Antropogeneza

Antropogeneza to procesy zmian ewolucyjnych prowadzące do powstania człowieka. Na podstawie kopalnych znalezisk szczątków człowieka pierwotnego ustalono, że człowiek i małpy człekokształtne miały wspólnego przodka, a ich linie rozwojowe oddzieliły się od wspólnego pnia drzewa rodowego w okresie trzeciorzędu lub jeszcze wcześniej. Liczne znaleziska paleontologiczne pozwalają na opisanie niektórych praprzodków człowieka, jednak ciągle brakuje danych dotyczących pokrewieństw między istotami przedludzkimi, a filogeneza (rozwój rodowy od powstania gatunku do wymarcia) nadal zawiera nieścisłości. Obecnie wiadomo, że małpy człekokształtne wyodrębniły się z małp wąskonosych we wczesnym oligocenie. Część antropologów uważa za grupę wyjściową w linii rozwojowej hominidów i małp człekokształtnych driopiteki, żyjące 20 mln lat temu. Znaleziska pochodzą z miocenu i pliocenu z obszarów Europy, Afryki i Azji. Te duże małpy, o dobrze rozwiniętych kłach, nie wykazywały przystosowania do dwunożności ani do brachiacji (sposób poruszania się po drzewach). Formą wyjściową driopiteków mógł być prokonsul (Proconsul) pochodzący z Afryki. Boczną linię driopiteków tworzyły gigantopiteki, największe ze znanych małp. Dawniej za najwcześniejszego hominida uważano ramapiteka, którego szczątki pochodzą sprzed 4 mln lat z Indii, obecnie uznanego za bliższego krewniaka orangutana. Kolejnym ogniwem ewolucji człowieka jest australopitek (Australopihecus), odkryty w płd. Afryce, którego szczątki pochodzą z dolnego plejstocenu. Australopiteki były dość niskiego wzrostu (ok. 1,2-1,5 m), miały stosunkowo niewielki mózg (500 cm³), mocne zęby przystosowane do rozcierania pokarmu roślinnego, a budowa miednicy wskazuje, że były formami dwunożnymi. Niektóre były masywnie zbudowane (A. robustus), inne miały drobniejszy kościec (A. africanus). Z tych ostatnich ok. 2,4 mln lat temu powstała grupa pierwszych ludzi, określanych nazwą człowiek zręczny (Homo habilis). Mieli oni podobne rozmiary ciała do australopiteków, ale większe mózgi (700 cm³). Wytwarzali narzędzia kamienne (odłupki, noże, drapaki), co pozwala ich zaliczyć do najstarszego gatunku człowieka. Niektórzy antropolodzy za pierwsze istoty praludzkie uznają jednak dopiero pitekantropy, których szczątki pochodzące ze środkowego plejstocenu odkryto w Azji, Afryce i Europie. Pierwsze szczątki pitekantropów, znalezione na Jawie, nazwano małpoludem wyprostowanym (Pithecantropus erectus). Najlepiej zachowane pochodzą z Chin i zostały opisane pod nazwą sinantropa (Sinantropus pekinensis). Dopiero liczne znaleziska czaszek z Azji, Europy i Afryki pozwoliły zaliczyć go do rodzaju Homo. H. erectus (człowiek wyprostowany) mierzył ok. 1,7 m wzrostu i miał większy mózg niż H. habilis (ok. 900 cm³). Ten gatunek praczłowieka używał ognia i wytwarzał rozmaite narzędzia. Pod koniec wymierania pitekantropów w Europie i na Bliskim Wschodzie pojawił się Homo sapiens, którego pierwsi przedstawiciele znani są pod nazwą człowieka neandertalskiego, zwanego też neandertalczykiem (Homo neanderthalensis). Wyróżniał się on dużą pojemnością mózgu (ok. 1500 cm³), był masywnie zbudowany, stosunkowo niskiego wzrostu (ok. 1,6 m), z wydatnym czołem i silnie rozwiniętymi wałami nadoczodołowymi. Neandertalczycy żyli w grupach, zamieszkiwali jaskinie, uprawiali myślistwo, posiadali umiejętność wyrobu narzędzi z kamienia, grzebali zmarłych i na miejscu pochówku kładli kwiaty. Mężczyźni żyli średnio 30 lat, a kobiety 23. Często cierpieli na reumatyzm i inne schorzenia. Wyginęli ok. 30 tys. lat temu, zastąpieni przez człowieka współczesnego H. sapiens, pochodzącego z Afryki. W epoce lodowcowej w Europie występowała rasa człowieka rozumnego - człowiek z Cr-Magnon (Homo sapiens diluvialis), charakteryzująca się wysokim wzrostem (ok. 1,8 m) i pojemnością puszki mózgowej dochodzącą do 1600 cm³. Naukowcy wciąż nie są zgodni co do tego, czy człowiek neandertalski jest formą pośrednią między pitekantropem a człowiekiem współczesnym, czy też należy uznać go za rasę lub podgatunek człowieka rozumnego, pochodzącego bezpośrednio od H. erectus. Według tej hipotezy człowiek rozumny współczesny - Homo sapiens recens - pochodzi od H. sapiens neanderthalensis.

