Antropogeneza

1) Wstęp :
Antropogeneza (z języka greckiego anthropos - człowiek, genesis - początek), to filogeneza człowieka, historia rodowa człowieka i człowiekowatych; całokształt procesów ewolucyjnych, które doprowadziły drogą stopniowych zmian struktury genetycznej gatunku do przekształcenia się populacji przedludzkich w populację Homo sapiens. Tak brzmi "zimna", encyklopedyczna definicja zaczerpnięta ze słownika antropologicznego. Człowiek w porównaniu z innymi organizmami żywymi zajmuje dziś z pewnością wyjątkowe miejsce na Ziemi.Nawet obserwator spoza naszego gatunku musiałby dojść do tego wniosku, biorąc choćby pod uwagę tempo powodowanych przez człowieka zmian powierzchni Ziemi.Sami ludzie przez wieki traktowali swój gatunek jako zupełnie odrębny, niepodobny i oddzielony od reszty istot żywych.Stanowisko to, choć nie bez trudności i poważnych oporów, ulegało stopniowej zmianie wraz z rozwojem nauk przyrodniczych, a szczególnie wraz z ugruntowaniem się w drugiej połowie XIX w. teorii ewolucji. Ewolucjoniści traktowali gatunek ludzki jako część świata żywego i poszukiwali wspólnych ogniw w rodowodzie człowieka i pokrewnych mu gatunków współczesnych zwierząt.Podejście to, sprzeczne z całą dotychczasową tradycją, było trudne do przyjęcia dla wielu ludzi.

2) Pochodzenie człowieka :
Zgodnie z danymi anatomii porównawczej i fizjologii człowiek jest kręgowcem należącym do :
a) GROMADY : ssaki (Mammalia)
b) PODGROMADY : ssaki łożyskowe (Placentalia)
c) RZĘDU : naczelne (Primates)
Rząd naczelnych składa się z czterech podrzędów.Trzy z nich grupują naczelne niższe (wiewióreczniki, lemury i wyraki), czwarty zaś obejmuje małpy szerokonose i małpy wąskonose.Małpy szerokonose, zwane też małpami Nowego Świata, stanowią osobną grupę naczelnych, która od trzeciorzędu rozwijała się w izolacji na terenie Am.Pd. i Śr.
Wśród małp wąskonosych wyróżniamy trzy rodziny :
- małpy zwierzokształtne (ogoniaste) np. makak, koczkodan, mandryl, pawian;
- małpy człekokształtne : gibbon, orangutan, szympans i goryl;
- człowiekowate (Hominidae, hominidy) współcześnie tylko człowiek

3) Cechy charakterystyczne :
Wszyscy przedstawiciele malp waskonosych mają :
- taki sam układ zębów ( w każdej połowie szczęki 2 siekacze, 1 kieł, 2 przedtrzonowce i 3 trzonowce);
- dużą puszkę mózgową;
- pieciopalczastą chwytną dłoń (kciuk jest przeciwstawny pozostałym palcom, a wszystkie palce mają spłaszczone paznokcie);
- zredukowany, niechwytny ogon (lub nie ma go wcale).

W grupie małp wąskonosych do człowieka najbardziej zbliżone są małpy człekokształtne. Podobieństwa obserwujemy w :
- budowie szkieletu;
- budowie układu mięśniowego;
- rozmieszczeniu i budowie narządów wewnętrznych,
- przebiegu nerwów i naczyn krwionośnych.

Ponadto:
- białka osocza krwi człowieka, goryla i szympansa nie róznią sie prawie wcale;
- sekwencje aminokwasowe hemoglobiny ludzkiej i szympansa są identyczne;
- hemoglobina goryla rózni się od ludzkiej w dwóch pozycjach aminokwasowych;
- genomy człowieka i szympansa składaja sie w co najmniej 95% z takiej samej informacji genetycznej.

Mimo tych daleko posuniętych podobieństw człowiek wyróżnia sie sposród naczelnych szeregiem wyłącznie ludzkich cech. Jeśli chodzi o cechy morfologiczne, są to :
a) wielkość mózgu : mózg ludzki jest 2,5 - 3 - krotnie większy niż mózg goryla. Aby tak wielki mózg pomieścić, inne niż u małp człekokształtnych muszą być proporcje poszczególnych części ludzkiej czaszki;
b) całkowicie spionizowana postawa : ta cecha związana jest z szeregiem przystosowań w budowie szkieletu, szczególnie miednicy i stopy. Stopa jest u człowieka łukowato wysklepiona, zarówno wzdłuż jak i w poprzek, co stanowi znakomite przystosowanie do dźwigania ciężaru całego ciała.Temu samemu celowi służy nieprzeciwstawność palucha u stopy.
Następstwem pełnej pionizacji ciała jest sposób poruszania się.Człowiek jest jedynym gatunkiem wśród kręgowców, którego naturalną formą poruszania jest chodzenie na dwóch nogach (dwunożność), w postawie zupełnie wyprostowanej.
Drugą ważną konsekwencją pionizacji ciała jest całkowite uwolnienie kończyn przednich od funkcji lokomotorycznych i przeznaczenie ich do innych czynności, przede wszystkim do wytwarzania narzędzi i posługiwania się nimi;
c) uzębienie : w odróżnieniu od małp człekokształtnych kły u człowieka nie wystają ponad linię zgryzu, a pierwsze dolne zęby przedtrzonowe mają korony dwu- a nie jednoguzkowe;

