Geneza i przebieg I Wojny Światowej
Do 1939 zw. wielką wojną 1914–18, zbrojny konflikt świat.; jej ośr. znajdował się w Europie, wynikła ze splotu antagonizmów między mocarstwami, rywalizacji o hegemonię w Europie, wpływy na Bałkanach, podział świata kolonialnego i rynków zbytu, a także dążenia do rewizji granic ustalonych w wyniku konfliktów europejskich XIX w. Do wojny stanęły 2 bloki — z jednej strony państwa centralne: Niemcy, Austro - Węgry, Bułgaria i imperium osmańskie (Turcja), z drugiej ententa: Francja, Rosja, W. Brytania, Serbia z Czarnogórą oraz po niemieckiej, agresji Belgia.
Siły i plany.
Państwa te przygotowywały się do starcia zbrojnego od dłuższego czasu i wystawiły masowe armie. W wyniku mobilizacji z 3,7 mln żołnierzy czasu pokoju armie te powiększyły się do ok. 15,6 mln, z tego 8,4 mln w armii czynnej. W armiach państw zaborczych służyło ponad 500 tys. Polaków. Walczyła też polska formacja Legiony Polskie. Sztaby generalne walczących państw były nastawione na krótkotrwały konflikt zbrojny. Plan niemiecki przewidywał skierowanie gł. wysiłku przeciwko Francji, którą uderzeniem przez neutralną Belgię zamierzano pobić w ciągu kilku tygodni, by później uderzyć na Rosję. Austro - Węgry planowały pokonanie częścią sił Serbów oraz ofensywę na froncie ros.; po stronie ententy Francuzi przygotowali uderzenie w Lotaryngii z minimalną osłoną od strony Belgii, która planowała samodzielną walkę na wsch. od Brukseli. Rosjanie główny wysiłek skierowali przeciwko Austro - Węgrom (Galicja), ale dużą częścią sił, zgodnie z umową z Francją, uderzyli na Prusy Wschodnie; Serbowie i Czarnogórcy zamierzali rozwinąć swe wojska na pograniczu z Austro-Węgrami.
Początek wojny. Formalnym początkiem zbrojnego konfliktu świat. było wypowiedzenie przez Austro - Węgry wojny Serbii (28 VII 1914), pod pretekstem zamachu sarajewskiego, później, po mobilizacji armii ros. uczyniły to Niemcy wobec Rosji (1 VIII), następnie wobec Francji (3 VIII), a przekraczając granicę Belgii (4 VIII) znalazły się w stanie wojny z tym państwem. Tego samego dnia Wielka Brytania wypowiedziała wojnę Niemcom, a 6 VIII Austro - Węgry — Rosji.
Działania 1914. Na froncie zachodnim 1–2 VIII wojska niemieckie rozpoczęły okupację Luksemburga, 4 VIII wkroczyły do Belgii, po sforsowaniu Mozy pobiły słabą belg. armię polową pod Tienen (franc. Tirlemont) — cofnęła się ku twierdzy Antwerpii — i rozpoczęły manewr obejścia armii francuskiej od północy. Armia francuska początkowo uderzyła w Lotaryngii, ale bez powodzenia: wobec zagrożenia od pn. rozpoczęła przegrupowanie w stronę Belgii. Doprowadziło to do tzw. bitwy granicznej, w której wojska francuskie oraz brytyjski korpus ekspedycyjny poniosły klęskę. Naczelny dowódca armii francuskiej, gen. J. Joffre, zarządził głęboki odwrót na pd. w celu przegrupowania sił; Niemcy przyjęli to jako pełne zwycięstwo i rozpoczęli pościg. Kontrofensywa Francuzów doprowadziła do bitwy nad ® Marną; (6–13 IX), którą wygrali i odrzucili Niemców nad rz. Aisne, gdzie nastąpiła stabilizacja frontu. Następnie obie strony, zmierzając do obejścia przeciwnika, rozpoczęły tzw. wyścig do morza; jego końcowym etapem była bitwa nad rz. Isère; wzięła w niej udział belg. armia polowa, która po nieudanej obronie Antwerpii połączyła się ze sprzymierzonymi. Wyścig nie przyniósł powodzenia żadnej ze stron. Nastąpiła stabilizacja frontu od granicy szwajc. po brzeg cieśn. La Manche. Plany krótkotrwałej wojny na zach. zakończyły się niepowodzeniem, ale w ręku niemców. znalazła się niemal cała Belgia oraz pn., przem. część Francji.