Odkrycia w Dmanisi (Gruzja)
Pionier sprzed 1,75 miliona lat, odkryty pod ruinami średiowiecznego miasteczka Dmanisi w Gruzji, miał mały mózg, mniejszy niż ten, który - zdaniem naukowców - był potrzebny naszym przodkom, by odbyć podróż na nowy ląd. A duże kły i cienkie wały nadoczodołowe mają zbyt małpi wygląd jak na zaawansowanego hominida. Wraz z innymi skamieniałościami i narzędziami odkrytymi w tym samym stanowisku czaszka ta każe na nowo przemyśleć tyle kwestii na temat naszego rodowodu, że jednemu z naukowców wyrwało się zdanie: "Powinni ją zakopać z powrotem".
Odkryty człowiek nie przypominał zbytnio Homo erectus, wielkomózgiego hominida długo uważanego za pierwszego ludzkiego międzykontynentalnego podróżnika. Twarz czaszki z Dmanisi wskazuje na znacznie prymitywniejszy wygląd. Przypominał raczej szympansopodobnego Homo habilis, długorękiego i krótkonogiego hominida sprzed 2,4-1,6 miliona lat. Takie proporcje, zdaniem niektórych wskazują bardziej na życie na drzewach niż możliwość wypraw poza Afrykę. Miał wąskie czoło, mały nos i mózg ponad dwukrotnie mniejszy od naszego.

W pochodzących sprzed 1,8-1,7 miliona lat osadach w Dmanisi odkryto szczątki najwyżej sześciu osobników. Wydaje się, że należały do tego samego gatunku, choć ich rozmiary wahają się od olbrzymich do stosunkowo drobnych. Jeśli tak różne osobniki mogły należeć do jednego gatunku, może się okazać konieczne przerysowanie najpospoliciej przyjmowanej wersji drzewa rodowego rodzaju Homo. Może wszystkie formy późniejsze od Homo habilis należy włączyć do dwóch silnie zmiennych gatunków, Homo erectus i Homo sapiens.
Dmanisi zawsze znajdowało się na rozstajach. Prawie 1,8 miliona lat temu miejsce to leżało na półwyspie wrzynającym się między Morze Czarne a Kaspijskie, w jednym z kilki korytarzy lądowych wiodących w głąb Eurazji. Ludzie mogli wyruszyć z Afryki (i wracać do niej) wieloma falami migracyjnymi, docierając aż na Jawę co najmniej 1,6 miliona lat temu. Przed mimionem lat Homo sapiens zdążył się już rozprzestrzenić po Eurazji, zostawiając za sobą ślady w postaci kości i narzędzi.
Fragmenty artykułu o Dmanisi pochodzące z National Geographic Polska nr 8 / 2002



Antropogeneza (z języka greckiego anthropos - człowiek, genesis - początek) - filogeneza człowieka, historia rodowa człowieka i człowiekowatych; całokształt procesów ewolucyjnych, które doprowadziły drogą stopniowych zmian struktury genetycznej gatunku do przekształcenia się populacji przedludzkich w populację Homo sapiens. Tak brzmi "zimna", encyklopedyczna definicja zaczerpnięta ze słownika antropologicznego. Czy odpowie na nurtujące nas "od zawsze" pytania: skąd pochodzimy? - ile lat istniejemy? - kim byli nasi przodkowie? - co robili, jak żyli?

