Bank Centralny

SPIS TREŚCI


1. System bankowy.
2. Podstawy prawne funkcjonowania NBP w Polsce.
3. Organy narodowego Banku Polskiego.
4. Bank centralny i jego funkcje.
5. Budżet państwa a NBP.
6. Polityka pieniężna banku centralnego.

1. System bankowy.

Poprzednikami współczesnych bankierów byli średniowieczni handlarze trudniący się wymianą pieniędzy. Nazwa „bank” pochodzi od włoskiej nazwy „banco”, czyli ławki, kontuaru, przy którym pracowali włoscy handlarze pieniędzmi. Zajmowali się oni przede wszystkim przekazywaniem pieniędzy od jednego klienta do drugiego, także w innych miejscowościach. W tym celu klienci deponowali u bankierów pieniądz kruszcowy, a ci w zamian wystawiali zaświadczenie – banknot (weksel) na bankiera w innym mieście.
Do czasów obecnych bankowość bardzo się rozwinęła. Dziś możemy już mówić o systemie bankowym który w każdym kraju określa prawo bankowe. Ustala ono m. in. rodzaje banków, ich czynności, rolę banku centralnego oraz zadania nadzoru bankowego.
Rozwój systemu bankowego doprowadził do wyodrębnienia banków emisyjnych, które do prowadzenia operacji bankowych wykorzystywały emisję banknotów. Dalszy proces tego rozwoju spowodował rozgraniczenie funkcji banków operacyjnych i emisyjnych, a następnie skoncentrowanie emisji banknotów tylko w jednym lub kilku (np. w USA) bankach emisyjnych oraz odejście banków emisyjnych od bezpośredniego kredytowania podmiotów gospodarczych.
Zmiany w systemach bankowych są różnie oceniane w zależności od tego, czy jako podstawę tej oceny przyjmujemy funkcjonalną koncepcję rozwoju systemów bankowych, czy koncepcję instytucjonalną.
Koncepcja funkcjonalna zakłada, że funkcje systemu bankowego są stałe, mimo zmienności form instytucjonalnych. Oznacza to, że rozwój systemu bankowego jest w jakimś stopniu pasywnym następstwem rozwoju gospodarki rynkowej.
Podejście instytucjonalne do rozwoju systemu bankowego kładzie akcent na zależności między rozwojem instytucji finansowych a wymuszaniem proefektywnościowych działań w gospodarce narodowej. Oznacza to, że nie można liczyć na spontaniczne ukształtowanie właściwej struktury aparatu bankowego.
System bankowy obejmuje następujące podstawowe grupy banków :
- banki centralne powstałe na bazie banków emisyjnych,
- banki operacyjne (depozytowo-kredytowe i uniwersalne),
- banki specjalne (inwestycyjne, hipoteczne i towarzystwa kredytowe, rolne i melioracyjne, komunalne),
- spółdzielczość kredytową,
- kasy oszczędnościowe.



2. Podstawy prawne funkcjonowania NBP w Polsce.

Gdy powstało niepodległe państwo Polskie w listopadzie 1918 r. pojawiła się konieczność powołania centralnego banku państwa. 7 grudnia 1918 r. ukazał się dekret Naczelnika Państwa, który stworzył podstawy prawne do dalszego funkcjonowania Polskiej Krajowej Kasy Pożyczkowej jako banku emisyjnego, do czasu powołania nowej instytucji emisyjnej - Banku Polskiego. W tym czasie Marka polska stała się pełnoprawnym środkiem płatniczym, na który wymieniano waluty państw zaborczych. 28 lutego 1919 r., na mocy ustawy, przyszłej polskiej jednostce pieniężnej nadano nazwę złoty.
Ideę powołania Banku Polskiego SA jako państwowej instytucji emisyjnej przedstawiono na forum parlamentu w maju 1919 r. Jednakże dopiero 11 stycznia 1924 r. została wydana ustawa "O naprawie skarbu państwa i reformie walutowej", przewidująca m.in. wprowadzenie nowego systemu pieniężnego opartego "na złocie" i powołanie do życia banku emisyjnego na mocy specjalnego statutu jako banku akcyjnego z udziałem państwa. 28 kwietnia 1924 r. Bank Polski SA rozpoczął działalność. Formalnie Bank Polski SA został zlikwidowany 7 stycznia 1952 r.
W okupowanej przez Niemców części Polski, zwanej Generalną Gubernią, w grudniu 1939 r. powołano Bank Emisyjny w Polsce. Rozpoczął on działalność w kwietniu 1940 r. wprowadzając do obiegu złote, tzw. krakowskie, które miały zastąpić bilety Banku Polskiego. Oprócz działalności emisyjnej Bank ten wykonywał normalne czynności bankowe.
Rząd Tymczasowy RP z siedzibą w Lublinie utworzył dekretem z 15 stycznia 1945 r. bank państwowy - Narodowy Bank Polski, wyposażając go w monopol emisji nowej waluty - złotego.
W latach 1946-1947 NBP funkcjonował w gospodarce wielosektorowej w systemie przejściowym między gospodarką rynkową i planową. Zmiana ustroju gospodarczego od 1948 r. pociągnęła za sobą zmianę roli NBP, który przekształcił się w bank obsługujący finansowanie gospodarki kierowanej centralnie. W tej postaci funkcjonował przez blisko 40 lat, tj. do czasu rozpoczęcia transformacji polityczno-gospodarczej w latach 1989-1990.
Przejście od gospodarki nakazowej do rynkowej wymagało istotnych zmian w polskim prawie bankowym. Następowało to stopniowo, poprzez kolejne nowelizacje Prawa bankowego . Zmiany określone tymi ustawami koncentrowały się wokół następujących zagadnień:
- zmiana struktury własnościowej banków,
- określenie sposobu udzielania zezwoleń na otwarcie nowych banków,
- sprecyzowanie zasad działania nadzoru bankowego,
- określenie zakresu i instrumentów działania Narodowego Banku Polskiego (rezygnacja z planu kredytowego),
- ograniczenie możliwości zadłużania się budżetu państwa w NBP,
- likwidacja Rady Banków.

