Filozofia przyrody

Filozofia jest tą dziedziną ludzkiej wiedzy, w której człowiek dąży do całościowego ujęcia, przedstawienia sobie otaczającej go rzeczywistości i własnego miejsca w świecie. Problematyka filozoficzna obejmuje różne dziedziny ogólnych rozważań dotyczących istoty i struktury świata, jego rozwoju, istoty i statusu ludzkiej świadomości- źródeł i zasad poznania, istoty wartości, zasad wartościowania, sensu i sposobów życia.
Przedmiotem moich rozważań będzie ten dział filozofii, który zajmuje się formułowaniem wniosków filozoficznych wynikających z dokonań nauk przyrodniczych, a więc filozofia przyrody. Nie warto walczyć o słowa. Jedni nazywają to filozofią nauk przyrodniczych, inni filozofią przyrody. Pierwsza z tych nazw sugeruje filozoficzną refleksję nad naukami, druga -nad samą przyrodą, ale jest rzeczą zupełnie oczywistą, że dziś nie da się powiedzieć niczego filozoficznie nietrywialnego o przyrodzie bez odwoływania się do nauk przyrodniczych; więc - pomimo wysiłków nielicznych specjalistów od czysto werbalnych sporów - obydwu nazw często używa się zamiennie. Jednak w odróżnieniu od innych działów, na przykład filozofii nauki, filozofia przyrody nie zajmuje się ona krytyką i analizą metod badawczych stosowanych przez nauki przyrodnicze, lecz raczej stara się wyciągać daleko idące wnioski z dokonań tych nauk. Jako że obraz świata prezentowany przez nauki przyrodnicze jest obrazem ilościowym i odpowiada na pytania typu „jak?”, filozofia przyrody chce dać jakościowy obraz świata i szukać odpowiedzi na pytania typu „dlaczego?”. Ciągle istnieją filozofowie, których fascynują zagadnienia filozoficzne dotyczące świata (przyrody) i którzy w roztrząsaniu tych zagadnień nie wahają się sięgać do nauk empirycznych lub ich historii. Ale gdy taki filozof zbytnio "zaangażuje się" w jakąś naukę szczegółową, grozi mu popularne lub półpopularne powtarzanie jej twierdzeń, lub jeżeli zbyt skupi się na metodologicznym roztrząsaniu specyficzności danej nauki lub danej naukowej teorii (co w pewnym stopniu jest nieuniknione), zakwalifikuje się raczej jako filozof nauki niż jako filozof przyrody.
Filozofowie przyrody interesowali się przyroda i zjawiskami, jakie w niej zachodzą; przyjmowali za pewnik, że coś musiało istnieć od zawsze; musiała istnieć pierwotna materia, będąca zasadą wszelkich zmian.
Anaksymenes z Miletu żyjący około 570-526 p.n.e. stwierdził, że pierwotną materią jest powietrze albo mgła. Woda to zagęszczone powietrze, ziemia to jeszcze bardziej zgęstniałe powietrze, a ogień to rozrzedzone powietrze.
Anaksymander, też z Miletu sugerował, że nasz świat jest jednym z wielu światów, które powstają i giną w tym, co nazywał „bezkresem”. Pierwotną materią może być coś „nieokreślonego” czyli bezkres.
Na przełomie VI i V w.p.n.e. w Elei, greckiej kolonii w południowej Italii, żył filozof Parmenides (540-480). On na ten temat wypowiadał się w taki sposób „Nic nie może powstać z tego, czego nie ma, a to co jest, nie może przestać być”- czyli wszystko co istnieje, istnieje od zawsze. Żadna prawdziwa zmiana nie jest możliwa.
Empedokles (494-434) stwierdził, że przyroda zbudowana jest z 4 pierwotnych składników (korzeni): ziemi, powietrza, ognia i wody. Wszystkie zmiany zachodzące w przyrodzie powodowane są łączeniem się i rozdzielaniem tych 4 substancji. Empedokles uważał, że w przyrodzie istnieją dwie zupełnie różne siły : miłość i niezgoda.
Demokryt z Abwery (460-370) tłumaczył, ze wszystko zbudowane jest z niewidocznych cząsteczek, z których każda jest wieczna i niezmienna- taki atom. Każdy atom jest niepodzielny, trwały i ma pewną masę, ale nie są one identyczne. W przyrodzie jest nieskończenie wiele atomów, o różnym kształcie i formie. Atomy poruszają się w próżni, ale mają haki i zaczepy, dzięki którym stale się łączą. Powtarzał, że w naturze wszystko dzieje się mechanicznie (nie ma świadomego celu), jednak nie dzieje się przypadkiem- wszystko bowiem podlega prawom przyrody.