Na froncie wschodnim operacje rozpoczęły się nieco później. 17 VIII wojska ros. uderzyły na Prusy Wschodnie. 1 armia pobiła Niemców pod Gąbinem, nowe dowództwo wojsk niemieckich postanowiło uderzyć na 2 armię ros., która została pobita pod Stębarkiem (niemieckie Tannenberg). Z kolei Niemcy uderzyli na 1 armię i odrzucili ją za granicę. Na froncie galicickim najpierw uderzyli Austriacy; nacierając między Bugiem a Wisłą odnieśli kilka sukcesów, ale następnie, po nadejściu większych sił ros., zostali pobici pod Lwowem i odrzuceni na dalekie przedpola Krakowa oraz linię Karpat. 28 IX na lewym brzegu Wisły wojska niemieckie i austro - węgierskie przeszły do kontrofensywy i podeszły pod Warszawę i Dęblin. Rosjanie przegrupowali wojska, pobili przeciwników i rozwinęli wielkie natarcie na Poznań i Kraków. Przeciwdziałanie niem. zatrzymało tę ofensywę w bitwie pod Łodzią; Austriacy po bitwie pod Limanową (3–14 XII) utrzymali zach. Galicję i okrążyli Przemyśl. Pod koniec roku nastąpiła stabilizacja frontu na linii: Wielkie Jeziora Mazurskie – rejon Przasnysza – Bzury – Rawki – Nidy – Dunajca i Karpat.
Na froncie bałkańskim 12 VIII wojska austro - węgrów uderzyły na Serbów, ale zostały pobite nad rzeką Cer; w kolejnej ofensywie 6 IX pokonały Serbów nad rzeką. Driną i 10 IX zajęły Belgrad; jednak wojska serbskie wygrały bitwę nad rzeką Kolubarą i odzyskały miasto. Pod koniec roku nastąpiła stabilizacja frontu na linii rzek: Dunaj – Sawa – Drina.
Fronty tureckie powstały po wypowiedzeniu 12 XI przez Turcję wojny państwom ententy; jej 3 armia uderzyła na ros. Kaukaz, została jednak pobita pod Sarykamyszem (4 I 1915) i wycofała się za granicę. Pierwsze starcia nastąpiły na pograniczu Palestyny i Egiptu.
Na Dalekim Wschodzie 23 VII Japonia znalazła się w stanie wojny z Niemcami; jej wojska 7 XI zdobyły niem. bazę Qingdao na Półwyspie Szantuńskim oraz zajęły niemieskie posiadłości w Oceanii: Wyspy Marshalla, Karoliny i Mariany, a Australijczycy niemiecką Nową Gwineę i Archipelag Bismarcka.
W Afryce francuskie i brytyjskie oddziały kolonialne bez trudu zajęły Togo, ale garnizony niemieckie w Kamerunie, Afryce Pd.-Zach. i przede wszystkim Afryce Wsch., mimo odcięcia od kraju, stawiły skuteczny opór.
Na morzu niemiecka flota była zablokowana przez brytyjczyków; dochodziło tylko do przypadkowych starć (28 VIII bitwa pod Helgolandem). Na morzach: Bałtyckim, Śródziemnym i Czarnym działały głównie siły lekkie. Flota francuska wielokrotnie wpływała na M. Adriatyckie z transportami broni do Czarnogóry. Na oceanach odcięte niemieckie okręty podjęły działania krążownicze. 1 XI 1914 eskadra niemiecka pobiła zespół brytyjski pod Coronelem (Chile), ale 8 XII została zniszczona koło Falklandów przez następny, znacznie silniejszy zespół brytyjski.
