„Religie świata rzymskiego”

„Religie świata rzymskiego”

Religia Starożytnego Rzymu wywodzi się z pierwotnej religii praindoeuropejskiej, religii plemion staroitaliskich oraz elementów wierzeń Etrusków.

A . Źródła do wczesnej religii :

Odtworzenie wczesnej religii rzymskiej z okresu przed jej etruskizacja i hellenizacja jest problem bardzo trudnym a jednocześnie fascynującym wielu badaczy zajmujących się tą dziedziną.
Wszelkie trudności wynikają z charakteru jakie mają źródła, które w większości pochodzą z epoki schyłku republiki i początków pryncypatu.
Takim pierwszym dziełem, które zostało poświęcone kultom religijnym Rzymian był
traktat Terencjusza Warrona Pt „Starożytności” , który niestety nie dochował się do naszych czasów. Wiemy, że dzieło to obejmowało 16 ksiąg.
Spośród zachowanych do naszych czasów dzieł pisanych najwięcej informacji o kształtowaniu się wierzeń religijnych , zakładaniu świątyń , obchodach różnych uroczystości ku czci bogów zawiera dzieło Tytusa Liwiusza „Dzieje Rzymu od założenia miasta”
Również bardzo ważnym źródłem do poznania przemian religii rzymskiej w okresie schyłku republiki a zwłaszcza wpływu na nią filozofii greckiej są
dzieła Cycerona min „ O naturze bogów” Wiele cennych informacji kultach obrzędach religijnych przekazywali poeci : Horacy , Propercjusz i Macjalis.

W życiu Rzymian religia odgrywała bardzo istotną rolę, jednakże kult religijny odbiegał znacznie od tego, co znamy z czasów współczesnych. Religia Rzymian nie troszczyła się ani o zbawienie człowieka, ani nie wyznaczała granic moralnych – miała przede wszystkim znaczenie polityczne. Przedmiotem troski, nie była jednostka, ale „res publica”. Najważniejsza sprawą było dotrzymywanie terminów rytuałów i ofiar, których wypełnienie – według wierzeń – przynosiło państwu pomyślność, a zaniechanie mogło pociągnąć gniew bogów.

