Filogeneza człowieka
I. Pojęcia wstępne :
· Filogeneza – (ang. Phylogeny or phylogenesis – gr. pyle - plemię, ród genesis –pochodzenie).Jest to rozwój rodowy, rozwój filetyczny organizmów żywych i poszczególnych ich szczepów od chwili pojawienia się na Ziemi do czasów obecnych (lub do wymarcia).Celem badań, jest ustalenie stopnia pokrewieństwa, pomiędzy poszczególnymi grupami organizmów zwierzęcych lub roślinnych, na podstawie uzyskanych wyników
rekonstrukcji przebiegu ich rozwoju rodowego w postaci drzew rodowych.O przebiegu filogenezy wnioskuje się na podstawie badań szczątków kopalnych oraz badań porównawczych współcześnie żyjących organizmów.
· Ewolucja – (łac. evolutio –rozwinięcie) proces przyrodniczy prowadzący na przestrzeni wielu pokoleń do kierunkowych zmian na różnych poziomach organicznego świata ożywionego – od zmian budowy, sposobu funkcjonowania i zachowania się organizmów w kolejnych ich pokoleniach.
· Antropogeneza – (gr.anthropos – człowiek, genesis – początek) – to rodowa historia człowiekowatych oraz człowieka. Jest to całość procesów składających się na proces ewolucji, która doprowadziła do przekształcenia się przedludzkich populacji w obecną populację Homo sapiens. Głównym zadaniem antropogenezy jest badanie naszego pochodzenia, czasu istnienia oraz badanie trybu życia naszych przodków.
II. Teoria pochodzenia człowieka:
Pochodzenie człowieka od dawien dawna nurtowało umysły ludzkie. Na ten temat snuto różne domysły, które były częścią legend i wierzeń religijnych. Jeden z takich mitów został zawarty w biblii, i był przez wiele wieków podstawą obowiązującego światopoglądu. Według tego mitu człowiek został stworzony przez Boga wraz z ukształtowaną psychiką. Jednak i tu doszukano się jedności człowieka z otaczającym go światem. Jeśli natomiast chodzi o pochodzenie zwierzęce człowieka, zostało ono udowodnione w wyniku rozwoju biologii ewolucyjnej. Biologia gromadziła fakty pochodzenia człowieka w dwóch kierunkach:
- zbieranie danych o podobieństwach zarówno anatomicznych jak i fizjologicznych, pomiędzy człowiekiem a zwierzętami,
- bezpośrednie poszukiwanie szeregu rozwojowego człowieka.
Pierwszym, który umieścił człowieka w rzędzie naczelnych (Primates) obok szympansa i goryla oraz innych małp człekokształtnych był, Limeusz. Nadal on również człowiekowi jego nazwę biologiczną Homo Sapiens. Jednak dopiero ogłoszenie przez Darwina jego teorii stało się właściwym początkiem systematycznych badań pochodzenia człowieka.
- Teoria Darwina – (1871 r.) dzieło Darwina ”O pochodzeniu Człowieka” nakreśliło i doprowadziło do wyjaśnienia podstawowych problemów antropogenezy. Swoją teorię Darwin oparł na następujących prawach:
· Prawo zmienności powszechnej i bezkierunkowej, która mówże gatunki charakteryzuje
duża zmienność dziedziczna i nie dziedziczna, ale tylko dziedziczne mają
odzwierciedleniem w ewolucji,
· Prawo dużej różnorodności organizmów, które mnożą się w następstwie geometrycznym,
· Prawo walki o byt, która ogranicza nadmierną liczbę organizmów,
· Prawo dziedziczenia, która mówi o przekazywaniu potomstwu korzystnych cech,
· Prawo doboru naturalnego(prawo silniejszego), gdzie przezywają tylko najsilniejsze osobniki, najlepiej przystosowane, co prowadzi do rozbieżności cech w następnych pokoleniach, co powoduje powstawanie form różniących się od wyjściowych, a w konsekwencji powstanie nowych gatunków.
Karol Darwin stwierdza, że człowiek wywodzi się z Afryki, argumentując to obecnością na Czarnym Lądzie istot najbardziej do niego podobnych. Miał na myśli szympansa i goryla.