Analizując nauki tych i innych filozofów uważam, że wiele jest w nich prawdy. Ich przemyślenia stały się podstawą wszystkich późniejszych nauk biologicznych. To oni postawili pierwszy krok w kierunku naukowego myślenia. Wiele następnych pokoleń prowadziło badania nad zjawiskami zachodzącymi w przyrodzie. Wielu z nich potem potwierdziło zdanie filozofów. Dziś ludzie chcieliby stworzyć zrównoważoną, nie niszczącą przyrodę gospodarkę- taką, która zaspokoi bieżące potrzeby. Gospodarka zrównoważona to taka, która przestrzega podstawowych zasad lub praw zrównoważenia, bowiem nie przestrzeganie ich spowoduje, że długo ona nie przetrwa. Weźmy na przykład pod uwagę to, że zanikanie gatunku przez dłuższy czas nie może przebiegać szybciej niż ich powstawanie w drodze ewolucji. Że procesy erozji gleby nie powinny być szybsze niż procesy glebotwórcze. Niszczenie lasów nie może być większe niż ich regeneracja. Połowy ryb nie mogą być większe niż zdolność łowisk do odnowienia zasobów. Emisja węgla do atmosfery nie może być większa niż zdolność do jego asymilacji. Konsekwencje naruszenia tych zasad są oczywiste. Na przykład jeżeli gatunki będą ginąć szybciej niż powstawać, to ekosystem może załamać się. Jeżeli eksploatacja łowisk będzie większa niż ich zdolność regeneracyjna, to łowiska zostaną zniszczone. Emisja związków siarki oznacza kwaśne deszcze, niszczenie lasów, jezior, upraw. Nadmierna emisja węgla może spowodować zwiększone stężenie dwutlenku węgla w atmosferze. Chociaż trudniej jest unaocznić rozmiary zanieczyszczeń środowiska, to jeżeli przekroczą one zdolności ekosystemu do ich absorpcji, nastąpi zmiana tego systemu.
Zagrożenie całkowitym wyginięciem gatunków stawia wyzwanie rządom na całym świecie. W ciągu milionów lat rozwój nowych gatunków był szybszy niż ich wymieranie, co doprowadziło do niezwykłego biologicznego bogactwa świata, w którym żyjemy. Jednak w ostatnich kilkudziesięciu latach proces ten uległ odwróceniu, gdyż zatruwanie środowiska wywołało wyginięcie gatunków w zastraszającym tempie.
Filozofia- a jeśli mówimy o naukach przyrodniczych -filozofia przyrody- stanowi nadal źródło inspirujące poszukiwanie odpowiedzi na stawiane od wieków pytania. Na przykład takie jak: dlaczego świat stał się taki szary? Przecież wystarczy tylko zacząć współdziałać z naturą. To ona ustala własne prawa, tylko że nam często trudno się im podporządkować. Zagładzie świata można się przeciwstawić. Bo przecież to my jesteśmy głównym czynnikiem powodującym zagrożenie. Wynikiem osuszenia mokradeł, może być zmniejszenie populacji kaczek w USA. Tak samo zagrożeniem dla ptaków wędrujących na długich dystansach może być zniszczenie siedlisk lub miejsc w których odpoczywają w czasie przelotów.
Filozofia przyrody to zbiór pewnych problemów, ale już nie metod. Problemy te można rozwiązać rozmaitymi metodami, na przykład spekulatywnie albo empirycznie, tak jak się to robi w naukach przyrodniczych. W miarę upływu czasu coraz więcej tradycyjnych problemów filozofii przyrody jest rozwiązywanych przez nauki przyrodnicze. Kazimierz Jodkowski w swoich dziełach często zarysowuje charakterystyczny trend XX-wiecznej filozofii nauki, polegający na stopniowej rehabilitacji metafizyki, w tym filozofii przyrody.
Przyroda żyła, żyje własnym życiem, na swój określony rytm i nadal zaskakuje człowieka. Nawet mimo ogromnego postępu cywilizacyjnego pozostaje jednak nieodgadniona i nieosiągalna dla istoty ludzkiej.

LITERATURA:
1. Brown L.R., Kane H., Roodman D.M.: „Świat w którym żyjemy. Trendy kształtujące naszą przyszłość.” KiW, Warszawa 1995
2. Wolna Encyklopedia- „Wikipedia”
3. Kazimierz Jodkowski- wypowiedzi w sekcji filozofii przyrody z Polskich Zjazdów Filozoficznych 2003/2004