Religię rzymską w pierwotnej postaci charakteryzuje praktyczność, konkretność i bezosobowość. Wierzenia starożytnych Rzymian były ściśle powiązane z życiem chłopskiego społeczeństwa. W pojęciu Rzymian każda czynność, nawet najdrobniejsza, miała swoje bóstwo. Obok tych głównych, jak Jowisz i Mars, istniała nieprzebrana moc bogów mniejszych, opiekuńczych duchów poszczególnych czynności w życiu lub gospodarstwie. Ich zakres działania był wąski i dotyczył jedynie pewnych momentów w uprawie roli, wzroście zboża, chowie bydła czy w życiu człowieka.
Każde powodzenie i każde niepowodzenie, choćby najbłahsze mogło być objawem gniewu lub zadowolenia bóstwa. Wszyscy bogowie rzymscy były w znacznym stopniu bezosobowe, nie miały nawet czasem określonej płci. Dlatego też Rzymianie modlili się tak: "Czyliś ty bóg, czy bogini, czy mężczyzna, czy kobieta".
Bogowie rzymscy nie schodzili na ziemię nie ukazywali swej postaci ludziom tak chętnie jak bogowie greccy. Nie pomagali człowiekowi bezpośrednio nawet gdy mieli go przed czymś ostrzec. Wszystko co wiedziano o bogach to, to że trzeba im składać ofiary i nieustannie ich czcić. Istniały zatem księgi, które wszystko przewidywały i w których znaleźć można było modlitwy na każdą okoliczność.
W pojęciu innych ludów Rzymianie uchodzili za pobożnych, ich stosunek do bogów był bardzo poważny, ale też i praktyczny. Opierał się jakby na dwustronnej umowie: "daję Ci, abyś Mi dał" (‘’do, ut des’’).
Religię rzymską cechowała tolerancja wobec innych wierzeń i specyficzna "gościnność". W czasie wojny Rzymianie modlili się do bóstw nieprzyjacielskich, aby opuściły oblegane miasto i zechciały zamieszkać w Rzymie. Ta "gościnność" jednak otwierała szeroko drogę innym wierzeniom i przyśpieszyła przemiany w religii rzymskiej.
W III wieku p.n.e., gdy Rzymianie wprowadzili kult greckich bogów olimpijskich pod imionami rzymskimi, bogowie zyskali ludzką postać. Największym szacunkiem wśród bóstw państwowych cieszyła się trójca kapitolińska – Jowisz, Junona i Minerwa.
W najwcześniejszym okresie Rzymianie byli wyznawcami animizmu, [ jest to rodzaj wierzeń zakładający istnienie świata tzw. namacalnego czyli materialnego i świata duchowego] bóstw często bezkształtnych (numina). Do najstarszych należą : Ops, Saturnus, Faunus, Vertumnus, miały charakter bóstw opiekuńczych, podobnie jak Lary i Penaty [ to czczone w Rzymie bóstwa opiekuńcze domu i szczęścia domowego, chroniące od nieszczęść.]
Do nich wtrącone zostały później liczne, często sprzeczne wierzenia, skutkiem czego dokładne odtworzenie jej pierwotnego stanu nie jest dzisiaj możliwe. Liczne zmiany w religii rzymskiej miały miejsce jeszcze przed narodzeniem się tradycji pisanej, toteż jej początki zwykle nie były znane nawet rzymskim pisarzom religijnym, takim jak Warron Reatyński z I wieku p.n.e.
Wokół wierzeń Rzymian powstał zbiór mitów opisujących dzieje ich bogów, zebranych w mitologii rzymskiej.
Na czele najstarszego panteonu stała triada Jowisz, Mars i Kwirynus (ich kapłani, flamini, byli najwyżej postawionymi w hierarchii), oraz Janus i Westa. We wczesnym okresie bogowie ci mieli niewiele cech indywidualnych, nie mieli małżonków ani genealogii. W przeciwieństwie do bogów greckich, nie uważano ich za podobnych ludziom, toteż istnieje niewiele opowieści o ich czynach. Ta stara forma kultu związana była z Numą Pompiliusem, to legendarny król Rzymu, Sabińczyk drugim królem Rzymu; wierzono, że jego małżonką i doradczynią była rzymska bogini fontann i narodzin, Egeria, którą w późniejszych źródłach pisanych często uważano za nimfę. Jednakowoż nowe elementy dodane zostały stosunkowo wcześnie. Królewskiej rodzinie Tarkwiniuszy przypisuje się ustanowienie wielkiej Triady Kapitolińskiej - Jowisza, Junony i Minerwy - która zajmowała najwyższą pozycję w rzymskiej religii. Wprowadzono też kult Diany oraz księgi sybillińskie.
Włączenie innych bóstw
W miarę, jak państwo rzymskie zdobywało sąsiadujące terytoria, do religii włączano lokalne bóstwa. Rzymianie zazwyczaj oddawali bóstwom lokalnym taką samą cześć jak bóstwom rdzennie rzymskim. W wielu przypadkach nowo "nabyte" bóstwa formalnie zapraszano do uznania nowych świątyń w Rzymie za swój dom. Ponadto ludzi z zewnątrz przyciągał wzrost miasta, w którym wolno im było nadal czcić ich własne bóstwa. Oprócz Kastora i Polluksa osady zdobyte przez Rzymian w Italii wniosły do rzymskiego panteonu Dianę, Minerwę, Herkulesa, Wenus i inne bóstwa niższej rangi, z których część pochodziła z Italii, a część pierwotnie wywodziła się z Grecji. Ważniejszych rzymskich bogów skojarzono ostatecznie z bardziej antropomorficznymi bogami greckimi - przejęte zostały przy tym również cechy bogów greckich i mity z nimi związane.]