Pod koniec roku na wszystkich frontach nastąpiły stabilizacja i przejście od wojny manewrowej do pozycyjnej. Zmusiło to państwa walczące do podjęcia działań mających na celu zaspokojenie narastającego zapotrzebowania na broń, amunicję, surowce, sprzęt i in. materiały wojenne. Postawiło to na porządku dziennym także problem siły roboczej (praca kobiet) oraz przyspieszenie postępu nauk.-technicznego.
Działania 1915. Stabilizacja frontu na zachodniego z jednej strony, niebezpieczeństwo uderzenia rosyjskiego ku Wielkiej Nizinie Węgierskiej z drugiej spowodowały, iż państwa centralne postanowiły prowadzić obronę strategiczną na zachodzie, natomiast na wschodzie pobić armię rosyjską.
Na froncie wschodnim w lutym Niemcy zwyciężyli Rosjan nad jeziorami mazurskimi, ale nie zdołali przełamać ich frontu na pn. Mazowszu. 2 V rozpoczęło się główne działanie armii państw centralnych dowodzonych przez gen. A. Mackensena; przełamały one obronę rosyjską pod Gorlicami i w stopniowo poszerzonym natarciu 22 VI odbiły Lwów, 5 VIII zajęły Warszawę, 25 VIII — Brześć, 4 IX — Grodno i 18 tego miesiąca Wilno. Pod koniec września front ustabilizował się na linii: dolna Dźwina – jez. Narocz – Baranowicze – Pińsk – Dubno – Tarnopol – Czerniowce. Rosjanie stracili Królestwo Pol., niemal całą Galicję, część tzw. ziem zabranych oraz krajów bałtyckich; w czasie odwrotu przeprowadzili masową ewakuację ludności, bydła, maszyn, dopełniając w ten sposób zniszczeń wojennych ziem polskich.
Na froncie zachodnim kilka kolejnych uderzeń wojsk francuskich i brytyjskich, w tym w Szampanii (25 IX–6 XI), nie przyniosło powodzenia; wielkie natomiast były straty w ludziach, ogromne zużycie amunicji; w kwietniu Niemcy pod Ypres użyli gazów bojowych; od tego czasu obie strony stosowały ten nowy środek walki.
Na frontach tureckich nastąpiło nasilenie walk; 19 II flota brytyjska i francuska podjęły nieudaną próbę sforsowania Dardaneli; 25 IV desant brytyjski wylądował na półwyspie Gelibolu, nie odnosząc sukcesu. Na Kaukazie armia rosyjska w czerwcu przeszła do natarcia i do początków września wyszła na linię: Tutak–jez. Wan–jez. Urmia 30 X rosyjski korpus wylądował w pers. porcie Anzeli nad Morzem Kaspijskim i pod koniec roku zajął Hamadan. Brytyjczycy natomiast, posuwając się z Al-Basry, podeszli do Al-Kut, gdzie jednak otoczyli ich Turcy. Na półwyspie Synaj zgrupowanie tureckie nacierające z Palestyny dotarło do Kanału Sueskiego i rozpoczęło jego forsowanie; 23 II Brytyjczycy odparli Turków, którzy wycofali się ku swojej granicy.
Na froncie bałkańskim po wielomiesięcznym spokoju wojska niemieckie i austro-węgierskie 6 X uderzyły na Serbów od północy, a wojska bułgarskie od wschodu. Pod naciskiem przeważających sił Serbowie ewakuowali Belgrad (10 X) oraz Nisz (5 XI) i wycofali się na Kosowe Pole; próba przebicia się przez Skopie na spotkanie wojsk sprzymierzonych, które w październiku wylądowały w Salonikach, nie przyniosła powodzenia. Osłabiona armia serbska rozpoczęła odwrót ku brzegom Morza Śródziemnego przez bezdroża Albanii.