Historia naturalna rzędu naczelnych sięga początków ery kenozoicznej. W paleocenie, około 60 milionów lat temu rząd naczelnych reprezentowały niewielkie, leśne zwierzęta podobne do dzisiejszych wiewióreczników. Zamieszkiwały na terenie zarówno Europy, jak i Ameryki. Eocen zróżnicował naczelne nadając im wiele nowych cech morfologicznych i zapewne ekologicznych. Były to zwierzęta nadrzewne o większych rozmiarach ciała, uzębieniu wskazującym na wzrost roślinożerności i kończynach wykazujących wzrost chwytności stopy. Ich puszka mózgowa powiększała się, twarzowa część czaszki ulegała skróceniu, oczodoły kierowały się ku przodowi, co zapowiadało zdolność widzenia stereoskopowego. W eocenie kontakt między Ameryką a kontynentami Starego Świata został przerwany. Naczelne ewoluowały więc niezależnie na obu tych obszarach. Przodków wszystkich małp wąskonosych, a także człowieka, szukać należy na terenie Starego Świata. Nieliczne szczątki wąskonosych pochodzące z rejonu Fajum w Egipcie są datowane na około 30 milionów lat temu. Istnieje domniemanie, iż reprezentowany prawie kompletną czaszką - znalezioną również w Fajum - rodzaj Aegyptopithecus datowany na około 28 milionów lat temu, wspólny wówczas jeszcze z małpami człekokształtnymi, mógł być formą wyjściową dla rodzin Pongida i Hominidae, czyli przodków istot człowiekowatych. Najprawdopodobniej, w kolejnej epoce trzeciorzędu - miocenie, nastąpiło rozdzielenie się człowiekowatych i małp człekokształtnych. Tu na uwagę zasługują dwa rodzaje: Dryopithecus i Ramapithecus.

Dryopithecus

Datowany na 18-22 miliony lat temu Dryopithecus występował na wszystkich kontynentach Starego Świata, przy czym nazwę tę stosowano dla form europejskich. Gatunki afrykańskie zaliczano do rodzaju Proconsul, azjatyckie natomiast otrzymały odrębne nazwy rodzajowe: Bramapithecus, Sivapithecus i Sugrivapithecus. Najprawdopodobniej przodkowie późniejszych protohominidów znajdowali się wśród afrykańskich driopiteków. Większość ich szczątków odkryto w Afryce wschodniej, w Kenii i Ugandzie, głównie w okolicach Jeziora Wiktorii, a także na terenach Europy zachodniej i środkowej. Na szczególną uwagę zasługują afrykańskie driopiteki. Zamieszkiwały obszary leśne i leśno-stepowe, prowadziły stadny tryb życia. Poruszały się zarówno na drzewach, jak i na powierzchni ziemi. Ich pięciopalczaste kończyny były ruchliwe i chwytne. Budowa, szczególnie stosunek kończyn przednich do tylnych, sugeruje stosowanie lokomocji brachiacyjnej lub półbrachiacyjnej. Ich puszka mózgowa była stosunkowo duża, a czaszka w miarę delikatna. Jeden z trzech gatunków driopiteków Dryopithecus (Proconsul) africanus może być uważany za przodka współczesnych szympansów. Dryopithecus (Proconsul) major mógł być protoplastą goryli, natomiast Dryopithecus (Proconsul) nyanzae zdaje się wykazywać związek z rodzajem Ramapithecus.

Ramapithecus

Tak więc, wśród driopitekówch zaistniał ogromny potencjał do zajścia antropogenezy. Za świadectwo jej początku uznać można pojawienie się ramapiteków, których szczątki datowane na 14-12 milionów lat temu odkryto na obszarze Kenii (Fort Ternan), Grecji, Węgier, Turcji, Indii (wzgórza Siwalik, niedaleko New Delhi) i Chin. Wyjaśnić należy, że trudno jest wyciągnąć wiążące wnioski dotyczące budowy całego ciała ramapiteków, gdyż nie budzące wątpliwości szczątki to wyłącznie fragmenty szczęk, żuchw i zębów. Na ich podstawie stwierdzić można, że łuk zębowy miał kształt paraboliczny, kły były średnich rozmiarów i nie wystawały poza linię zgryzu. To właśnie rodzaj Ramapithecus może być uważany za hipotetycznego przedstawiciela rodziny Hominidae.

