Kwestia ubóstwa

Definicja i kryteria ubóstwa
Ubóstwo, podobnie, jak inne pojęcia z zakresu nauk społecznych, nie posiada jednoznacznej definicji. Określa się je zwykle jako stan, w którym jednostce czy grupie społecznej brakuje środków na zaspokojenie podstawowych potrzeb, uważanych w danej społeczności za niezbędne.
Ubóstwo jest pojęciem relatywnym. Ktoś jest ubogi w stosunku do kogoś innego, żyjącego w tym samym lub innym- szeroko lub wazko rozumianym- środowisku, w tym samym lub innym czasie i przestrzeni. Współczesny człowiek zaliczany do kategorii ubogich w Stanach Zjednoczonych uchodziłby za średnio zamożnego w Indiach, a za bogacza w wielu krajach czarnej Afryki. Człowiek zaliczany w stanach zjednoczonych do ubogich w latach 60., Kiedy Lyndon Johnson wypowiadał wojnę ubóstwu, uchodziłby trzy dekady wcześniej, w najtrudniejszych latach wielkiego, za mającego się nieźle.
Za terminem „podstawowe potrzeby” kryje się- poza wyżywieniem, którego niezbędności nikt nie kwestionuje- takie potrzeby, jak ubranie, mieszkanie, zachowanie zdrowia, uzyskanie wykształcenia, uczestniczenie w świadczeniach kulturalnych, a ogólnie możliwość godnego życia. Gdyby przy formułowaniu definicji ubóstwa uwzględnić jeszcze czynnik psychologiczny- a w szczególności sprawę poczucia, ze się jest ubogim wynikającego głownie z porównywania swojego położenia z położeniem niektórych innych ludzi, nie mówiąc o położeniu pożądanym- ubóstwo przestałoby poddawać się zabiegowi mierzenia. Tym czasem, ze względów pragmatycznych, jeśli kryterium ubóstwa ma stać się podstawa działań zaradczych, musi być mierzalne. Im bardziej masowe mają być działania, tym mierzenie powinno być prostsze, najlepiej ujęte w wyrazie pieniężnym.
Miary ubóstwa
Identyfikacja sfery ubóstwa jest jednym z najważniejszych, – ale i najtrudniejszych – zadań diagnostyki społecznej.
Ubóstwo jest zjawiskiem wielo wymiarowym. Dane dotyczące jego rozmiarów mają charakter względny, należą, bowiem do przyjętej definicji i metod pomiaru. Dlatego analizy prowadzone na podstawie różnorodnych metod pozwalają na trafniejszą ocenę tego zjawiska.
Generalnie można wyróżnić trzy podejścia do statystycznego określenia granic ubóstwa:
1. na podstawie poziomu dochodów lub wydatków gospodarstw domowych (metoda obiektywna);
2. na podstawie subiektywnych ocen gospodarstw domowych, to jest możliwość zaspokojenia potrzeb przy uzyskaniu określonych dochodów (metoda subiektywna;
3. przy zastosowaniu niepieniężnych wskaźników charakteryzujących warunki mieszkaniowe i zasobność gospodarstwa domowego.
Stosowana (od 1984 roku) w metodzie obiektywnej definicja pojęcia ubóstwa,
określająca ramy badania tego zjawiska w krajach unii europejskiej, brzmi: ubóstwo odnosi się do osób, rodzin lub grup osób, których środki ( materialne, kulturalne, socjalne) są ograniczone w takim stopniu, że poziom ich życia obniż się poza minimum w kraju zamieszkanym.
Jednocześnie zwraca się uwagę, iż ubóstwo może być kategorią:
- subiektywną lub obiektywną
- absolutną lub względną
- bezpośrednią lub dochodową
podstawą wyznaczania linii ubóstwa względnego w krajach UE jest z reguły 50% wartości średniej arytmetycznej ekwiwalentnego wydatku osoby dorosłej w ciągu roku lub 50% wartości mediany tego wydatku. Wydatki ekwiwalentne oznaczają wydatki przeliczone według skali wyrównawczej. Potrzeba jej stosowania wynika z faktu, iż poziom życia osób zależy nie tylko od dochodów rodziny, ale tez od typu rodziny( liczby i wiek jej członków). W rodzinę są, bowiem wydatki bardziej zależne od liczby i wieku osób (np. na żywność) oraz mniej od niej zależne (np. zakup telewizora).