Front włoski otworzyło wypowiedzenie 25 V przez Włochy wojny Austro-Węgrom. 23 VI rozpoczęła się ofensywa włoska; jednak niemal na pozycjach wyjściowych nad rzeką Soczą; wojska austro-węgierskie zablokowały przeciwnika. Do końca roku nad tą rzeką stoczono 4 nie rozstrzygnięte bitwy.
W koloniach wojska południowoafrykańskie opanowały niemiecką Afrykę Południowo.-Zachodnią, francuski i brytyjski — Kamerun, ale w Afryce wschodniej Niemcy skutecznie dawali opór sprzymierzonym.
Na morzu Niemcy po niepowodzeniu wypadu ich floty pod Dogger Bank (23–24 I) ograniczyli działalność floty nawodnej, a od połowy lutego rozpoczęli wojnę podwodną; pod naciskiem państw neutralnych i zwłaszcza Stanów Zjednoczonych w sierpniu atakowali tylko okręty wojenne. W 1915 państwa centralne opanowały ziemie polskie i odrzuciły Rosjan daleko na wschód, zajęły Serbię i uzyskały przez Bułgarię bezpośrednie połączenie lądowe z Turcją. Jednocześnie wokół państw centralnych zacieśniał się pierścień blokady, powodując znaczne trudności surowcowe i żywnościowe. We wszystkich państwach trwało przestawianie gospodarki na tory wojenne; w najgorszym położeniu była Rosja, w której najsilniej zarysowała się dysproporcja między potrzebami wielomilionowej armii a możliwościami przemysłu oraz komunikacji.
Działania 1916. Ententa zamierzała uderzyć na wszystkich frontach, Niemcy natomiast postanowili skupić główny wysiłek na froncie zachodnim, przyjmując, iż armia rosyjska po klęskach 1915 nie będzie w stanie podjąć znaczniejszych działań ofensywnych.
Na froncie zachodnim Niemcy uderzyli na twierdzę Verdun, gdzie 2 II–14 VII toczyła się wielka bitwa, w której obie strony poniosły ogromne straty, a Niemcy miejscami posunęli się 4–6 km. Brytyjczycy i Francuzi 24 VI uderzyli na Niemców nad Sommą. Dało to początek pierwszej wielkiej bitwie materiałowej, w czasie której rozegrano po raz pierwszy walkę o panowanie w powietrzu oraz użyto czołgów; zyski terenowe liczono w kilometrach (do 7); Niemcy stracili 500 tys. ludzi, Brytyjczycy ok. 410 tys., a Francuzi 202 tysiące.
Na froncie włoskim najpierw nastąpiło nieudane uderzenie austro-węgrów w połódniowym Tyrolu, w marcu i sierpniu włoskie nad Soczą; jedynym sukcesem Włochów było zajęcie pogranicznej Gorycji i opanowanie masywu Doberdo.
Na froncie wschodnim przez pierwsze miesiące panowała cisza. 6 VI na połódniu od Prypeci rozpoczęła się wielka ofensywa rosyjska (pod wodzą gen. A.A. Brusiłowa) z punktem ciężkości na Wołyniu; wojska austro-węgierskie poniosły klęskę, Rosjanie zdobyli Łuck, Brody i Stanisławów. W początkach sierpnia nastąpiła stabilizacja frontu; natarcia Rosjan na Białorusi i w Kurlandii nie przyniosły powodzenia. 27 VIII Rumunia przystąpiła do wojny po stronie sprzymierzonych; jej armie z 3 stron uderzyły na Siedmiogród, ale zostały wyparte przez wojska austro-węgrów i niemców, podczas gdy wojska bułgarskie i niemieckie opanowały Dobrudżę. Wojska państw centralnych uderzeniem przez Dunaj od połódnia. i przez Karpaty od północy przebiły się na Wołoszczyznę; Rumuni przegrali bitwę nad rzeką Ardżesz (30 XI–3 XII), musieli ewakuować Bukareszt, wycofali się na pogranicze Wołoszczyzny i Mołdawii; tam z pomocą Rosjan powstrzymali przeciwników.