Rzym jako bóstwo
Obecność świątyń poświęconych Rzymowi, zrodziła przypuszczenie, że istniało bóstwo o tym imieniu. Tymczasem jest to jedynie symboliczne przedstawienie personifikacji państwa, która po raz pierwszy pojawiła się w Rzymie (w roku 269 p.n.e.) na monetach (nummus). Ludy obce mogły przypisywać Romie boskie atrybuty, ale jest to tylko hipoteza. Świątynie wzniesiono także w Smyrnie (195 p.n.e.), jakiś rodzaj kultu zaobserwowano także w Efezie, Sardi i Delo. Do omyłkowego uznania Romy za bóstwo przyczynić się mogła także boskość cesarza: jako że Augustus był swego rodzaju półbogiem, poświęcano mu pewne uroczystości, częściowo poświęcone także osobowości miasta.
Święta religijne
Kalendarz religijny starożytnego Rzymu odzwierciedlał otwartość na kulty i bóstwa podbitych terytoriów. Rzymskie święta religijne z okresu najdawniejszego były bardzo nieliczne. Niektóre spośród najstarszych z nich przetrwały jednak aż do samego końca pogańskiego imperium, zachowując pamięć o obrzędach płodności, błagalnych a także tych, które na celu miały przeproszenie bogów za złe postępowanie społeczeństwa (ang. propitiatory) uprawianych przez pierwotną ludność rolniczą. Jednak aby zaznaczyć przyjęcie nowych bogów, wprowadzano nowe święta. Ostatecznie przyjęto tyle nowych świąt, że dni świątecznych było w kalendarzu więcej, niż dni roboczych. Do najważniejszych rzymskich świąt religijnych należały
Saturnalia to doroczne święto ku czci Saturna obchodzone w starożytnym Rzymie.
Saturnalia w okresie cesarstwa obchodzono przez 7 dni, od 17 do 23 grudnia. Było to święto pojednania i równości. Zawieszano wówczas prowadzenie wszelkiej działalności gospodarczej, niewolnicy świętowali na równi z wolnymi. Saturnowi składano ofiary, a orszaki weselących się ludzi zmierzały przez całe miasto na uczty i zabawy. Ojców rodzin obdarzano podarkami - głównie woskowymi świecami i glinianymi figurkami (jako symbol ofiar z ludzi składanych Saturnowi we wcześniejszych czasach).
Luperkalia to stare rzymskie święto religijne ustanowione przez Euandrosa i były pierwotnie poświęcone Luperkusowi, pasterskiemu bogu plemion italskich. Obchodzono je 15 lutego w jaskini Lupercal na Palatynacie, gdzie według wierzeń legendarni założyciele Rzymu, bliźniacy Romulus i Remus byli karmieni przez wilczycę Pierwotnie poświęcone faunowi Luperkusowi, pasterskiemu bogu plemion italskich chroniącemu przed wilkami. Obchodzono je w jaskini Lupercal na Palatynacie, gdzie według wierzeń legendarni założyciele Rzymu, bliźniacy Romulus i Remus byli karmieni przez wilczycę.
Składano ofiary a kapłani, nazywani Luperkami (Luperci) ubrani w skórę świeżo zabitego kozła obiegali wzgórze Palatynu i uderzali przechodniów rzemieniami (tzw. "februa") ze skór zwierząt ofiarnych, co miało kobietom gwarantować płodność.
Wśród związanych z nimi rzymskich legend znajdujemy tę o Faustulusie, pasterzu, który miał znaleźć bliźniaków w wilczym legowisku i zabrać do swojego domu, gdzie mieli zostać wychowani przez jego żonę, Akkę Laurentię.
Equiria, poświęcone Marsowi, obchodzono 27 lutego i 14 marca, kiedy to tradycyjnie przygotowywano nowe kampanie wojenne. Podczas obchodów odbywały się wyścigi konne na Polach Marsowych.
Igrzyska świeckie, złożone z zawodów atletycznych i ofiar, były obchodzone nieregularnie, zwykle mniej więcej raz na stulecie, dla uczczenia nowego saeculum, czyli "ery". Miano je obchodzić wtedy, gdy zmarła ostatnia osoba, która widziała poprzednie igrzyska. Tradycja ta, często zaniedbywana, została odnowiona przez Augusta i uczczona przez Horacego serią ód.



