońskiego cywilizacja grecka rozszerzyła się na Azję Mniejszą, Bliski Wschód, Iran i Egipt. Niespodziewana śmierć króla wywołała natychmiast całą serię zbrojnych konfliktów na całym tym obszarze. Jako pierwsi wystąpili Grecy, wśród których śmierć Aleksandra rozbudziła nadzieje na odzyskanie niezależności. Koalicja miast greckich przystąpiła do działań zbrojnych przeciwko pozostawionemu w Macedonii namiestnikowi Antypatrowi (wojna lamijska 323–322). Gdy Antypater uzyskał solidarne wsparcie od innych wodzów Aleksandra (diadochowie), wojna zakończyła się klęską Greków w bitwie pod Krannon i przywróceniem macedońskiego protektoratu nad Grecją kontynentalną. Zaraz po stłumienie buntu Greków rozpoczęła się wieloletnia zbrojna rywalizacja o schedę po Aleksandrze między jego wodzami, w trakcie której ukształtowała się nowa mapa polityczna wschodniego śródziemnomorza. W 321 został zamordowany najważniejszy sukcesor Aleksandra — Perdikkas. W myśl zawartego w tymże roku układu w Triparadejsos, którego założeniem było utrzymanie jedności imperium, najważniejszą postacią w państwie został Antypater, otrzymując funkcję opiekuna potencjalnych następców Aleksandra na macedońskim tronie: Arridajosa — nieślubnego syna Filipa II i malutkiego syna Aleksandra z irańską księżniczką Roksaną. Antypater zmarł jednak w 316 i szybko wzięły górę tendencje separatystyczne. Już w 317 Olimpias kazała zgładzić Arridajosa. W 310 syn Antypatra Kassander kazał zrobić to samo z synem Aleksandra Wielkiego. W dwa lata później na rozkaz tegoż Kassandra zamordowany został także nieślubny syn Aleksandra Herakles i tym samym znikł ostatni dziedzic krwi królewskiej. W latach 306–305 kilku diadochów ogłosiło się królami. Spośród nich dłuższy sukces odnieśli zarządzający od 321 Egiptem Ptolemeusz — syn Lagosa i namiestnik Babilonii, Seleukos, który skupił w swoich rękach także władzę nad Medią, Persją właściwą i satrapiami wschodnimi. W 301, walcząc w bitwie pod Ipsos przeciwko koalicji Ptolemeusza, Seleukosa, Kassandra i zarządzającego Tracją Lizymacha, zginął Antygon Jednooki, ostatni obrońca jedności imperium. Naturalna śmierć wyeliminowała z dalszej rywalizacji Kassandra (298/297). Demetrios Poliorketes, syn Antygona, dostał się do niewoli Seleukosa (288), w której wkrótce zmarł. Walcząc przeciwko Seleukosowi zginął w bitwie pod Kurupedion Lizymach (281). W zanarchizowanej Macedonii, korzystając ze śmierci głównego rywala króla epirskiego Pyrrusa, władzę objął ostatecznie syn Demetriosa Poliorketesa, Antygon Gonatas (272). W zachodniej części Azji Mniejszej pod rządami Eumenesa I (263–241) i jego syna Attalosa I, który przyjął tytuł królewski (241–197), wyodrębniło się jeszcze z monarchii Seleukidów królestwo Pergamonu. Egipt Lagidów, Babilonia Seleukidów, Macedonia Antygonidów i Pergamon Attalidów były najważniejszymi podmiotami wczesnohellenistycznej sceny politycznej. Obok nich pewną rolę odgrywały greckie miasta-państwa, zwłaszcza te, które były w stanie zawiązywać konfederacje.

