Bank centralny
BANK CENTRALNY
1.1. Status prawny Narodowego Banku Polskiego
Narodowy Bank Polski jest centralnym bankiem państwa (naczelna instytucja systemu bankowego każdego kraju).
Działa na podstawie ustawy z 31 stycznia 1989 roku o Narodowym Banku Polskim . Narodowy bank Polski ma osobowość prawną. Siedzibą NBP jest Warszawa. Działalnością banku centralnego kieruje Prezes powołany i odwoływany przez Sejm na wniosek Prezydenta RP. Kadencja Prezesa NBP trwa 6 lat, przy czym ta sama osoba nie może być Prezesem dłużej niż przez dwie kolejne kadencje.
Zarząd NBP składa się z Prezesa NBP, wiceprezesa – pierwszego zastępcy prezesa NBP, wiceprezesów oraz członków. Zarząd rozpatruje główne zagadnienia z zakresu działalności NBP i podejmuje uchwały niezbędne do wykonywania jego zadań.
Prezes NBP działając jako organ państwa wydaje zarządzenia o charakterze normatywnym, zarządzenia dotyczące organizacji i funkcjonowania banków oraz indywidualne decyzje administracyjne. Ustala on miedzy innymi :
- stopę rezerw obowiązkowych banków, oprocentowania kredytu refinansowego oraz stopę redyskontowa weksli,
- jednolite zasady rozrachunków międzybankowych i numeracji jednostek organizacyjnych banków, a także zasady i terminy przekazywania do NBP informacji przez banki,
Prezes NBP wydaje także Dziennik Urzędowy NBP, w którym publikowane są zarządzenia dotyczące funkcjonowania banków, bilanse NBP i banków państwowych oraz obwieszczenia w sprawie utworzenia, likwidacji i upadłości banku .
Narodowy Bank Polski wykonuje zadania przez Centrale, oddziały okręgowe i inne jednostki organizacyjne. W skład Centrali NBP wchodzą departamenty i inne równorzędne komórki. Szczegółowy zakres działania oraz organizacje wewnętrzna centrali i innych jednostek organizacyjnych NBP określają regulaminy wydawane przez Prezesa NBP.
Narodowy Bank Polski może na zasadach ogólnych tworzyć przedsiębiorstwa państwowe (np. Państwowa wytwórnia papierów wartościowych, Mennica państwowa), spółki prawa handlowego (np. Polski Bank Inwestycyjny S.A.) oraz jednostki badawczo – rozwojowe.
1.2. Zadania i funkcje banku centralnego
1.2.1. Bank centralny w systemie gospodarki narodowej
Bank centralny realizuje w gospodarce narodowej szereg istotnych zadań związanych z obiegiem pieniężnym i zaopatrzeniem gospodarki w kredyt. Jest przede wszystkim odpowiedzialny za dopływ do gospodarki pieniądza gotówkowego i kreację przez banki komercyjne pieniądza kredytowego. Oprócz tego stwarza warunki do sprawnego przebiegu rozliczeń pieniężnych dokonywanych za pośrednictwem banków. Wykonując swoje podstawowe zadania w zakresie polityki pieniężnej bank centralny kieruje się postawionymi przed nim celami. We współczesnych rozwiniętych gospodarkach rynkowych takim niekwestionowanym celem długoterminowej polityki banku centralnego jest stabilność pieniądza.
Do głównych zadań NBP należą :
- czuwanie nad realizacją uchwalonej przez sejm polityki pieniężnej,
- emitowanie pieniądza,
- ustalanie, w porozumieniu z Ministrem Finansów, wzorów nominałów banknotów i monet oraz zasad i trybu wymiany znaków pieniężnych,
- wykonywanie obsługi bankowej budżetu państwa,
- ustalanie form, trybu i zasad udzielania kredytu refinansowego bankom oraz udzielanie tego kredytu,
- określanie wysokości oraz gromadzenie rezerw obowiązkowych innych banków,
- sporządzanie planu kredytowego i opracowanie założeń polityki pieniężno-kredytowej państwa, a po uzyskaniu opinii Rady ministrów, przedstawienie go Sejmowi,
- współdziałanie z Ministrem Finansów w opracowywaniu planu bilansu płatniczego,
1.2.2. Stabilność pieniądza
Realizacja celu jakim jest stabilność pieniądza odbywa się za pomocą stosowanych przez bank instrumentów polityki pieniężnej. Stabilizacja pieniądza odbywa się na dwóch płaszczyznach:
stabilizacja wartości wewnętrznej pieniądza,
stabilizacja wartości zewnętrznej pieniądza.
Zapewnienie stabilności poziomu cen.
Stabilność poziomu cen zależy od ilości pieniądza w obiegu. Ilość pieniądza gotówkowego znajdującego się w obiegu jest określana przez bank centralny, który korzysta z prawa wyłączności do jego emisji. Ilość pieniądza kredytowego jest określana przez możliwości banków komercyjnych w zakresie tworzenia pieniądza kredytowego. Bank centralny musi jednak regulować tworzenie pieniądza kredytowego. Do sterowania ilości pieniądza znajdującego się w obiegu służą instrumenty polityki pieniężnej, które bank centralny stosuje w ramach swoich uprawnień.