Opracowano wiele metod wyznaczania skali ekwiwalentności, z których każda zawiera w sobie pewien zakres arbitralności. Wybór określonej skali silnie oddziałuje na szacunki odsetka ludności ubogiej. Najczęściej stosuje się skale ekwiwalentności OECD, w której wagę 1,0 przypisuje się pierwszej osobie dorosłej w gospodarstwie domowym, wagę 0,7 każdej innej osobie w wieku 14 lat i więcej oraz wagę 0,5 dla każdego dziecka poniżej 14 roku życia.
W Polsce- oprócz niedawno wprowadzonej metody LPL i relatywnej linii ubóstwa (50% średnich wydatków ekwiwalentnych gospodarstw domowych ogółem)- liczy się także minimum socjalne absolutne. Systematycznie wykonuje także obliczenia Instytut Pracy i Spraw Socjalnych. W tym celu ustala się „koszyk dóbr i usług”, który uznany zostaje za minimalny na danym etapie rozwoju społeczno- gospodarczego, a następnie zawartość takiego koszyka wyraża się w jednostkach pieniężnych. Metoda ta jest arbitralna. Nie mniej w kraju o stosunkowo niskim poziomie życia celowym jest liczenie, oprócz minimum względnego, także minimum absolutnego. Może, bowiem się zdążyć, że liczba rodzin po niżej minimum absolutnego będzie większa niż poniżej minimum względnego. Przy dużych obszarach biedy zasadniczym wydaje się liczenie także minimum biologicznego. Rodziny poniżej tego minimum wymagają, bowiem bardzo szybkiej interwencji ze strony pomocy społecznej ·
Ubóstwo w Polsce
Zasadnicze zagadnienia dotyczące tego, czy ubóstwo w Polsce jest przejściowym produktem okresu transformacji, czy tez zjawiskiem długo falowym?
Czy można mówić w Polsce o starym i nowym ubóstwie i jaka jest charakterystyka nowej biedy? Jakie istnieją instytucjonalne odpowiedzi na kwestie ubóstwa w sektorze usług publicznych i jaki jest udział organizacji niezależnych w łagodzeniu problemu ubóstwa.
Przede wszystkim należy zauważyć, że w Polsce problem ubóstwa istniał, zanim podjęte zostały zmiany systemowe na przełomie 1089 roku i 1990 roku. W latach 80 nastąpiło wyraźne poszerzenie zasięgu społecznego ubóstwa. Oprócz tradycyjnej biedy – jak osoby o najniższych rentach i emeryturach, osoby przewlekle chore i niepełnosprawne oraz część rodzin niepełnych i wielodzietnych – do populacji ubogich dołączyła wówczas nowa kategoria: rodziny pracownicze o najniższych dochodach.
Biorąc za punkt wyjścia niedoskonały wprawdzie, ale powszechnie w Polsce stosowany poziom najniższej emerytury jako kryterium ubóstwa, szacuje się, że w latach 80 poziom ubóstwa w Polsce oscylował miedzy 5-10% ogółu populacji. Zatem w końcu lat 80 istniała w Polsce kwestia ubóstwa, chociaż jej zasięg i dynamika były mniejsze niż obecnie, po podjęciu reform gospodarczych.
Okres przejścia ustrojowego przyczynił się do zaostrzenia kwestii ubóstwa tak w Polsce, jak i w pozostałych krajach postsocjalistycznych w związku z masowym spadkiem produkcji, gwałtownym wzrostem bezrobocia oraz utrzymywania się niskich płac. Wyjątek stanowiły Czechy, gdzie u progu zmian ustrojowych zarówno sytuacja gospodarcza była znacznie korzystniejsza niż w pozostałych krajach regionu, jaki proces transformacji od samego początku poddany był ścisłej kontroli z punktu widzenia społecznych kosztów reform gospodarczych i przybrał kierunek raczej „socjaldemokratyczny” niż „rynkowy”, tak jak w Polsce.