Z drobniejszych cech morfologicznych, tylko u człowieka występują :
- wydłużony koniec nosa i przegroda nosowa;
- wysunięty podbródek;
- przecięta górna warga;
- wywinięcie obu warg, odsłonięcie błony śluzowej;
- niewystępowanie lub znaczna redukcja owłosienia.

Poza wymienionymi cechami morfologicznymi człowiek różni się od innych naczelnych przede wszystkim :
- bardzo wysoko rozwiniętą swiadomością;
- zdolnością porozumiewania się za pomocą języka;
- wytworzeniem specyficznej kultury.

4) Pierwsze czlowiekowate (hominidy)
Jedne z najstarszych śladów człowiekowatych - i to w sensie dosłownym - pochodzą sprzed ok. 3,6 mln lat. W 1976 roku Mary Leakey odkryła w Leatolil w Tanzanii ślady dziecka i dwóch dorosłych australopiteków. Ślady stóp odciśnięte zostały w pyle wulkanicznym. Na podstawie ich układu oceniono, że istoty te:
- poruszały się w pozycji wyprostowanej;
- ich stopy zakończone były krótkimi palcami;
- ich paluch nie był przeciwstawny w stosunku do pozostałych palców nogi;
- miały wyraźnie ukształtowany łuk stopy;
- miały rozkład ciężaru ciała typowy dla hominidów (ustalono to na podsta-wie głębokości śladów);
- potrafiły stawiać duże kroki - ta cecha jest typowa dla człowieka.

5) Lucy
Nieco mniej, bo ok. 3,6 do 3 mln lat, liczą dobrze zachowane szczątki przedstawicielki gatunku, od którego najprawdopodobniej bezpośrednio pochodzi człowiek. Szkielet młodej kobiety znaleziony przez Mary Leakey w Etiopii w 1974 nazwano własnie "Lucy".

Cechy "Lucy":
- była niewysoka (niewiele ponad metr wzrostu);
- jej mózg i zęby wciaż przypominały mózg i zęby małpy;
- budowa jej ciała (stawy i hipotetyczny układ mięśni) wskazywała na to, że mogła ona prowadzić życie zarówno na ziemi jak i w koronach drzew;
- po ziemi poruszała sie w pozycji wyprostowanej.
Szczątki znalezione w tej samej warstwie geologicznej, co slady stóp, wskazują na to, ze "Lucy" należala prawdopodobnie do tego samego gatunku, którego przedstawiciele uwiecznili odciski swoich stóp w popiele wulkanicznym. Naukowcy nazwali ten gatunek Australopithecus afarensis

6) Australopiteki
Australopithecus afarensis prawdopodobnie wymarl ok. 2,7 mln lat temu. Jego potomkowie podzielili się na dwa żyjące równolegle gatunki hominidów:
a) Australopithecus africanus
Żyły prawdopodobnie w okresie od 2 do 3 mln lat temu. Były stosunkowo drobne, a jednak miały największe mózgi, o objętości ok. 600 cm sześciennych.
b) Australopithecus robustus
Pojawily się nieco pózniej i żyły do ok. 1,5 mln lat temu. Były większe i silniejsze od africanusów, znacznie różnily sie do człowieka. Na czaszce miały grzebieniowatą narośl, słabo rozwinięte czoło i kostny wyrostek z tyłu głowy, do którego przyczepione były potężne mięśnie żuchwy odpowiedzialne za żucie.
Pierwszy z odnalezionych Australopiteków pochodzi z wczesnego plejstocenu (ok. 1,9 mln lat temu). Jego szczątki znaleziono w 1924 roku.

