Kraków w czasie wielkiej wojny 1914-1918

Od wczesnego lata 1914 r. wypadki potoczyły się szybko i objęły swym zasięgiem również Kraków. Wybuchła wojna, której jedną z przyczyn, tą decydującą, było morderstwo następcy tronu Austro-Węgier, arcyksięcia Franciszka Ferdynanda 28 czerwca 1914r. W następnych miesiącach kolejne państwa wypowiadały sobie wojnę. 6 sierpnia Austria wypowiedziała wojnę - nadgraniczny Kraków znalazł się w bezpośrednim zasięgu działań zbrojnych.

Przebieg walk na froncie austriacko-rosyjskim spowodował wkrótce zagrożenie Krakowa. Armia austriacka przeprowadziła początkowo natarcie w rejonie Zamościa i Kraśnika, ale ofensywa dwu armii rosyjskich i pokonaniu Austriaków pod Złoczowem zmusiły tych ostatnich do odwrotu. 3 września oddano Rosjanom stolicę Galicji Lwów, 20 września – Jarosław, a 21 września rozpoczęło się oblężenie twierdzy Przemyśl. Front zbliżał się do Krakowa, przejściowo jesienią 1914 r. zatrzymał się na linii Nida – dolny Dunajec – Gorlice – Dukla – Karpaty. W tej sytuacji dowództwo austriackie zwróciło się o pomoc do sojusznika niemieckiego. 9 Armia niemiecka obsadziła rejon na północ od Krakowa. W październiku na froncie galicyjskim toczyły się znów ciężkie walki, zwłaszcza w rejonie Przemyśla. Tymczasem w listopadzie ofensywa rosyjska na środkowym odcinku frontu osiągnęła poważne sukcesy: Rosjanie odzyskali prawie cale Królestwo, docierali do granic Poznańskiego, a na południu zbliżyli się do Krakowa, Nowego Sącza i Limanowej. Główna kwatera austro-węgierska, przeniosła się do Cieszyna. Twierdza Kraków umożliwiła wówczas przeprawienie się bez przeszkód na południe od Wisły części armii austriackiej. Bitwa, która rozegrała się w dniach 16–25 listopada na północ od Krakowa, powstrzymała natarcie Rosjan w kierunku Śląska, ale 3 Armia rosyjska, działająca na prawym brzegu Wisły, osiągnęła linię Wieliczka- Dobczyce. Twierdza Kraków znalazła się w bezpośrednim zagrożeniu, jej istnienie umożliwiło jednak znowu przerzucenie wojsk austriackich na zagrożony odcinek frontu. Kontrofensywa austriacka i bitwy w rejonach Limanowej – Łapanowa oraz Chabówki – Mszany doprowadziły w pierwszej połowie grudnia do odrzucenia wojsk rosyjskich na linię Dunajca. Kraków nie był już bezpośrednio zagrożony, a zimą walki toczyły się głównie w rejonie Karpat, pod Krosnem, Jasłem i Sanokiem oraz w Przemyślu, który kapitulował w marcu 1915 r.

W kwietniu 1915 r. dowództwo austriackie i niemieckie rozpoczęło przygotowania do wielkiej operacji wojskowej w rejonie Gorlic. Przez koleje galicyjskie, a między innymi przez stację w Podgórzu. przechodziły wielkie transporty sprzętu i ludzi. I1 Armię niemiecką przerzucano na teren Galicji. 2 maja rozpoczęła się krwawa bitwa pod Gorlicami, która zdecydowała o dalszych losach wojny. Front został przełamany, wojska austriackie i niemieckie posuwały się naprzód. 30 maja padł Przemyśl. a 18 czerwca - Lwów. W ciągu lata 1915 r: w rękach państw centralnych znalazła się cała Galicja i Królestwo. Front wschodni ustalił się na linii biegnącej od Rygi po Czerniowce przez zachodnią Białoruś. Wołyń i Podole i tak pozostał do ostatniej fazy wojny, gdyż ofensywa gen. Brusiłowa w czerwcu 1916 r. przyniosła tylko opanowanie niewielkiej części Galicji Wschodniej. Kraków pozostał już do końca wojny poza zasięgiem bezpośrednich działań wojennych. Znajdując się przez cały czas w rękach Austrii, nie doznał wprawdzie bezpośrednich zniszczeń wojennych, przeżywać jednak musiał wszystkie pośrednie skutki wojny, które dotknęły państwa centralne, a więc wyniszczenie gospodarcze, głód, choroby.

Zaraz na początku wojny Kraków stał się centrum ruchu niepodległościowego, a konkretnie ośrodkiem tych działań politycznych społeczeństwa polskiego, które w nowej sytuacji wiązały z Austrią, a raczej z państwami centralnymi, sprawę przyszłości Polski. Nienawiść do caratu, jako ciemiężyciela większej części narodu, przybierająca zresztą w niektórych kręgach postać niechęci do Rosji w ogóle, była w Krakowie bardzo silna. Poza tym ranga miasta w kulturze narodowej („centrum polskości”). a równocześnie nadgraniczne położenie sprawiły, że nie w stolicy Galicji, ale w powiatowym Krakowie wytworzył się u progu wojny główny ośrodek polityczny Polski.