Na Półwyspie Bałkańskim flota sojusznicza w styczniu–lutym ewakuowała armię serbską na Kerkirę w celu reorganizacji; Austriacy uderzyli na Czarnogórę i zmusili ją do kapitulacji po walce o górę Lovćen (23 I). W zimie 1915–16 ukształtował się front salonicki; znalazła się na nim większość sił armii bułgarskiej walczących z dywizjami brytyjskimi, francuskimi, prowincjonalnego rządu gr. oraz armią serbską przewiezioną z Kerkiry. 17 VIII Bułgarzy podjęli natarcie, następnie 12 IX uderzyli sprzymierzeni w celu odciążenia Rumunów; 18 IX Serbowie opanowali masyw Kajmakalan; w kilka dni później Francuzi zdobyli Bitolę.
Na frontach tureckich Rosjanie zajęli Erzurum (16 II) i Trabzon (18 IV). W Mezopotamii Turcy 29 IV zmusili do kapitulacji zgrupowanie brytyjskie otoczone pod Al-Kut. Brytyjczycy utrzymali Al-Basrę, z której pod koniec roku ponownie ruszyli na Bagdad. Na półwyspie Synaj w lipcu wojska zgrupowania niemiecko-tureckie ponowiły atak na Kanał Sueski; Brytyjczycy odparli natarcie, później opanowali cały półwysep i 21 XII weszli do Al-Araisz.
Na morzach Niemcy w lutym nasilili wojnę podwodną, a od połowy października przekształcili ją w walkę z flotą handlową ententy. Flota niemiecka podjęła próbę wyjścia z południowej części Zatoki Helgolandzkiej; w rezultacie doszło do nie rozstrzygniętej bitwy morskiej na wysokości cieśniny Skagerrak (bitwa jutlandzka).
Działania wojenne 1916 nie zadowoliły żadnej ze stron. Wojna stawała się w coraz większym stopniu materiałowa, pochłaniała ogromne siły i środki. Problemem stały się uzupełnienia walczących wojsk, co było jedną z przyczyn proklamowania przez państwa centrum Aktu 5 listopada, dotyczącego odtwarzania „samodzielnego państwa polskiego” z zachodu. ziem zaboru rosyjskiego; akt ten oficjalnie stawiał sprawę polską ponownie na płaszczyźnie międzynarodowej. Przedłużająca się wojna i narastające straty spowodowały nasilenie się nastrojów antywojennych oraz protestów wojska, gł. rosyjskiego, ale także francuskiego i włoskiego, przeciwko bezmyślnym natarciom. Państwa centralne. przeprowadzały sondaże pokojowe.
Działania 1917. Sprzymierzeni planowali podjęcie działań zaczepnych na wszystkich frontach, tym bardziej iż 6 IV Stany Zjednoczone wypowiedziały wojnę Niemcom, chociaż na razie nie miały armii. Państwa centralne nastawiły się na obronę.
Na froncie wschodnim w Rosji wybuchł kryzys wewnętrzny; 15 III w wyniku rewolucji lutowej obalono monarchię, w armii wzmogły się nastroje antywojenne. Rząd Tymczasowy zorganizował jednak działania zaczepne; 1 VII armia rosyjska przeszła do natarcia nad Dniestrem, 24 VII również Rumuni uderzyli pod Mareti; uzyskano pewne sukcesy, ale kontrofensywa armii państw centrum odrzuciła Rosjan na wschodni brzeg Zbrucza, Rumuni natomiast odparli natarcie niemieckie pod Maraeti; następne znaczniejsze działania podjęto jesienią; 3 IX Niemcy zajęli Rygę, w październiku Archipelag Moonsundzki. Armia rosyjska ulegała rozkładowi, a po objęciu władzy przez bolszewików proces ten uległ przyspieszeniu. Jednocześnie z żołnierzy nierosyjskich z jej szeregów oraz z jeńców zaczęto tworzyć formacje narodu: polskiego, łotewskiego, czeskiego, fińskiego i inne. 5 i 15 XI w Brześciu Litewskim zostało podpisane zawieszenie broni rosyjsko - niemieckie i rosyjsko - austro-węgierskie, które zakończyło dz!
iałania wojenne na froncie wschodnim. i zwolniło siły państw centrum do akcji na innych frontach.