Świątynie rzymskie
Liczba i architektura rzymskich świątyń także odzwierciedla otwartość Rzymu wobec wszelkich religii świata. Najstarsze rzymskie świątynie przypominają świątynie etruskie, jak np. wielka świątynia na Wzgórzu Kapitolińskim, poświęcona w 509 p.n.e. Triadzie Kapitolińskiej (Jowiszowi, Junonie i Minerwie). Podobnie, jak etruskie pierwowzory, świątynia została wzniesiona na wysokim podium, a wejście do niej było możliwe jedynie przez frontowe schody, inaczej, niż w świątyniach greckich, gdzie schody otaczały świątynie ze wszystkich stron. Fasada również różniła się od wzorów greckich - kolumnowy portyk miał aż 6 rzędów kolumn i znajdował się jedynie od frontu. Wnętrze podzielone było na szereg pomieszczeń dla rzeźb kultowych. Świątynia Izydy i Serapisa na Polach Marsowych, zbudowana z egipskich materiałów i w egipskim stylu w celu uprawiania zhellenizowanego kultu egipskiej bogini Izydy, jest typowym przykładem różnorodności późnorzymskich budowli sakralnych. Najbardziej godnymi uwagi świątyniami w Rzymie były świątynia Jowisza Kapitolińskiego i Panteon. Panteon został wzniesiony przez cesarza Hadriana pomiędzy 117 i 138 rokiem i poświęcony wszystkim bogom; budowla ta zastąpiła mniejszą świątynię wzniesioną przez generała Marka Wipsaniusza Agrypę. W 607 roku Panteon został przekształcony w kościół chrześcijański i jest obecnie włoskim zabytkiem narodowym; pochowany tam został Rafael i kilku królow zjednoczonych Włoch



Wpływ religii etruskiej
Pierwszą faza przemian religijnych objęła Rzym jeszcze w czasach królewskich - była to faza etruskizacji. Religia Etrusków odegrała ważną rolę w dziejach Rzymu. Jeszcze w czasach cesarza Klaudiusza Etrusca Disciplina cieszyła się wielkim autorytetem, co potwierdza Tacyt.
Największy wpływ na Rzym i całą Italię wywarła etruska triada Tinia, Uni i Menrva, która zyskał ogromne znaczenie dzięki zbudowaniu w Rzymie przez Tarkwiniuszy świątyni kapitolińskiej dla Jowisza, Junony i Minerwy. Świątynia ta została zbudowana przez architektów etruskich według ich wzorów, a słynny posąg Jowisza, utożsamianego z Tinią, wyrzeźbił Vulca z Wejów.
Szczególne znaczenie dla wszystkich ludów Italii miały święte księgi etruskie zwane Etrusca Disciplina, znane dzięki przekazom Rzymian. Na nią składały się następujące księgi: libri haruspicini, libri fulgurales i libri rituales. Obejmowały one szczegółowe przepisy, jak zakładać miasta, budować świątynie, pełnić funkcje administracyjne jak interpretować niebo oraz jak wróżyć z wnętrzności zwierząt. Zawierały także kalendarz brontoskopiczny.
Religia Etrusków była ważnym czynnikiem przemian zachodzących w religii Rzymian. To od Etrusków nauczyli się Rzymianie uosabiać bezcielesne dotąd wyobrażenia o bogach i przedstawiać je sobie pod postacią posągów i rzeźb o kształtach ludzkich. Wtedy zaczęły też powstawać pierwsze świątynie budowane na wzór etruski. Dzięki Etruskom Rzymianie pokonali długą drogę od pierwotnego animizmu i pandemonizmu do antropomorfizmu. Wiele prastarych bóstw czczonych przez wieki zagubiło się na niej i odeszło w niepamięć, wiele przekształciło się i przemieniło swe szaty i atrybuty dostosowując się do nowych pojęć i wyobrażeń religijnych.
J. Wpływ religii greckiej
Wpływy greckie na religię rzymską datują się co najmniej od początków V w. p. n. e.. Nastąpiło to dzięki rozwijającym się bezpośrednio stosunków handlowych i politycznych. Do Rzymu zaczęły przenikać helleńskie wierzenia i mity. Obok bóstw rodzimych tzw. di indigentes zaczęli wkraczać bogowie przybysze, tzw. di novensides. Nastąpiło niemal całkowite zespolenie bóstw greckich z bóstwami rzymskimi. Ogromną rolę w tym zespoleniu kultu odegrała legenda o księgach Sybilli. Sybilla miała być słynną wieszczką Gai. Miejsce jej pobytu na ziemiach rzymskich przypadało na miasto Kyme (łac. Cumae) w Kampanii. Grecy znali (!) aż dziewięć Sybilli.
Sięgnijmy do legendy o rzymskiej Sybilli: Pewnego dnia w pałacu króla Rzymu Tarkwiniusza Pysznego zjawiła się staruszka dźwigająca dziewięć grubych ksiąg. Spytała króla czy ich nie kupi, zapytana przez króla o cenę podała tak niebagatelną sumę że Tarkwiniusz odmówił ze śmiechem na ustach. Na to kobieta rozpaliła ognisko i wrzuciła do niego trzy księgi. I ponowiła pytanie o kupno podając tę samą ceną. I znowu król odmówił a ona spaliła kolejne trzy księgi. I po raz kolejny spytała króla czy nie chce ich kupić. Wtedy Tarkwiniusz zrozumiał że w księgach muszą znajdować się jakieś wielkie tajemnice i odkupił od kobiety woluminy. A później umieścił je na Kapitolu i powierzył je opiece dwu kapłanów. Z czasem liczba kapłanów wzrosła do 10 a później do 15 mężów. Wyjaśniali oni boskie przepowiednie na podstawie znaków, czyli prodigiów. Na podstawie decyzji senatu kapłani znajdowali w księgach sybilliańskich środki zaradcze, a były to najczęściej decyzje o sprowadzeniu do Rzymu nowych kultów religijnych, głównie greckich.