Stabilizacja kursu pieniądza.
Bank centralny jest instytucją określającą poziom kursu walutowego. Kurs walutowy wskazuje na zewnętrzną wartość pieniądza. Wyraża on siłę nabywczą pieniądza krajowego w stosunku do zagranicznych środków płatniczych.
Instrumenty polityki dewizowej banku centralnego zmierzają do zrównania bilansu płatniczego kraju. Ich zadaniem jest przeciwdziałanie niepożądanemu wzrostowi ilości pieniądza przy dodatnim i niepożądanemu zmniejszeniu się ilości pieniądza przy ujemnym bilansie płatniczym.
Przy dodatnim bilansie płatniczym bank centralny może próbować pobudzać eksport pieniądza, zniechęcać podmioty zagraniczne do dokonywania lokat, przeciwdziałać dopływowi kapitału zagranicznego w drodze zaciągania kredytów zagranicznych przez firmy krajowe.
Przy ujemnym bilansie płatniczym bank centralny może próbować za pomocą polityki dyskontowej podnieść poziom oprocentowania, aby przyciągnąć w ten sposób lokaty dewizowe z zagranicy.
Podniesienie stopy dyskontowej oznacza jednak podrożenie kredytu krajowego i może w ten sposób negatywnie odbić się na wzroście gospodarczym.
1.2.3. Funkcja emisyjna
Funkcja emisyjna realizowana jest przez NBP w ramach wyłącznego prawa emitowania znaków pieniężnych Rzeczpospolitej Polskiej . Znaki te są prawnymi środkami płatniczymi na jej obszarze. Wzory i wartość nominalną banknotów oraz wzory i wartość nominalną stop, próbę i masę monet oraz wielkość emisji znaków pieniężnych ustala prezes NBP.
1.2.4. Funkcja banku banków
Funkcja ta przejawia się w kilku płaszczyznach: bank centralny nadzoruje operacje banków komercyjnych, dokonywane zarówno w walucie krajowej, jak i walutach obcych. Udziela im pożyczek na rozszerzenie działalności kredytowej, a stopa ich oprocentowania wyznacza pośrednio stopy oprocentowania kredytów i depozytów w bankach komercyjnych. Ustala stopy rezerw obowiązkowych, regulując zgodnie z potrzebami gospodarki aktywność kredytową banków komercyjnych. Funkcja banku banków wiąże się z oddziaływaniem na system bankowy w sposób umożliwiający realizowanie przyjętej polityki pieniężno-kredytowej. Na banku centralnym spoczywa także odpowiedzialność za stabilność, rozwój i sprawność funkcjonowania całego systemu bankowego oraz tworzenie regulacji zapewniających płynność sektora bankowego .
NBP kształtuje też politykę stopy procentowej, prowadzi politykę rezerw obowiązkowych oraz organizuje system informacyjny dla całego systemu bankowego.
Politykę pieniężno-kredytową NBP realizuje za pomocą szerokiej gamy instrumentów, a mianowicie:
a) instrumentów oddziaływania bezpośredniego:
rezerw obowiązkowych,
operacji refinansowych,
zaangażowanego kapitału,
pułapów kredytowych,
b) instrumentów oddziaływania pośredniego obejmujących między innymi:
operacje otwartego rynku,
politykę stopy procentowej od kredytu redyskontowego i lombardowego,
normy dopuszczalnego ryzyka walutowego,
1.2.5. Funkcja banku państwa
Rola NBP jako banku centralnego państwa polega na formułowaniu i realizacji polityki pieniężnej, organizowaniu i czuwaniu nad sprawnym przebiegiem procesów rozliczeń i rozrachunków w systemie bankowym. NBP ponosi także współodpowiedzialność za politykę dewizową i politykę kursu walut. Spełnianie funkcji banku państwa ma istotne znaczenie dla osiągania celów banku centralnego, a w szczególności utrzymania wewnętrznej wartości pieniądza krajowego (ograniczenie inflacji) i jego wartości zewnętrznej (przeciwdziałanie niekorzystnym zmianom kursów walut).
1.3. Instrumenty polityki pieniężnej Banku Centralnego
Do głównych instrumentów polityki pieniężnej banku centralnego należą: rezerwy obowiązkowe, kredyty refinansowe i operacje otwartego rynku.
1.3.1. Rezerwy obowiązkowe
Rezerwy obowiązkowe, to środki pieniężne, jakie banki operacyjne są zobowiązane utrzymywać na swoich rachunkach w banku centralnym.