Na froncie zachodnim w marcu Niemcy wycofali się z występu frontu pod Noyon w rejon Arras (St.-Quentin, Vailly-sur-Aisne). Natarcie sprzymierzonych rozpoczęło się dopiero 9 IV od uderzenia Brytyjczyków w Artois i 16 IV Francuzów nad rzeką Aisne. Próby przełamania obrony niemieckiej nie przyniosły powodzenia, a ogromne straty spowodowały wybuch powszechnego niezadowolenia w armii francuskiej, opanowany drakońskimi środkami przez gen. Ph. Petaina. Główny ciężar walki przejęli teraz Brytyjczycy, którzy początkowo bez powodzenia nacierali we Flandrii, ale ostatnia ich akcja zaczepna pod Cambrai (20 IX–6 XII), dzięki masowemu użyciu czołgów wspartych przez lotnictwo, przyniosła początkowo znaczny, ale nie wykorzystany sukces.
Na froncie włoskim armia włoska dwukrotnie nacierała nad rzeką Soczą (12 V–6 VI, 17 VIII–IX), ponosząc ogromne straty i nie uzyskując żadnego sukcesu, co naderwało jej morale; w tej sytuacji uderzenie niemiecko - austro-węgierskie, rozpoczęte 24 X, doprowadziło do przełamania frontu włoskieg. pod Caporetto i do rozejścia się znacznej części żołnierzy włoskich do domów. Dzięki interwencji dywizji francuskich i brytyjskich sprzymierzonym udało się odtworzyć front nad rzeką Piawą i przystąpić do reorganizacji armii włoskiej.
Na froncie salonickim trwały walki pozycyjne i tylko w maju Francuzi i Serbowie podjęli nieudane natarcie. 12 VI sprzymierzeni wymusili abdykację filoniem. króla Grecji Konstantyna I. Nowy rząd gr. 29 VI wypowiedział wojnę państwom centrum, a na front salonicki skierowano główne siły armii greckiej. Na zapleczu wojsk bułgarskich w Serbii w rejonie Niszu wybuchło powstanie, stłumione przez Bułgarów.
Na frontach tureckich na Zakaukaziu przez cały rok następowały lokalne starcia; 18 XII w Erzincan zostało podpisane turecko - rosyjskie zawieszenie broni. W Mezopotamii 24 II Brytyjczycy zdobyli Bagdad, ale zostali zatrzymani na północ od tego miasta. W Palestynie Turcy odparli 2 uderzenia Brytyjczyków na Gazę; ewakuowali ją dopiero 7 XI, następnie Brytyjczycy 17 XI zdobyli Jaffę i 9 XII — Jerozolimę. W Al-Hidżazie nadal trwało powstanie Arabów.
Na morzu od 1 II Niemcy przystąpili do nieograniczonej wojny podwodnej i osiągnęli w niej znaczne sukcesy; sprzymierzeni wzmacniali obronę i osłonę ruchu morskiego.
W powietrzu 1917 działania nabrały rozmachu, tak iż można już było mówić o nowym froncie. Niemcy 22 VII przeprowadzili ostatnie ataki sterowców na wojska Brytyjskie; ich miejsce zaczęło zajmować lotnictwo bombowe, które na początku 1917 wykonało ataki na fabryki w Nancy; 17 V pierwsze bomby padły na londyńskie City, a 25 V rozpoczęły się systematyczne ataki na Londyn. Francuzi atakowali cele przemysłowe. w Lotaryngii, Brytyjczycy bombardowali cele nadmorskie, głównie Ostendę i Zeebrugge oraz pobliską Brugię.
Kampanie 1917 przyniosły wyeliminowanie Rosji z wojny, ale blokada pogarszała położenie gosp. państw centrum., których przemysł nie był w stanie dorównać mocom produkcyjnym przemysłu państw ententy.