7) Homo
Homo habilis
W roku 1959 w Olduvai Louis Leakey odkrył czaszke istoty, której mózg mial ok. 759 cm3 , to jest o połowe więcej niż africanusa. Istota ta :
- chodziła wyprostowana;
- była wszystkożerna;
- nie miała wystających szczęk ani oczodołów;
- miała chwytne dłonie, pozwalajace jej na wytwarzanie prymitywnych narzędzi.
W pobliżu szczątków znaleziono proste narzędzia.
Ten nowy gatunek jego odkrywca nazwał Homo habilis, czyli "człowiek zręczny". Pochodzi on sprzed 1,8 - 2 mln lat. To własnie ten osobnik stanowi granicę, od której rozpoczyna sie ostateczna ewolucja Homo sapiens.
Homo erectus
Ok. 1,5 mln lat temu pojawił sie nowy przedstawiciel człowiekowatych - Homo erectus (człowiek wyprostowany), zwany także pitekantropem. Mniej wiecej z tego samego okresu pochodzą też nieco bardziej skomplikowane narzędzia kamienne. Szczątki erectusa odkryto po raz pierwszy w 1891 roku na Jawie, wiadomo jednak, że występował w wielu częściach świata: Europie, Azji, Afryce.

Pitekantrop:
- był całkowicie dwunożny;
- polował na duże zwierzęta;
- potrafił posługiwać się ogniem, zarówno do przygotowania żywności, jak i do ogrzania ciała;
- potrafił wytważac bardziej skomplikowane narzędzia (np. gładzone dwu-stronnie pięściaki i toporki);
- jego szczątki znajdowano również w jaskiniach, co świadczy o tym, że niektóre populacje prowadzily osiadły tryb życia;
- objetość jego mózgu sięgała 1000 cm3 .
Homo sapiens
Mimo braku niepodważalnych dowodów naukowcy zgadzają sie, że Homo sapiens wyewoluowal z Homo erectus. Gatunek ten pojawił się na ziemi ok. 400 tys. lat temu. Dorosły przedstawiciel tego gatunku miał mózg o pojemności ok. 1400 cm3.
---> Neandertalczyk - gdzieś pomiędzy 250 a 40 tysiącami lat temu, czyli nieco przed ostatnią epoką lodowcową, Europa i zachodnia cześć Azji zdominowane były przez człowieka neandertalskiego (nazwa pochodzi od doliny Neanderthal w Niemczech, gdzie znaleziono jego szczątki). Był on doskonale przystosowany do panujących na tych obszarach surowych warunków klimatycznych :
- miał silnie rozwinięty układ kostno - mięśniowy;
- był znacznie wyższy i około dwa razy silniejszy do człowieka współczesnego;
- miał bardzo duży nos, który pozwalał mu na efektywną gospodarkę cieplną w mroźnym klimacie;
- objetość jego mózgu była większa niż u Homo sapiens.
Wszystko jednak wskazuje na to, że neandertalczyk był jednak ślepą uliczką ewolucji. Wiadomo bowiem, że pierwsi przedstawiciele współczesnego gatunku Homo sapiens, tak zwany człowiek z Cro-Magnon, pojawili sie w Europie ok. 25 tysięcy lat temu, a zatem ok. 15 tys. lat po schyłku epoki neandertalczyków. Przodkowie człowieka współczesnego byli więc w Europie "imigrantami". Najwyraźniej ludzie, jak wspomniałam wcześniej, nie wyewoluowali z neandertalczyka tylko ze wspólnych przodków - Homo erectus. Niewykluczone, że czasami Homo sapiens mogli sie krzyżowac z neandertalczykami.
Homo sapiens sapiens
Gatunek w pełni odpowiadajacy pod względem anatomicznym człowiekowi współczesnemu, czyli Homo sapiens sapiens wyłonil się w południowej Afryce ok. 100 tysięcy lat temu.
Do najstarszych szczątków kopalnych należa te, które odkryto w ujściu rzeki Klasies w RPA. Bardzo stare szkielety innych przedstawicieli tego gatunku, choć znacznie młodsze od afrykańskich, znaleziono również w Europie i Azji. Pewne ślady pozwalaja sądzić, że "grupa afrykańska" przez dłuższy czas pozostawała w izolacji do innych grup.
Około 30 tysięcy lat temu człowiek współczesny rozprzestrzenił się na całym świecie i mniej więcej 10 tysięcy lat temu, gdy zakończyła się ostatnia epoka lodowcowa, był już gatunkiem dominującym.
---> Kultury ludzkie - pierwsze stosunkowo rozwinięte kultury ludzkie powstały w mezolicie, czyli środkowej epoce kamiennej (od 120 do 35 tys. lat temu). Właśnie wtedy człowiek zaczął panować nad swoim środowiskiem, mógł więc osiedlać się w mniej sprzyjających warunkach. W tym okresie:
- znacznie urozmaiciła się jego dieta;
- powstawały coraz bardziej skomplikowane narzędzia;
- człowiek nauczył sie używać przyrządów do wytwarzania narzędzi - powstały pierwsze toporki złożone z kamiennego ostrza i drewnianego trzonka.