Rezerwy obowiązkowe posiadają podwójne zadanie:
są one instrumentem polityki pieniężnej banku centralnego, za pomocą którego steruje obiegiem pieniądza i udzielaniem kredytów przez banki komercyjne. Zmiana stóp rezerw obowiązkowych oddziałuje na ilość pieniądza pozostającego w dyspozycji banków i przez to na zakres swobody przy udzielaniu kredytów.
rezerwy obowiązkowe są dla banków komercyjnych specjalnym rodzajem ich rezerw płynności.
Banki mogą jednak tylko w ograniczonym zakresie dysponować tymi należnościami. Mianowicie mogą one w poszczególnych dniach przekraczać tzw. planową rezerwę, ale muszą w innych dniach miesiąca to przekroczenie wyrównać, tak aby przeciętna faktyczna rezerwa w ciągu miesiąca odpowiadała tej, która musi być utrzymana.
Rezerwy obowiązkowe pozwalają zatem na wzmacnianie płynności banków, ponieważ mogą być używane do wyrównywania spiętrzeń w obrocie płatniczym i w przypadku ostrych napięć płatniczych stoją do dyspozycji będących w potrzebie banków.
1.3.2. Operacje refinansowe
Bank centralny w celu uzupełnienia zasobów pieniężnych innych banków dokonuje tzw. operacji refinansowych. Przybierają one formę kredytu refinansowego.
kredyt refinansowy związany jest z udzielaniem bankom operacyjnym kredytów. Korzystając z tych kredytów banki operacyjne mogą upłynniać swoje aktywa, lub rozwijać działalność kredytową pomimo braku wystarczających środków własnych na jej pokrycie. Udzielenie kredytu następuje na podstawie umowy określającej wysokość kredytu, termin jego spłaty, oprocentowanie i inne warunki oraz zakres uprawnień NBP związanych z wykorzystaniem tego kredytu i zabezpieczeniem jego spłaty. W bankach centralnych poszczególnych państw stosuje się różne sposoby udzielania kredytów refinansowych. Zalicza się do nich:
- kredyt lombardowy, udzielany przez bank centralny na bardzo krótki termin (kilkudniowy) pod zastaw posiadanych przez bank komercyjny papierów wartościowych. Wysokość tego kredytu przeważnie nie przekracza 75 % wartości nominalnej zdeponowanych dokumentów. Banki wykorzystują kredyt lombardowy dla ratowania swojej bieżącej płynności, tzn. gdy odczuwają chwilowy brak gotówki w kasach bądź na rachunku w banku centralnym.
- kredyt redyskontowy związany jest z obrotem wekslowym w gospodarce. Banki komercyjne mają możliwość dyskontowania weksli, czyli ich zakupu od podmiotów rynkowych za kwotę nominalną ( kwota, za którą został wystawiony weksel) pomniejszoną o tzw. stopę dyskontową, ustaloną przez bank komercyjny w relacji do stopy redyskontowej banku centralnego.
1.3.3. Operacje otwartego rynku
Operacje otwartego rynku należą do instrumentu regulującego podaż pieniądza na rynku i jednocześnie regulującego płynność banków. Polegają na kupnie bądź sprzedaży przez bank centralny określonych papierów wartościowych na rynku pieniężnym. W takich transakcjach najczęściej kontrahentami banku centralnego są banki komercyjne, inne instytucje finansowe, a także osoby fizyczne.
Bank centralny powiększa wielkość środków pieniężnych przeznaczonych na działalność kredytową kupując papiery wartościowe, zaś sprzedając pomniejsza je.
Instrumentem oddziaływania przez bank centralny w ramach tych operacji jest wyznaczanie wielkości transakcji papierami wartościowymi na rynku pieniężnym i stóp procentowych stosowanych przy tych transakcjach.
różnice między mechanizmem działania operacji otwartego rynku a redyskontem
Przy operacjach otwartego rynku bank centralny z góry określa wielkość podaży pieniądza angażowana w dane przedsięwzięcie, natomiast przy redyskoncie ustalana jest stopa procentowa, a wielkość angażowanych środków pieniężnych zależy od wielkości popytu zgłaszanego przez banki komercyjne na tego typu operacje. Druga różnicą jest to, że przy operacjach otwartego rynku bank centralny przeprowadza transakcje typu kupno – sprzedaż, natomiast przy redyskoncie tylko transakcje typu kupno.
Operacje otwartego rynku należą do efektywniejszego niż redyskonto instrumentu regulującego podaż pieniądza. Pozwalają one bankowi centralnemu z góry określić pożądana jej wielkość.
LITERATURA:
1. JAKUBEK M. „PRAWO BANKOWE”, LUBELSKIE WYDAWNICTWO PRAWNICZE, LUBLIN 1997
2. URBANIAK P. „ PODSTAWY EKONOMII”, CZ. II, WEMPI, POZNAŃ 1995
3. DĘBSKI S. „ EKONOMIKA I ORGANIZACJA PRZEDSIĘBIORSTW”, CZ. II, WYDAWNICTWA SZKLONE I PEDAGOGICZNE, WARSZAWA 1997
4. DOBOSIEWICZ Z. „PODSTAWY BANKOWOŚCI”, PWN, WARSZAWA 1997