Bardzo ważną zmianą było uchwalenie ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 roku o Narodowym Banku Polskim , która przewidywała znaczne zmiany w statucie NBP: formułuje nowe określenie celu działalności NBP, a mianowicie utrzymanie stabilnego poziomu cen, przy jednoczesnym wspieraniu polityki gospodarczej rządu, jeżeli nie ogranicza to podstawowego celu NBP, powołuje Radę Polityki Pieniężnej, której zadaniem będzie ustalenie założeń polityki pieniężnej oraz działania podstawowych instrumentów tejże polityki. Założenia polityki pieniężnej nie będą uchwalane przez Sejm, ale jedynie przekazywane mu do wiadomości, stwierdza, że w posiedzeniach Rady może uczestniczyć przedstawiciel Rady Ministrów (bez prawa udziału w głosowaniu, może on przedstawić wnioski do rozważenia przez Radę), stanowi, że NBP realizuje politykę walutową ustaloną przez Radę Ministrów w porozumieniu z Radą Polityki Pieniężnej, stwierdza, że nadzór nad działalnością banków sprawuje Komisja Nadzoru Bankowego, a decyzje Rady realizuje Generalny Inspektorat Nadzoru Bankowego, wydzielony organizacyjnie w strukturze NBP. Na czele Inspektoratu stoi generalny inspektor, powoływany przez prezesa NBP w uzgodnieniu z ministrem finansów.

3. Organy NBP

Podstawowymi organami Narodowego Banku Polskiego są :
- Prezes NBP,
- Rada Polityki Pieniężnej oraz
- Zarząd NBP.
Prezes NBP jest powoływany przez Sejm na wniosek Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, na 6-letnią kadencję. Jest on przewodniczącym Rady Polityki Pieniężnej, Zarządu NBP oraz Komisji Nadzoru Bankowego.
Rada Polityki Pieniężnej jest organem NBP, powołanym na mocy ustawy o Narodowym Banku Polskim z dnia 29 sierpnia 1997 r. W jej skład wchodzi 9 członków - powoływanych po trzech przez Prezydenta, Sejm i Senat - oraz przewodniczący, którym jest Prezes NBP. Zadaniem Rady Polityki Pieniężnej jest coroczne ustalanie założeń polityki pieniężnej oraz podstawowych zasad jej realizacji. Rada ustala wysokość podstawowych stóp procentowych, określa zasady operacji otwartego rynku oraz ustala zasady i tryb naliczania i utrzymywania rezerwy obowiązkowej. Zatwierdza ona plan finansowy banku centralnego oraz sprawozdanie z działalności.
Zarząd kieruje działalnością NBP, podejmując uchwały w sprawach nie zastrzeżonych w ustawie o NBP do wyłącznej kompetencji innych organów NBP. Jego podstawowym zadaniem jest realizacja uchwał Rady Polityki Pieniężnej, uchwalanie i realizowanie planu działalności NBP oraz wykonywanie zatwierdzonego przez RPP planu finansowego, a także realizacja zadań z zakresu polityki kursowej i systemu płatniczego.