Australipithecus

Luka czasowa, dla której nie dysponujemy odpowiednimi znaleziskami, istnieje pomiędzy mioceńskim Ramapithecus a rodziną Hominidae. W czasie tych "brakujących" kilku milionów lat zachodziły procesy najistotniejsze z punktu widzenia antropogenezy: mózg zwiększył swoje rozmiary, rozwinęły się zachowania narzędziowe, ukształtował chód dwunożny. Na początku plejstocenu rodzina Hominidae jest już znacznie zróżnicowana morfologicznie i szeroko rozprzestrzeniona na kontynencie afrykańskim. Za jej przedstawicieli uważa się istoty człowiekowate, zamieszkujące Afrykę w czasie od około 5 do 1,6 miliona lat temu, a nazywane australopitekami. Co do ich lokalizacji w drzewie genealogicznym człowieka i wzajemnych pokrewieństw zdania w kręgu antropologów są podzielone. Najwcześniejszym dziś znanym australopitekiem jest Australipithecus ramidus, który pojawił się około 4,4 miliona lat temu (jego szczątki odkryto w 1994r. w Etiopii). Wyprzedza on o blisko 2 miliony lat inna formę, określaną jako Australipithecus afarensis, dotychczas najlepiej udokumentowaną dzięki odkryciu w Hadarze (Etiopia) w 1974 r. szkieletu tzw. Lucy. Późniejsze formy australopiteków wskazują na dość znaczne zróżnicowanie tego rodzaju: Australipithecus africanus, Australipithecus robustus i Australipithecus boisei (zwany także zinjantropem).

Australopiteki, pomimo niskiego wzrostu (100-130 cm), znacznego owłosienia i wysuniętej do przodu potężnej żuchwy, miały wiele ludzkich cech morfologicznych, jak umieszczony na spodzie czaszki otwór potyliczny sugerujący wyprostowaną pozycję kręgosłupa, czy dłonie, których długość podobna była do naszych. Nieliczne znaleziska kończyn górnych pozwalają sądzić, że były one przystosowane do funkcji manipulacyjnych, którym precyzji dodawał przeciwstawny innym palcom kciuk. Australopiteki różniły się między sobą pojemnością puszki mózgowej (i jak należy sądzić mózgiem), a także wielkością i masywnością kośćca, w tym również szczęk i zębów. Ich uzębienie różniło się zasadniczo od uzębienia małp. Łuk zębowy był paraboliczny, kieł ulegał stopniowej redukcji. Nie sposób pominąć znalezisk towarzyszących szczątkom australopiteków. Na wielu stanowiskach wydobyto narzędzia kamienne. Najprawdopodobniej możliwości intelektualne australopiteka pozwalały na wytwarzanie i używanie narzędzi, a jego ręka zdolna była czynności te wykonywać, lecz podobnie czynią to dzisiejsze szympansy.

Stanowiska, na których wydobyto szczątki australopiteków zlokalizowane są na obszarze Afryki. Swą nazwę australopiteki (australis - południowy, pithekos - małpa) zawdzięczają południowoafrykańskiemu pochodzeniu pierwszych znalezisk. Najbardziej znanym stanowiskiem południowo-afrykańskim jest Olduvai Gorge, wąwóz w północnej Tanzanii w pobliżu wulkanu Ngorongoro, gdzie badania prowadziło małżeństwo Mary i Louis Leakey. Jednak najbardziej znaczących odkryć dokonano w rejonie Jeziora Turkana, zwanym wcześnie Jeziorem Rudolfa, położonym na obszarze Kenii. Wydobyto tam szczątki blisko 150-ciu osobników, w tym wiele dobrze zachowanych części czaszek i kończyn.

Homo habilis

Odkrycie w 1972 r. słynnej czaszki KNM-ER 1470 (jest to numer inwentarzowy Kenya National Museum - East Rudolph) było powodem postawienia przez Richarda Leakley hipotezy istnienia na początku plejstocenu we wschodniej Afryce współcześnie z australopitekmi rodzaju Homo (Homo habilis) o wiele bardziej zaawansowanego w rozwoju cech ludzkich od form poprzednich. Czaszka ta wyróżniała się bowiem pojemnością puszki mózgowej, której wartość wynosząca około 800 cm3 była blisko dwukrotnie większa od objętości czaszek innych australopiteków. Również budowa, wysklepienie i wielkość kości twarzy sugerowały jej progresywny charakter. Łuki nadoczodołowe były słabiej zaznaczone, żuchwa mniej masywna, zęby przednie wskazywały na zwiększoną rolę pożywienia mięsnego. Homo habilis nie był w trakcie swej długiej ewolucji gatunkiem jednolitym (rozwijał się w czasie od 3 do 1,6 miliona lat temu). Nie jest jednak wykluczone, że zróżnicowania te mogły mieć charakter związany z płcią poszczególnych osobników, a nie z przynależnością do różnych taksonów. Homo habilis niewątpliwie intencjonalnie wytwarzał narzędzia kamienne dzisiaj określane mianem oldowajskich (od nazwy przełęczy Olduvai). Był dobrze przystosowany do życia w dość suchej i otwartej sawannie afrykańskiej, intensywniej niż australopitek korzystał z pokarmu mięsnego. Zdobywał go jako padlinożerca, wykorzystując mięso dużych ssaków, najczęściej ofiar drapieżników, ewentualnie polował na drobne zwierzęta. Żył gromadnie, najprawdopodobniej także w zorganizowanych obozowiskach .