Wg jego teorii za kolebkę ludzkości zaczęto uważać Afrykę, gdzie kiedyś żyli zarówno przodkowie człowieka jak i małp człekokształtnych. Bodźcem, który spowodował rozdzielenie linii ewolucyjnych było zróżnicowanie klimatu Afryki związane z wypiętrzeniem pasm górskich wielkiego rowu tektonicznego ok.10 mln lat temu. W wilgotnych klimatach lasów równikowych w zach. Afryce zaczęły się rozwijać naczelne formy przystosowane do nadrzewnego trybu życia. Natomiast we wsch. Afryce klimat stawał się coraz suchszy prowadząc do powstania sawanny. Właśnie tam w wyniku adaptacji do nowych warunków środowiska ewoluowały populacje przodków człowieka.
III. Podział Hominidów - od Australopiteka do Homo Sapiens .
Człowiek należy do gromady ssaków, które pojawiły się na ziemi około 220 milionów lat temu. Według skamieniałości wyodrębnienie się hominoidów (istot człekopodobnych ), nastąpiło około 6 mln lat temu.
Pierwszym naszym przodkiem był prawdopodobnie Australopitek (australis - południowy, pithekos – małpa), który pojawił się około 3.5 mln lat temu.
a) klasyfikacja Australopiteka :
· Australopithecus anamensis - (od anam - "jezioro" w języku turkana), żył, około 4 mln lat temu. Znany z nielicznych szczątków kopalnych, przede wszystkim fragmentów żuchwy, szczęki, kości ramieniowej i części kości podudzia. Wszystko wskazuje na to, że chodził w pozycji wyprostowanej, jest, więc najstarszym jak dotąd ssakiem dwunożnym. Skamieniałości wykazywały cechy wspólne ze współczesnymi szympansami jak i ludzmi.
· Australopithecus afarensis -odkryty w 1973 przez Donalda Johansona w Afar, w Etiopii i datowany na 3,6 - 3mln lat. Najsłynniejszą jego przedstawicielką jest "Lucy". Miała czaszkę o pojemności 400 cm3 z małą szczęką, jej wzrost wynosił 1,20 m, a waga 27 kg. Kształt miednicy świadczy o dwunożnym sposobie poruszania się w postawie wyprostowanej. Posiadała znaczną umiejętność wdrapywania się na drzewa (ochrona przed drapieżnikami lub spędzanie nocy). Był to gatunek wszystkożerny (głównie rośliny i okazjonalnie upolowane owady i jaszczurki).
· Australopithecus africanus - żyjący między 3 a 2mln lat temu. Odkryty przez Raymond Arthur Dart (1893-1982) w Taungs w RPA w roku 1924. W 1936 r., ciągle w RPA, Robert Broom odkrył czaszkę "Pani Ples" o tych samych charakterystykach, co znalezisko Darta, potwierdzając tym istnienie australopiteków na południu Afryki. Osobniki męskie tego gatunku ważyły ok. 41 kilogramów i dorastały do 138 cm, a żeńskie ok. 30 kg i dorastały do ok. 115 cm. Czaszka o silnej szczęce i z wałami nadoczodołowymi miała pojemność 450 – 460 cm3. Poruszał się w postawie wyprostowane na dwóch nogach, ciężar opierał na całych stopach. Ich siekacze i kły były nieduże w przeciwieństwie do zębów trzonowych i przedtrzonowych.
· Australopithecus aethiopicus - odkryty przez Alana Walkera w 1985, odkryty w Kenii, żył 2,5mln lat temu, blisko zachodniego brzegu jeziora Turkana. Jego czaszka miała pojemność ok. 410 cm3.
· Australopithecus garhi - odkryty w Bouri (Etiopia) w 1997 przez Yohannesa Haile-Selassie żył także 2,5mln lat temu. Objętość czaszki garhi jest mniejsza niż jedna trzecia czaszki człowieka. Kości ramienia i nóg też są zaskakujące. W porównaniu z żyjącą wcześniej Lucy kość udowa ghari jest wydłużona i ma "bardziej ludzkie" rozmiary, lecz górne ramię zachowało długi, małpi wymiar.
· Australopithecus boisei – odkryty w 1959 roku przez Mary Leakey w Olduvai. Miał silne i duże szczęki wyposażone w szerokie zęby służące do rozcierania roślinnego pokarmu. Równie masywnie zbudowana była jego czaszka. Pierwotnie zaliczany do rodzaju Paranthropus (gatunek Paranthropus boisei). Z powodu skąpości skamielin trudno ocenić jego wysokość.