4.Bank centralny i jego funkcje

Bank centralny jest to bank państwowy, który spełnia równocześnie funkcje:
- banku emisyjnego,
- banku banków,
- banku gospodarki narodowej i banku państwa
Bank centralny, z jednej strony, jest regulatorem całego obiegu pieniężnego wewnątrz kraju oraz równowagi bilansu płatniczego, a z drugiej strony-bankierem państwa w zakresie udzielania kredytów dla rządu, obsługi długu państwowego oraz kasowej obsługi budżetu.
Obowiązkiem banku centralnego jest dbanie o stabilność waluty narodowej, a także takie oddziaływanie na gospodarkę narodową, żeby następował jej stały rozwój, wzrost dochodu narodowego oraz spadek bezrobocia.
Jako bank banków, bank centralny jest bankiem rezerwowym dla banków operacyjnych (komercyjnych). Tworzy on dwa rodzaje pieniądza:
- banknot jako centralny pieniądz gotówkowy;
- pieniądz żyrowy – centralny pieniądz rezerwowy.
Bank banków spełnia następujące funkcje:
- reguluje cyrkulację emitowanego pieniądz (gotówkowego i żyrowego);
- reguluje wielkość pieniądza bankowego tworzonego przez banki operacyjne,
- reguluje płynność całego systemu bankowego,
- kształtuje potencjał kredytowy banków operacyjnych po przez odpowiednie instrumenty pieniężne.
Najbardziej istotne dla banku centralnego jest spełnianie funkcji banku gospodarki narodowej. W tym charakterze jest on z jednej strony regulatorem całego obiegu pieniężnego wewnątrz kraju oraz równowagi bilansu płatniczego, a z drugiej strony – bankierem państwa w zakresie udzielania kredytów dla rządu, obsługi długu państwowego oraz kasowej obsługi budżetu. Obowiązkiem banku centralnego jest dbanie o stabilność waluty narodowej, a także takie oddziaływanie na gospodarkę narodową, żeby następował jej stały rozwój, wzrost dochody narodowego oraz spadek bezrobocia.
Pełniąc funkcję banku państwa bank centralny zajmuje się obsługą i organizacją płatności zagranicznych, realizacją polityki państwa w odniesieniu do kursu walut, pośredniczeniem w kupnie złota i dewiz, a także utrzymaniem rezerw międzynarodowych środków pieniężnych.


5. Budżet państwa a NBP.

Bank centralny może udzielać bezpośredniego kredytu dla budżetu państwa na pokrycie przejściowego niedoboru środków, ale nie deficytu budżetu, tzn. po pierwsze – na określony krótki czas i po drugie – do wysokości, która powinna być określona ustawą (kwotowo lub też przez odpowiedni procent). Długoterminowy deficyt powinien być pokryty oprocentowanymi obligacjami, a krótkoterminowy – przez 3 – miesięczne oprocentowane weksle skarbowe.
Formy finansowania budżetu przez bank centralny:
a) finansowanie bezpośrednie:
- kredyt w rachunku otwartym,
- zakup obligacji krótkoterminowych,
b) finansowanie pośrednie:
- zakup obligacji skarbowych w trakcie operacji otwartego rynku,
- redyskonto weksli skarbowych,
- udzielenie kredytu pod zastaw państwowych papierów wartościowych.