Z uwagi na fakt, że problem powstania formy, bez wątpienia należącej do rodzaju Homo, nadal pozostaje kwestią sporną. Zasadne jest w tym miejscu przedstawienie koncepcji będącej propozycją rozwiązania tego fundamentalnego zagadnienia antropologii. Hipoteza ta, wyraźnie stojąca w kolizji z klasyczną koncepcją darwinowską, oparta na ewolucji skokowej, zakłada wyodrębnienie się gatunku ludzkiego spośród australopiteków na skutek fuzji centrycznej dwóch chromosomów. Jej efektem było powstanie ludzkiego chromosomu nr 2 i redukcja kariotypu o jedną parę chromosomów. Mutacja ta dokonała się prawdopodobnie poprzez krzyżówkę wsteczną ojca z córką i okazała się niezwykle istotnym wydarzeniem, skoro konkurencja ze strony nowej formy doprowadziła do wyginięcia australopiteków (o ile nie spowodowały tego inne czynniki) i szybkiej ekspansji gatunku ludzkiego.

Homo erectus

Kolejnym etapem ewolucji rodzaju Homo było wykształcenie się z Homo habilis nowego gatunku Homo erectus. Do najstarszych należą znaleziska z Afryki wschodniej. Najciekawsze stanowiska to wąwóz Olduvai i okolice jeziora Turkana, te same, na których odkryto szczątki australopiteków. W Olduvai znaleziono sklepienie czaszki, kość miednicy i trzon kości udowej Homo erectus, którym towarzyszyły narzędzia kamienne. Prawie kompletna czaszka, odkryta na stanowisku w rejonie jeziora Turkana, uznana także została za pozostałość przedstawiciela tego gatunku. Fragmenty sklepienia czaszki, żuchw i szczęk oraz zęby przynależne Homo erectus pochodzą także z rejonów Afryki północnej. Odkryto je w Maroku w Sidi Abd er-Rahman i w Algierii w Ternifine koło Oranu .

Homo erectus był pierwszym przodkiem człowieka, który wyemigrował z afrykańskiej kolebki cywilizacyjnej. Najpierw na wschód, poprzez Półwysep Arabski do południowo-wschodniej Azji. Pierwszy przedstawiciel tego gatunku odkryty zastał w 1891 roku na Jawie i nazwany został przez Eugene Dubis`a Pithecantropus erectus, co oznaczało istotę stojącą na pograniczu między małpami a człowiekiem, czyli małpoluda (ostatnie datowania znalezisk pochodzących z Indonezji wskazuję, że Homo erectus pojawił się w Azji wschodniej niemal tak wcześnie jak w Afryce, a więc około 1,8 - 1,6 mln lat temu). Jawajskie znaleziska, to fragmenty czaszek, szczęk i żuchw oraz kilka kości udowych wydobytych na stanowiskach: Modjokerto, Sangiran i Trinil. Ciekawym, położonym w okolicach Pekinu jest stanowisko Czu-ku-tien. Oryginalne materiały, fragmenty czaszek około 40 osobników zaginęły, zachowała się jedynie dokumentacja wykopalisk. Specyfika tego stanowiska polega jednak nie tylko na liczbie znalezionych kości. Odkryto tu ślady obozowiska, w obrębie którego znaleziono ślady ognisk, narzędzia oraz kości zwierząt. To właśnie umiejętność rozniecania ognia, opanowana około 700-400 tysięcy lat temu, umożliwiła Homo erectus zasiedlenie objętej wówczas zlodowaceniami europejskiej strefy umiarkowanej. Wyznacznikiem jego migracji europejskiej są nie tylko szczątki kostne, lecz także narzędzia kamienne, przypominające oldowajskie. Ewolucja narzędzi wytwarzanych przez Homo erectus (od otoczakowych do pięściakowych), które pojawiły się nie tylko w Afryce, ale także w zachodniej Azji i zachodniej Europie pozwala przypuszczać, że gatunek ten opuszczał Afrykę nie w jednej, ale w kilku falach migracyjnych. Podobnie jak drogi pierwotnego zasiedlenia Europy tak i datowanie najstarszych znalezisk Homo erectus jest przedmiotem kontrowersji. Tak zwana chronologia krótka pierwsze zasiedlenie Europy datuje na około 500 tysięcy lat temu. Inni badacze przyjmują daty przekraczające 1 milion lat.