· Australopithecus robustus - został on odkryty przez Gerta Terblanche w 1938 w Kromdraai (RPA). Do tego gatunku zalicza się "Twiggy" znaleziona w 1968. O masywnej budowie i charakterystycznych, silnie rozwiniętych zębach trzonowych, cechujących istoty roślinożerne.
b) Homo habilis :
Pierwszą naprawdę ludzką istotą był Homo Habilis (habilis – zręczny) hominid z Afryki wschodniej, żyjący 2,5-1 mln lat temu. Miał od ok. 100 do ok. 125 cm wzrostu i 45 kg masy. Czaszka H. habilis charakteryzuje się pojemnością 750-800 cm3, silnym wysklepieniem, drobnym uzębieniem, zbliżonym morfologicznie do Homo sapiens. Nazwa "człowiek zręczny" została mu nadana, ponieważ uznano go za twórcę narzędzi kamiennych znalezionych w złożach sprzed 1,8 mln lat. Do gatunku tego niektórzy badacze zaliczają też Homo rudolfensis.
c) Homo erectus (Pitekantrop) :
Kolejnym etapem ewolucji człowieka było wykształcenie się z Homo habilis nowego gatunku Homo erectus (człowiek wyprostowany). Żył od około około 2 milionów do 300 tysięcy lat temu w Afryce wschodniej, Azji, południowej Europie i na terenach dzisiejszego Bliskiego Wschodu. Osiągał nawet 140 cm wzrostu i 40 kg wagi. Posiadał wyprostowaną sylwetkę. Chodził na dwóch nogach, już głównie tylko po ziemi.. Porozumiewa się ze współtowarzyszami poprzez dźwięki i gesty. Zaczął także wykorzystywać naturalny ogień, czyli taki powstały na przykład w wyniku uderzenia pioruna czy wybuchu wulkanu.
d) Homo sapiens neandertalis:
Człowiek rozumny neandertalski Pojawił się 150 tysięcy lat temu. Oprócz miejsc występowania australopiteka i homo erectusa, zamieszkiwał również Bałkany i góry Europy. Ten pierwotny człowiek odznaczał się krępą budową ciała. Miał mózgoczaszkę o pojemności nieco większej niż u współczesnego Homo sapiens, twarz nieznacznie wysuniętą. Neandertalczycy zamieszkiwali głównie tereny o suchym i zimnym klimacie. Ich czaszka wysunięta była ku przodowi, z dużymi oczodołami. Jego układ kostno- mięśniowy był doskonale rozwinięty, był dużo wyższy i bardziej silny od człowieka współczesnego. Za jego główne osiągnięcie uważa się umiejętność rozniecania ognia za pomocą dwóch kawałków drewna lub łuku ogniowego. Jedna z hipotez wyginięcia, mówi o wzajemnym kojarzeniu się z Homo sapiens, co spowodowało zacieranie się różnic w budowie.
e) Homo sapiens sapiens
Około 45 tys. lat temu człowiek współczesny dotarł do Europy, gdzie zastał grupy
Neandertalczyków, które wymarły dopiero ok. 10 tys. lat później. W porównaniu do swoich przodków, Homo sapiens różni się anatomicznie wykształceniem guzowatości bródkowej, cofniętą twarzoczaszką, zanikiem wałów nadoczodołowych, wysoko wysklepioną mózgoczaszką oraz delikatną budową szkieletu i wyższym wzrostem. Jego głównym atutem jest wysoko rozwinięty, sprawny mózg i zdolność do artykułowanej mowy.
Początek rozwoju kultury ludzkiej datuje się na mezolit. Wtedy to człowiek nabył takich zdolności, aby zapanować nad środowiskiem, klimatem i przyrodą. Osiedla się bez względu na panujące w danym miejscu warunki, radził sobie z zwierzętami. Zaczął prowadzić osiadły tryb życia. Znacznie ubogacił swą dietę, tworzył liczne narzędzia, służące mu do ułatwiania pracy, na co dzień. Zaczął uprawiać ziemie i konstruować proste maszyny. Zaczął on również tworzyć sztukę, która zachowała się nielicznie do dzisiaj.
Ewolucja rodzaju ludzkiego jest przedmiotem badań i ciągłych ożywionych dyskusji.
Istnieje na ten temat wiele teorii i wiele niejasności i ciągle dokonuje się nowych odkryć.
LITERATURA:
1. ”Mały Słownik Antropologiczny” - wydawnictwo popularno-naukowe.
2.”Wprowadzenie do ewolucji człowieka” – Roger Lewin tłum. Andrzej Jacek Tomaszewski, Wydawnictwo Prószyński i S-ka, Warszawa 2002.
3. ”Encyklopedia Powszechna PWN” – wydawnictwo popularno-naukowe 1973 r