Działania 1918. Prezydent Stanów Zjednoczonych Th.W. Wilson 8 I wystąpił z orędziem do Kongresu, formułującym podstawowe warunki przyszłego pokoju; punkt 13 zawierał postulat przywrócenia Polsce niepodległości oraz przyznania jej dostępu do morza. W planach przyszłych działań wojennych dowództwo niemieckie, wykorzystując wycofanie się Rosji z wojny, postanowiło szukać rozstrzygnięcia na zachodzie, a austro-węgry — we Włoszech. Państwa ententy natomiast zamierzały rozpocząć działania na szerszą skalę dopiero latem, po włączeniu się liczniejszych wojsk amerykańskich; nastąpiła zmiana systemu dowodzenia: odtąd politycy i dowódcy kontyngentów narodowych. uzgadniali między sobą plany działań; 23 III gen. F. Foch został upoważniony do koordynowania działań wojsk sprzymierzonych na froncie zach., 3 IV powierzono mu ich dowodzenie, a 4 V został naczelnym wodzem sił sprzymierzonych na wszystkich frontach.
Na wschodzie w początkach roku trwały rokowania pokojowe w Brześciu Litewskim. 9 II Niemcy i Austro-Węgry podpisały traktat z Ukraińską Radą Centralną, na którego podstawie Chełmszczyznę przyłączono do Ukrainy. Odpowiedzią ze strony polskiej. był powszechny protest oraz przebicie się II Brygady Legionów Polskich. przez front austro-węgierski pod Rarańczą; (16–17 II) i późniejsze połączenie z 2 Korpusem Polskim. Wobec przedłużania się rokowań brzeskich z Rosją, wojska niemieckie i austro-węgierskie rozpoczęły marsz na wschud i zajęły kraje bałtyckie, Białoruś i część Ukrainy; ulegająca rozkładowi armia rosyjska nie stawiała oporu. 3 III delegacja sowieckiej Rosji podpisała traktat pokojowy z Niemcami, Austro-Węgrami, Bułgarią i Turcją, ale na Ukrainie wojska państw centrum kontynuowały marsz na wschód. Następnie wojska państw centrum przekroczyły Dniepr i wyszły na pogranicze rosyjsko - ukraińskie, zajmując Rostów. Osamotniona militarnie Rumunia 5 III 1918 podpisała w Buftea zawieszenie broni, następnie 7 V 1918 zawarła pokój w Bukareszcie.
Na froncie zachodnim Niemcy ześrodkowali przeważające siły i 2 I rozpoczęli uderzenie na odcinku brytyjskim; zdobyli duży występ frontu pod Amiens, 9 IV uderzyli we Flandrii, ale i tu nie dotarli do morza. Armia brytyjska poniosła duże straty, utrzymała jednak front, wzmocniona przez posiłki francuskie. Dowództwo niemieckie przeniosło główny wysiłek na odcinek francuski i 27 V uderzyło w Szampanii; dzięki zaskoczeniu Niemcy opanowali obszar do rzeki Marny, ale generał Foch powstrzymał przeciwnika. Obie strony poniosły duże straty; Niemcom brakowało rezerw na uzupełnienia stanu wojsk, stronę sprzymierzonych w przyspieszonym tempie wzmacniały wojska amerykańskie; jednocześnie rozpoczęto formowanie Armii Polskiej we Francji.
15 VII Niemcy zaatakowali na wschód od Reims, ale mimo lokalnego sforsowania rzeki Marny zatrzymała ich obrona francuska, 18 VII z rejonu Villers-Cotterêts w skrzydło występu niemieckiego uderzyło francuskie zgrupowanie uderzeniowe; natarcie piechoty i czołgów, wspierane przez artylerię i lotnictwo, zaskoczyło Niemców; 2 VIII Francuzi odbili Soissons i ścięli występ niemiecki wysunięty ku Marnie. Nastąpił przełom: wojska ententy przeszły do działań zaczepnych, a Niemcy pospiesznie rozbudowywali obronę; 8 VIII pod Amiens rozpoczęło się uderzenie wojsk brytyjskich i francuskich, które wiosną przyniosło odbicie terenu zajętego przez Niemców. Następnie wojska sprzymierzonych kolejnymi uderzeniami odrzuciły Niemców z północnej Francji i zachodnie. Belgii; morale armii niemieckiej. zaczęło się załamywać.