III w. wypełnia rywalizacja Seleukidów i Lagidów na Bliskim Wschodzie, której efektem było pięć kolejnych wojen (wojny syryjskie: 274–271; 260–253; 246–241; 219–217; 202–200) oraz problemy Macedonii z utrzymaniem kontroli nad Grecją. W latach 268–262 doszło z inspiracji Ptolemeusza II do otwartego antymacedońskiego buntu pod wodzą Aten (wojna chremonidejska). Konflikt zakończył się sukcesem Antygona Gonatasa, ale już w 239 Macedonia znalazła się w stanie wojny ze Związkiem Etolskim oraz nowopowstałym (280) Związkiem Achajskim, a wkrótce potem ze Spartą przeżywającą krótkotrwały renesans pod rządami Kleomenesa III (ok. 235–222).

W 215 na scenę polityczną świata hellenistycznego wkracza Rzym. Na skutek konfliktu interesów w Ilirii, król Macedonii Filip V zdecydował się na sojusz z Hannibalem. W odpowiedzi na to Rzymianie zawarli sojusz ze Związkiem Etolskim (212). Ta I wojna macedońska zakończyła się kompromisowym pokojem w Fojnike (205). Pokonanie Kartaginy rozwiązało Rzymianom ręce i w 200 rozpoczęli nowa wojnę z Filipem zachęcani do tego przez Pergamon i Rodos, zaniepokojone wzrostem macedońskiej potęgi (II wojna macedońska 200–196). W 197 Filip poniósł całkowitą klęskę pod Kynoskefalai i musiał prosić o pokój. Rzymski wódz Tytus Kwinkcjusz Flamininus ogłosił w Koryncie wolność wszystkich miast greckich (196). Już w 192 w konflikcie z Rzymem znalazł się Antioch III i sprzymierzony z nim Związek Etolski. Armia Antiocha doznała porażki pod Termopilami (191) i wycofała się do Azji Mniejszej, gdzie Rzymianie wspierani przez Pergamon i Rodyjczyków zadali jej druzgocącą klęskę pod Magnezją w Lidii (189). Po pokoju zawartym w Apamei (188) wszystkie podmioty świata hellenistycznego stały się w praktyce rzymskimi podopiecznymi. Dla dalszego wzmocnienia swojej pozycji Rzymianie zdecydowali się w 171 na wypowiedzenie wojny Perseuszowi, następcy Filipa V. W bitwie pod Pydną król macedoński poniósł klęskę i dostał się do niewoli (168). Macedonia została podzielona na cztery regiony i zmuszona do płacenia Rzymowi daniny. W tym samym roku Rzymianie podyktowali warunki zakończenia szóstej wojny syryjskiej. Wkrótce polityka rzymska skłoniła się ku bezpośredniemu wcielaniu podbitych terenów do Imperium. Kiedy w 148 doszło w Macedonii do antyrzymskiego powstania pod wodzą Andriskosa, została ona przekształcona w rzymską prowincję. Po buncie Związku Achajskiego w 146 Rzymianie zburzyli Korynt i uczynili Grecję czymś na kształt protektoratu podporządkowanego namiestnikowi Macedonii. W 133 umarł król Pergamonu Attalos III, zapisując w testamencie swoje państwo Rzymowi. W 129 powołana została w miejsce Pergamonu prowincja Azja. Niezadowolenie z nowych porządków usiłował wykorzystać król Pontu Mitrydates VI (120–63), który w trakcie I wojny mitrydatejskiej doprowadził do antyrzymskiego powstania części Greków z kontynentu i Azji Mniejszej. Powstanie zostało krwawo stłumione przez wojska Sulli i było to ostatnie wystąpienie Greków przeciwko Rzymianom. Formalną niezależność najdłużej utrzymały rozdzierane wewnętrznymi walkami o władzę monarchie Seleukidów i Lagidów. W końcu z tej pierwszej Gnejusz Pompejusz utworzył prowincję w 64 (Syria), a Oktawian August zrobił to samo z Egiptem w 30 po pokonaniu Kleopatry VII i Antoniusza. Grecja właściwa została zamieniona w odrębną prowincję pod nazwą Achaja przez Cezara w 46. Ostateczny kształt nadał jej August w 27.