Ostatnie odkrycia dokonane w Hiszpanii i we Włoszech wskazują na drugie stanowisko, potwierdzając wcześniejsze zasiedlenie południowej Europy w stosunku do jej pasa środkowego. Szczególnie istotne w tym kontekście są odkrycia na stanowiskach Venta Micena i Barranco Leon w Andaluzji. Część badaczy datuje obydwa stanowiska na 1,8 - 1,6 miliona lat temu, inni natomiast sugerują czas ich zdeponowania na około 900 tysięcy lat temu. Potwierdzeniem pierwszego zasiedlenia Europy, datowanego na 1 milion lat temu, są szczątki kostne i artefakty ze stanowiska Atapuerca (koło Burgos) oraz ślady obozowisk i narzędzia z Monte Poggiolo w północnych Włoszech i z jaskini Vallonet koło Nicei.

Można więc przypuszczać, że Homo erectus przyszedł do Europy około 1 miliona lat temu najprawdopodobniej z Afryki północno-zachodniej, drogą prowadzącą przez Gibraltar. Ocieplenie przypadające na okres pomiędzy 700 a 600 tysięcy lat temu umożliwiło przesunięcie się ekumeny Homo erectus na północ, poza Pireneje i Alpy. Kolejne okresy chłodne, związane z przesuwaniem się lądolodu skandynawskiego, zmusiły Homo erectus do udoskonalenia technik narzędziowych. Obróbkę drewna, kości, dzielenie tusz zwierzęcych czy oddzielanie skór od mięsa umożliwiały bardziej precyzyjne, mniejsze i retuszowane narzędzia odłupkowe. Narzędzi takich używali przedstawiciele gatunku Homo erectus, których szczątki kostne znaleziona w kontekście dobrze zachowanych obozowisk w Vertessllos na Węgrzech i w Bilzingsleben w Turyngii (najstarsze narzędzia kamienne odkryte na ziemiach polskich pochodzą z Trzebnicy koło Wrocławia oraz z Ruska na Dolnym Śląsku. Dotychczas, na naszych ziemiach, nie odkryto szczątków kostnych Homo erectus).

Homo sapiens neanderthalensis

W obrębie przedstawicieli gatunku Homo erectus, około 700 tysięcy lat temu, zachodzą kolejne zmiany progresywne (puszka mózgowa o pojemności 1000-1100 cm3, zęby, nie różniące się zasadniczo formą od zębów Homo sapiens - żuchwa z Mauer) zbliżające się morfologicznie do następnego etapu ewolucji rodzaju Homo, do Homo sapiens neanderthalensis. Zasięg występowania tej grupy objął Europę, chociaż wskutek ekspansji jej przedstawiciele dotarli również do zachodniej Azji (Anatolia, Bliski Wschód), a nawet na tereny obecnego Uzbekistanu. Charakterystyczne cechy człowieka neandertalskiego to stosunkowo duża, osiągająca 1500 cm3 pojemność mózgoczaszki, masywna twarz, żuchwa ze słabo wyrażonym podbródkiem oraz różniące go od człowieka współczesnego dobrze zaznaczone łuki nadoczodołowe i szerokie otwory nosowe. Krępa budowa ciała i silna pigmentacja skóry były najprawdopodobniej wynikiem przystosowania się do chłodnego klimatu. Kwestią dyskusyjną pozostaje posługiwanie się przez neandertalczyka mową, zjawiskiem wyłącznie ludzkim. Badania czaszek wskazują, iż posiadała takie możliwości, lecz prawdopodobnie była to mowa asyntaktyczna. Rozwój neandertalczyków przejawiał się także w dziedzinie technologii obróbki kamienia. Obok klasycznych pięściaków pojawiają się asymetryczne, bifacjalne noże i płaskie ostrza liściowate. Zmiany zachodzą także w sposobie zdobywania pożywienia. Na podstawie odkryć w Grobern i Lehringen w Niemczech, czy w Mauran we Francji domniemywać można, że neandertalczyk polował także na duże zwierzęta. Jednak elementem najbardziej zbliżającym go do człowieka współczesnego jest tzw. kultura duchowa. Przejawem jej mogą być symboliczne ryty, praktyki rytualne i pojawiające się po raz pierwszy intencjonalne pochówki.