W rezultacie, na skutek w dużym stopniu niekontrolowanego procesu zmiany ustrojowej, utrzymywania się niskiego poziomu płac w gospodarce i wysokiego bezrobocia, w 1995 roku w Polsce poziom ubóstwa wzrósł do 26% ogółu populacji, co oznacza, że około 9,3 mln. osób posiadało dochody poniżej poziomu najniższej emerytury. Skala problemu ubóstwa jest znacznie większa, jeśli za punkt wyjścia przyjąć poziom minimum socjalnego, nie poziom najniższej emerytury. biorąc poziom minimum socjalnego jako kryterium ubóstwa w Polsce, szacuje się, że w 1996 roku było około 47% gospodarstw, których dochody nie osiągnęły tego poziomu.
Kim są dzisiejsi „nowobiedni”?
Około 60% pozostających w sytuacji ubóstwa stanowią gospodarstwa pracownicze i rolne. Około 1/3 „nowobiednych” wywodzi się z gospodarstw domowych, których przynajmniej jedna osoba jest bez pracy. W świetle tych szacunków zaledwie 7,8 % osób ubogich w Polsce stanowią ludzie starsi (powyżej 65 roku życia).
Problem ubóstwa dotyczy głównie wsi. Około 60 % osób ubogich pozostaje na wsi.
W miastach poniżej 100 tys. mieszkańców zamieszkuje około 27% osób ubogich, w dużych miastach zaś ok. 14%
Tradycyjne rodziny z trojgiem i większą liczbą dzieci należą do najuboższych. Szacuje się, że w Polsce w ostatnich kilku latach blisko 30% rodzin najuboższych stanowią rodziny wielodzietne. Stąd też dzieci i młodzież poniżej 14 roku życia stanowią 1/3 wszystkich ubogich.
W świetle danych Raportu UNDP 14% wszystkich dzieci i młodzieży w Polsce wzrasta w warunkach ubóstwa. Najliczniejszą kategorię dotkniętych ubóstwem (ok. 61%) stanowi ludność w wieku aktywności zawodowej.
Instytucjonalne odpowiedzi na kwestię ubóstwa
Ubóstwo należy od tych problemów społecznych, w których przezwyciężaniu doniosła rola przypada administracji rządowej i prowadzonej przez nią polityki gospodarczej, polityki zatrudnienia oraz polityki ochrony socjalnej. Dotychczasowe rozwiązania prawne i instytucjonalne przyjęte w Polsce wskazują, że mimo dużych nakładów na państwową ochronę socjalną skala i dynamika ubóstwa jest wysoka.
Ogólnie w 1996 roku udział nakładów na sferę społeczną w formie wypłat pieniężnych wyniósł około 20% Produktu Krajowego Brutto. Udział wydatków na pomoc społeczną (pieniężną i w naturze) stanowił niewiele bo około 0,5 % PKB. Jednakże w porównaniu do 1985 roku udział wydatków na pomoc społeczna w PKB wzrósł blisko 5 razu.
W świetle dostępnych danych blisko 45% wydatków z pomocy społecznej kierowane jest na pomoc najuboższym. Z pośród wielu problemów związanych z dystrybucja funduszy państwowych na pomoc najuboższym oraz jej efektywnością, zwraca się uwagę na konieczność precyzyjniejszej alokacji środków finansowych, w tym zwłaszcza na pomoc dzieciom i młodzieży z rodzin pozostających w ubóstwie poprzez wprowadzenie państwowego programu dożywiania w szkołach.
Gdy umowa o instytucjonalnych odpowiedziach na kwestie ubóstwa, na uwagę zasługuje również udział organizacji nienależnych (pozarządowych) w łagodzeniu tego problemu. W Polsce po wielu latach przerwy nastąpił ogromny rozwój tych organizacji w ostatnich kilku latach przede wszystkim w dziedzinie pomocy społecznej. Znaczna ich część prowadzi działalność w dziedzinie pomocy społecznej i usług socjalnych. Najbardziej charakterystycznym przykładem aktywności organizacji niezależnych na rzecz łagodzenia ubóstwa jest pomoc osobom bezdomnym, niedołężnym, uzależnionym o raz rodzinom wielodzietnym.
Rozmiary ubóstwa należy uznać za bardzo duże. Poniżej granicy uznanej za minimum socjalne żyło bowiem około 1/3 społeczeństwa w latach 1990-91, ponad 40% w roku 1992, ponad 46% w 1993 roku, blisko 50% w roku 1994 i 47% w roku 1996. stanowi to istotny regres w porównaniu z latami 80., w których procent ubogich gospodarstw zmieniał się od 10% w 1981 do 30% w 1984 roku.