K. Kult cezarów
Starożytny Wschód od wieków oddawał cześć boską swoim władcom, faraonowie Egiptu, królowie Babilonii czy Asyrii byli dla swych poddanych synami bogów, istotami obdarzonymi mocą nadprzyrodzoną, żywym wcieleniem bóstwa na ziemi. Cesarze rzymscy pragnąc opromienić swój tron sięgnęli po tę najwyższą godność. Pierwszy krok został uczyniony, kiedy po śmierci Juliusza Cezara oficjalnie ogłoszono go bogiem. Odtąd jako Divus Julius miał powiększyć grono nieśmiertelnych. Po konsekracji nowego bóstwa świątynia Cezara stanęła na Forum Romanum.
Następcy Cezara jeden po drugim wchodzili do Panteonu rzymskich bóstw. Posłuszny senat skwapliwie podejmował uchwały o uznaniu danego władcy za nieśmiertelnego; w prawdzie początkowo zdarzało się to po zgonie cesarzy, potem jednak coraz częściej jak za życia wprowadzono ich między bogów Rzymu , nadając im tytuł „divi” (boscy).
Oktawian August dla uświetnienia swej dynastii sięgnął, po mit trojański opromieniając ród Juliuszów. Za jego panowania powstała epopeja Rzymian, Eneida.
Bywało, że żony i ulubieńcy cesarza zostali konsekrowani na bogów i boginie. Tak się stało z żoną cesarza Augusta, Liwią. Oraz z ulubieńcem cesarza Hadriana, Antinousem.



L. Świat podziemny [
W miarę jak greckie wierzenia, mity i obrzędy coraz szerzej rozpowszechniały się w Rzymie, zaczęto odprawiać na część Ceres bogini wegetacji i urodzajów. Odpowiednik greckiej Demeter. misteria zwane Ceresaliami. Jak wiadomo główną rolę w nich grał mit o porwaniu Persefony przez Hadesa-Plutona. Rzymianie dali córce Demeter-Ceres łaciński odpowiednik Prozerpina.
W 249 r. p. n. e. (a w 505 r. od założenia miasta), podczas wojny punickiej, gdy Rzym był zagrożony przez wroga z rozkazu senatu dziesięciu kapłanów sybilliańskich mieli zapytać wyrocznię co robić. Ta odpowiedziała, że Rzymianie powinni dla przebłagania bóstw podziemnych przez trzy noce z rzędu odprawiać na Polu Marsowym obrzędy ku czci Prozerpiny i boga o imieniu Dis Pater.
Dnia 21 maja święcono w Rzymie tzw. Agonium, uroczystości ku czci boga podziemnego o imieniu Wejowis (lub Wediowis).
Obaj bogowie Dis Pater i Wejowis, mimo łacińskich imion przypominali greckiego Hadesa-Plutona, bo też kult ich przybył do Rzymu zapewne pod wpływem Greków. Wtedy też cały świat podziemny ukształtował się w świadomości Rzymian wedle wyobrażeń hellenistycznych, grecki syn Nocy Tanatos, bóg śmierci, przekształcił się w bożka Morsa, a duchy zemsty Erynie w rzymskie Furie.



btw: oceniono w LO. na 5 :]