Najstarsze znaleziska szczątków neandertalczyków, pochodzące sprzed 250-150 tysięcy lat z okresu przedostatniego zlodowacenia, odkryte zostały na obszarze Francji w La Chaise i w Biache-Saint-Vaast oraz Niemiec w Ehringsdorf. Z okresu ostatniego interglacjału (140-120 tysięcy lat temu) i glacjału (120-50 tysięcy lat temu) pochodzi duża liczba znalezisk kostnych, reprezentujących najbardziej klasyczne formy neandertalczyka, odkryte w Saccopastore we Włoszech, Krapiny w Chorwacji, Neandertal w Niemczech, a także z La Quina, Le Moustier, La Ferrassie czy Combe-Grenal we Francji.

Homo sapiens sapiens

Gatunek Homo sapiens neanderthalensis nie jest dziś uważany za przodka człowieka współczesnego (Homo sapiens sapiens). Traktuje się go jako "boczną linię" rodzaju Homo, która wymarła przed około 30 tysiącami lat.

Wyniki badań prowadzonych nad zróżnicowaniem współczesnego, mitochondrialnego DNA (kodu genetycznego przekazywanego po linii matki) pozwalają przypuszczać, że Homo sapiens sapiens powstał w jednym miejscu - w południowej Afryce, skąd drogą migracji rozprzestrzenił się na inne kontynenty. Opierając się na datach pierwszego zasiedlenia Ameryki i Australii, genetycy próbują określić tempo różnicowania DNA. Przypuszczają, że powstanie archaicznej formy Homo sapiens nastąpiło około 200 tysięcy lat temu (datowanie to potwierdzają, oparte na badaniach materiału kostnego, dane paleoantropologiczne). 100 tysięcy lat później Homo sapiens migrował na Bliski Wschód, gdzie współwystępował z przybyłym z Europy neandertalczykim. Około 40 tys. lat temu przemieścił się przez Anatolię i Bałkany do Europy.

Druga hipoteza, zwana policentryczną, zakłada wyodrębnienie się gatunku Homo sapiens na drodze ewolucji Homo erectus w Afryce i wschodniej Azji, oraz Homo sapiens neanderthalensis w Europie. Efektem powstałych w ten sposób zróżnicowanych genetycznie form Homo sapiens sapiens są współczesne rasy ludzkie.

Archeologia nie może dać decydującej odpowiedzi na pytanie dotyczące genezy człowieka współczesnego. Prowadząc badania nad procesami ewolucji kulturowej, może jednak dostarczyć pewnych argumentów do dyskusji w tej kwestii. W okresie od 45 do 30 tysięcy lat temu w Europie współwystępują wyraźnie dwa kompleksy kulturowe odpowiadające dwóm typom antropologicznym: Homo sapiens neanderthalensis i Homo sapiens sapiens (określanemu często jako człowiek kromanioński (od stanowiska Cro-Magnon we Francji). Coraz szybszy wzrost populacji ludzkiej i komplikacja informacji pozagenowej zachodzące w górnym paleolicie, znajdują wyraz w olbrzymich ilościach materiałów archeologicznych zgromadzonych na kontynentach Starego i Nowego Świata. Człowiek w tym czasie pozyskiwał żywność drogą łowiectwa i zbieractwa (nie wszędzie i zawsze w równych proporcjach). Produkowane z kamienia, kości i innych dostępnych surowców narzędzia cechowała niespotykana dotychczas różnorodność form. Służyły one do polowań, przetwarzania żywności, obróbki surowców, budowy schronień, wytwarzania broni, przedmiotów kultu i sztuki, ozdób, czy instrumentów. Wszystko to dowodzi bogactwa kultury i sprawnych sposobów międzyosobniczej i międzypopulacyjnej komunikacji. Z zagadnieniem tym wiąże się kwestia rozmieszczenia ludności na świecie i szlaki komunikacyjne, bowiem możliwości ówczesnego człowieka były pod tym względem zadziwiająco duże. Należy przypuszczać, że w okresie górnego paleolitu dotarł on do Australii i zasiedlił obie Ameryki. Drogi do Australii najprawdopodobniej prowadziły przez Jawę i Timor, bądź przez Borneo, Celebes i Moluki. W Nowej Południowej Walii odkryto szczątki Homo sapiens sapiens datowane na około 30 tysięcy lat. Skoro zatem człowiek w Australii pojawił się w tym czasie, na Jawie, czy Borneo musiał przebywać znacznie wcześniej. Równie interesujący jest problem pojawienia się ludzi w Ameryce. Pomijając koncepcję transoceanicznej migracji (może niesłusznie) przyjmuje się, że przejście nastąpiło droga lądową ze wschodniej Syberii na Alaskę przez przesmyk istniejący w czasie ostatniego zlodowacenia w miejscu Cieśniny Beringa. Przypuszcza się, że pierwsze grupy ludzi dokonały tego ponad 30 tysięcy lat temu.