6. Polityka pieniężna banku centralnego.

Polityka pieniężna co całokształt rozwiązań i działań, które są podejmowane w gospodarce narodowej w celu zaopatrzenia jednostek gospodarczych w pieniądze i kredyt, a także w celu regulowania wielkości pieniądza.
Cele polityki pieniężnej należy rozpatrywać w ramach celów stawianych przed polityką gospodarczą danego kraju. Na osiągnięcie celów w sferze pieniężnej ma wpływ nie tylko polityka pieniężna, ale także polityka fiskalna i polityka dochodów. Podstawowym celem polityki pieniężnej jest osiągnięcie stabilizacji cen.
Polityka pieniężna powinna mieć na uwadze także inne cele polityki gospodarczej: wysoki stan zatrudnienia, równowagę gospodarki zewnętrznej i wzrost gospodarczy.
Odpowiedzialny za politykę pieniężną jest przede wszystkim bank emisyjny, który wykorzystuje banki do transmisji wysyłanych przez siebie impulsów. Odpowiedzialne za politykę pieniężną jest także państwo (rząd), które ustalając politykę finansową , ustala nie tylko cele fiskalne, ale także cele polityki pieniężnej.
Celem polityki pieniężnej banku centralnego jest umocnienie pieniądza co można rozumieć jako stabilizację cen, a więc kontrolę tempa inflacji. Celem pośrednim jest kontrola podaży pieniądza i kształtowanie kursu walutowego. Natomiast bezpośrednie cele operacyjne polegają na kształtowaniu wielości pieniądza rezerwowego banku centralnego (wielkość płynnych rezerw banków komercyjnych) oraz poziomu stopy procentowej. Następuje to przez instrumenty polityki pieniężnej banku centralnego, takich jak system rezerw obowiązkowych, kredyty refinansowe i operacje otwartego rynku.
Rezerwa obowiązkowa – ze względu na to, że na ogół nie jest oprocentowana – jest faktycznie formą podatku, który muszą płacić banki komercyjne na rzecz banku centralnego a ponieważ jest nim bank państwowy, to pośrednio jest to dochód budżetu. Podstawą, od której oblicza się rezerwę obowiązkową, są wkłady niebanków w bankach. Bank centralny ustala stopę rezerwy obowiązkowej, która określa, jaka część tych wkładów powinna się znaleźć na jego rachunku.
Wysokość stopy rezerwy obowiązkowej ustalana jest przez Radę Polityki Pieniężnej. W 1999 r. RPP obniżyła stopę rezerwy obowiązkowej do 5% dla wszystkich rodzajów depozytów, będących podstawą naliczania rezerwy.
Operacje otwartego rynku to transakcje prowadzone przez bank centralny z bankami komercyjnymi, dokonywane z inicjatywy banku centralnego. Poprzez operacje otwartego rynku bank centralny staje się aktywnym i równorzędnym uczestnikiem rynku pieniężnego. W zakres operacji otwartego rynku wchodzą: warunkowa i bezwarunkowa sprzedaż lub kupno papierów wartościowych czy dewiz, a także emisje własnych papierów dłużnych przez bank centralny.
Operacje otwartego rynku wpływają na poziom krótkoterminowych stóp procentowych na rynku międzybankowym. W konsekwencji równoważą popyt i podaż środków utrzymywanych przez banki komercyjne w banku centralnym.
Najprostszą formą operacji otwartego rynku jest operacja bezwarunkowa. W ramach tego typu operacji bank centralny może kupić bądź sprzedać papiery wartościowe. Zakup papieru wartościowego przez bank centralny dostarcza płynności (dodatkowych środków) systemowi bankowemu, natomiast sprzedaż papieru wartościowego tę płynność absorbuje.
Najczęściej stosowanym przez banki centralne rodzajem operacji otwartego rynku są natomiast operacje warunkowe. W ramach operacji warunkowych bank centralny może kupić (repo) lub sprzedać (reverse repo) papiery wartościowe.
Celem polityki pieniężnej realizowanej przez Narodowy Bank Polski jest obniżanie inflacji, a w dalszej perspektywie stabilizacja cen, co jest niezbędne do zbudowania trwałych fundamentów długofalowego wzrostu gospodarczego.
Od 1999 r. NBP dąży do realizacji tego celu, wykorzystując tzw. strategię bezpośredniego celu inflacyjnego. W jej ramach bank centralny określa cel inflacyjny w postaci liczbowej, a następnie dostosowuje poziom oficjalnych stóp procentowych tak, by maksymalizować prawdopodobieństwo jego osiągnięcia. NBP utrzymuje poziom stóp procentowych spójny z realizowanym celem inflacyjnym, wpływając na wysokość nominalnych krótkoterminowych stóp procentowych rynku pieniężnego. Stopy rynku pieniężnego oddziałują na oprocentowanie kredytów i depozytów w bankach komercyjnych.
Od 1999 r. NBP dąży do realizacji tego celu, wykorzystując tzw. strategię bezpośredniego celu inflacyjnego. W jej ramach bank centralny określa cel inflacyjny w postaci liczbowej, a następnie dostosowuje poziom oficjalnych stóp procentowych tak, by maksymalizować prawdopodobieństwo jego osiągnięcia. NBP utrzymuje poziom stóp procentowych spójny z realizowanym celem inflacyjnym, wpływając na wysokość nominalnych krótkoterminowych stóp procentowych rynku pieniężnego. Stopy rynku pieniężnego oddziałują na oprocentowanie kredytów i depozytów w bankach komercyjnych.

LITERATURA:
1. Multimedialna Encyklopedia PWN.
2. J.K. Solarz „Koncepcje rozwoju systemów bankowych” NBP, Warszawa 1996,
3. W. L. Jaworski, Z. Krzyżkiewicz, B. Kosiński „Banki”, Poltext, Warszawa 2000,
4. Ustawa z dnia 18.12.1989 r. o zmianie ustaw Prawo bankowe i o Narodowym Banku Polskim Dz.U. 1989, nr 74, poz. 439; Ustawa z dnia 14.02.1992 r. o zmianie ustawy Prawo bankowe i niektórych innych ustaw, Dz.U. 1992, nr 20 poz.78.
5. Ustawa z dnia 29.08.1997 r. o Narodowym Banku Polskim, Dz. U. 1997, nr 140, poz. 938
6. Biuletyn informacyjny NBP