Na froncie włoskim natarcie wojsk austro-węgierskim nad rzeką Piawą zostało powstrzymane przez Włochów, którzy 24 X, wykorzystując rozkład wojsk przeciwnika, przeszli do natarcia w kierunku na Triest. Armia austro-węgierska przestała stawiać opór.
Na Półwyspie Bałkańskim wojska sprzymierzonych 14 IX rozpoczęły natarcie, przełamały front bułgarski i przeszły do pościgu; 29 IX padło Skopie, 30 IX skapitulowała Bułgaria. Sprzymierzeni (wojska serbskie i francuskie) ruszyli ku Dunajowi oraz (Brytyjczycy i Grecy) na Stambuł, 1 XI po przejściu 500 km w ciągu 45 dni, wojska serbskie weszły do Belgradu.
Na frontach azjatyckich we wrześniu Brytyjczycy przełamali obronę turecką w Palestynie, 1 X wzięli Damaszek, 26 X — Aleppo; w Mezopotamii 1 XI opanowali Mosul. 30 X w Mudros, na wyspie Limnos, Turcja podpisała zawieszenie broni.
Na morzu Niemcy kontynuowali nieograniczoną wojnę podwodną, sprzymierzeni wzmacniali obronę przeciwpodwodną. W październiku, wobec widocznej już klęski, Niemcy ograniczyli swe działania podwodne.
W powietrzu działania wojenne uległy nasileniu; lotnictwo niemieckie atakowało Londyn i Paryż, francuskie — obiekty między Mozelą i Renem, brytyjskie — cele nadbrzeżne.
Zakończenie działań wojennych. Klęski na frontach spowodowały narastanie kryzysu wewnętrznego w Austro-Węgrzech i Niemczech oraz wybijanie się narodów na niepodległość. 7 X w Warszawie Rada Regencyjna proklamowała niepodległość państwa polskiego i 12 X przejęła władzę zwierzchnią nad wojskiem. We Lwowie 19 X galic. Ukraińcy ogłosili niepodległość, co dało początek wojnie polsko-ukraińskiej 1918–19. W warunkach rozpadu monarchii austro-węgierskiej 28 X w Pradze zgromadzenie narodowe uchwaliło niepodległość Czechów i Słowaków, 29 X w Zagrzebiu zgromadzenie chorwackie ogłosiło niezależność Chorwacji, Slawonii, Dalmacji i Rijeki (Fiume) od Austrii i Węgier oraz wejście w skład państwa Chorwatów, Słoweńców i Serbów. 3 XI zbuntowała się część floty niemieckiej, 9 XI Niemcy ogłoszono republiką, a 11 XI delegacja niemiecka podpisała pod Compiègne zawieszenie broni ze sprzymierzonymi.
Traktaty pokojowe. Układy rozejmowe przerwały działania wojenne, ale wojnę formalnie zakończyły traktaty pokojowe: 28 VI 1919 z Niemcami w Wersalu, 10 IX 1919 z Austrią w Saint-Germain-en-Laye, 27 XI 1919 z Bułgarią w Neuilly, 4 VI 1920 z Węgrami w Trianon i 10 VIII 1920 z Turcją w Sèvres. Tworzyły nowy ład międzynarodowy, którego jedną z cech było to, że z 4 lądowych mocarstw istniejących 1914 w Europie pozostała tylko Francja; Niemcy były rozbrojone, Austro-Węgry przestały istnieć, a Rosja bolszewicka była obezwładniona wojną domową i klęską poniesioną w wojnie z Polską 1919–20. Odrodziły się lub powstały nowe państwa: Polska, Czechosłowacja, Jugosławia, Litwa, Łotwa, Estonia i Finlandia; powstała Liga Narodów.