Prawidłowość przebiegu antropogenezy to ciągła, progresywna adaptacja form praludzkich i ludzkich do zmiany warunków klimatycznych i szaty roślinnej. Stymulowała ona cykl przemian cech, czy całych zespołów cech, zarówno w zakresie morfologii, jak i zachowań opartych na pozagenowym przekazie informacji, w tym także organizacji społecznej grup. Do cech, które w trakcie ewolucji naczelnych podlegały najwyraźniejszym zmianom, należy wielkość ciała (od drobnych form przypominających współczesne gryzonie do dużych małp człekokształtnych i człowieka) oraz narządy ruchu (kończyny przednie i tylne i ich wzajemne proporcje). Z funkcjonalnego punktu widzenia naczelne dążyły do lokomocji dwunożnej i zwiększenia zakresu manipulacji dłońmi zdolnymi do wykonywania czynności precyzyjnych. Utrata owłosienia i zmiana pigmentacji skóry ulegały zmianom w stopniu nie jednakowym w czasie i przestrzeni, co było wynikiem różnic klimatycznych i środowiskowych występujących na zamieszkiwanych przez ludzi obszarach. Kolejny zespół przeobrażeń morfologicznych dotyczy czaszki. Postępujący wzrost pojemności puszki mózgowej był konsekwencją powiększania się mózgu. Zjawisku temu towarzyszyło przekształcanie się części twarzowej. Ulegała ona skróceniu i redukcji względem ogólnych rozmiarów czaszki. Zmianom podlegały również wymiary i kształt szczęki górnej i żuchwy oraz zęby, których wielkość i formy adoptowały się do zmiany typu pożywienia. Zwiększający się w diecie udział pokarmów pochodzenia zwierzęcego spowodował zmiany w budowie i funkcjonowaniu narządów wewnętrznych (przewodu pokarmowego). Rozród i zapewnienie protekcji, szczególnie osobnikom młodym, wymagało modyfikacji nie tylko w zakresie morfologii, lecz także zmiany zachowań i organizacji społecznej. Po ostatecznym ugruntowaniu się dwunożności i związanej z tym sprawności manualnej, a także łowieckiego trybu życia, dalej postępował proces oparty na pozagenowym przekazie informacji. Efekty funkcjonowania kultury: produkcja narzędzi, broni, odzieży, wytwarzanie przedmiotów kultu, ozdób czy schronień, odegrały ogromną rolę w procesach adaptacyjnych. Nie wszystkie jednak jej przejawy pozostawiły ślady materialne. Do takich dziedzin należy organizacja społeczna. Łowiecki tryb życia dokonał w społecznościach przekształcenia struktury organizacyjnej. Hierarchiczna zależność między osobnikami ustąpić musiała działaniom zespołowym, współdziałaniu i podziałowi żywności. Obarczone bowiem macierzyństwem osobniki żeńskie nie mogły w równym stopniu, jak osobniki męskie uczestniczyć w zdobywaniu pokarmu. Istotne stało się zatem zróżnicowanie ról obu płci. Ukształtowały się zasady zapewnienia egzystencji osobnikom, których aktywność czasowo była ograniczona. Można przypuszczać, że na tym etapie pojawiły się pierwsze, zapewne czasowe, związki monogamiczne. W konsekwencji ukształtował się "ludzki", kontrolowany przez korę mózgową typ zachowań płciowych. Jeszcze jednym czynnikiem, którego rola w procesie hominizacji nie może budzić wątpliwości jest mowa. Umiejętność ta, pozostająca w wyraźnym związku z rozwojem mózgu (etap neandertalczyka?), przyczyniła się w dużym stopniu do poszerzenia możliwości transmisji informacji, dotyczyła zatem wszelkich przejawów kultury.